قرارداد‌ها و تفاهم‌نامه اقتصادی بین ایران و روسیه که به جایی نرسیده‌اند

اقتصاد۲۴-چندی پیش توافق جامع راهبردی ایران و روسیه امضا شد؛ توافق‌نامه‌ای مشابه ده‌ها توافق‌نامه دیگر با روسیه که تاکنون راه به جایی نبرده‌اند. دو کشور در گذشته توافق جامع ۲۵‌ساله داشته‌اند که تمدید شده است و روسیه بار‌ها برای ورود به بخش ترانزیت، نفت و گاز کشور تفاهم‌نامه و قرارداد امضا کرده، اما هیچ‌کدام به سرانجامی نرسیده‌اند.

پس از امضای توافق هسته‌ای برجام در تیرماه ۱۳۹۴، بسیاری امیدوار بودند که روابط اقتصادی ایران با کشور‌های مختلف، به‌ویژه روسیه، وارد مرحله جدیدی از تعاملات اقتصادی شود. در ایران، سیاست‌گذاران به روسیه به عنوان یکی از اعضای کلیدی گروه ۱+۵ و یکی از شرکای استراتژیک نگاه می‌کنند، اما مرور دقیق روند این روابط نشان می‌دهد که بسیاری از وعده‌های اقتصادی روسیه در حوزه‌های نفت، گاز و زیرساخت‌ها، نه‌تنها محقق نشده‌اند، بلکه می‌توانند به نوعی فرصت‌سوزی برای کشور تلقی شوند.

قرارداد‌های نفت و گاز؛ وعده‌هایی که به نتیجه نرسیدند

در سال‌های اولیه پس از برجام، شرکت‌های بزرگ روسی مانند گازپروم و لوک‌اویل وارد پروژه‌های نفت و گاز ایران شدند. براساس گزارش ایرنا در بهمن ۱۳۹۵، در آن زمان روسیه وعده سرمایه‌گذاری ۵۰ میلیارد دلاری در توسعه میادین نفت و گاز ایران، از جمله میادین پارس شمالی و فرزاد B را مطرح کرد. این وعده‌ها که در قالب توافق‌نامه‌هایی در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ امضا شد، نشانه‌ای از تعمیق روابط اقتصادی میان دو کشور بود. اما با خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ و بازگشت تحریم‌ها، شرکت‌های روسی به‌سرعت پروژه‌های خود را در ایران متوقف کردند. این در‌حالی بود که ایران انتظار داشت روسیه، به عنوان متحد استراتژیک، موضعی قوی‌تر در برابر فشار‌های غرب اتخاذ کند. اجرائی‌نشدن این وعده‌ها باعث شد بخش انرژی ایران در دوران بازگشت تحریم‌ها با چالش‌های بیشتری روبه‌رو شود. روسیه همچنین در سال‌های اخیر، وعده صادرات گاز به ایران را مطرح کرده است؛ وعده‌ای که البته با، اما و‌اگر بسیاری از کارشناسان مواجه بود و آنها معتقد بودند ایران به عنوان یک رقیب بزرگ نفت و گاز برای روسیه، نباید تبدیل به بازار انرژی این کشور شود. این وعده که در دی‌ماه ۱۴۰۳ و در جریان مذاکرات تهران و مسکو عنوان شد، با ابهاماتی همراه است. ایران، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گاز جهان، نیازی به واردات گاز ندارد؛ بنابراین نه سرمایه‌گذاری روس‌ها در بخش نفت و گاز و نه حتی موضوع صادرات گاز روسیه به ایران به جایی نرسید.

پروژه راه‌آهن رشت - آستارا؛ تأخیر‌های مکرر

یکی از پروژه‌های کلیدی همکاری ایران و روسیه، ساخت راه‌آهن رشت - آستارا‌ست که به عنوان بخشی از کریدور بین‌المللی شمال - جنوب (INSTC) شناخته می‌شود. این پروژه به دلیل اهمیت استراتژیک خود در تسهیل ترانزیت کالا میان آسیا و اروپا، در اولویت همکاری‌های ایران و روسیه قرار گرفت. در اردیبهشت ۱۴۰۲، روسیه وعده داد با سرمایه‌گذاری ۱.۶ میلیارد یورو، این پروژه را به پایان خواهد رساند (ایرنا، اردیبهشت ۱۴۰۲).

اما روند عملیاتی‌شدن این پروژه نیز با چالش‌های متعددی همراه بوده است. به‌رغم اعلام حمایت روسیه، هنوز بخش عمده‌ای از بودجه مورد نیاز تأمین نشده است. این تأخیر‌ها در شرایطی رخ می‌دهد که ایران نیاز مبرمی به توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل خود برای مقابله با تحریم‌ها و افزایش درآمد‌های ترانزیتی دارد.

توافق جامع ۲۰‌ساله؛ سندی بدون تضمین اجرا

در دی‌ماه ۱۴۰۳، توافق‌نامه همکاری ۲۰ساله میان ایران و روسیه امضا شد. این سند که اهدافی مانند گسترش همکاری‌های اقتصادی، نظامی و امنیتی را دنبال می‌کرد، به عنوان گامی بزرگ در تعمیق روابط دوجانبه معرفی شد (خبرگزاری تسنیم، دی ۱۴۰۳).

بیشتر بخوانید:ایران و روسیه بر روی جایگزینی برای سوئیفت کار می‌کنند/ بلندپروازی تهران و مسکو نتیجه‌بخش خواهد بود؟

با‌این‌حال، تجربه تاریخی نشان می‌دهد که روسیه در مواقع حساس، به‌جای کمک به ایران، بیشتر منافع خود را در اولویت قرار داده است.

چالش‌های ساختاری در روابط ایران و روسیه

۱. تحریم‌ها: تحریم‌های اقتصادی و بانکی ایران، یکی از دلایلی است که روسیه از آن برای توجیه انجام‌ندادن تعهدات خود استفاده کرده است. در‌حالی‌که ایران بار‌ها تلاش کرده روابط خود را با روسیه تقویت کند، مسکو به‌ندرت در مقابل فشار‌های بین‌المللی از ایران حمایت کرده است.

۲. رقابت در بازار انرژی: روسیه و ایران در بسیاری از بازار‌های جهانی، از جمله اروپا، رقبای مستقیم هستند. این رقابت باعث شده است روسیه، حتی در شرایط همکاری، منافع اقتصادی خود را بر روابط استراتژیک ترجیح دهد.

۳. اولویت‌های ژئوپلیتیک روسیه: در سال‌های اخیر، روسیه تمرکز خود را بر روابط با چین و هند افزایش داده است. این اولویت‌گذاری، به طور غیرمستقیم باعث کاهش توجه به همکاری‌های اقتصادی با ایران شده است.

۴. سابقه بدعهدی روسیه: در دهه‌های گذشته، ایران بار‌ها شاهد آن بوده که روسیه در مواقع حساس، از اجرای تعهدات خود شانه خالی کرده است. این رفتار باعث شده اعتماد به این کشور میان برخی از نخبگان سیاسی و اقتصادی ایران کاهش یابد.

درس‌هایی از گذشته و چشم‌انداز آینده

روابط ایران و روسیه اگرچه در نگاه اول به عنوان یک همکاری استراتژیک معرفی می‌شود، اما تجربه تاریخی و شواهد موجود نشان می‌دهد که روسیه در مواقع حساس، همواره منافع اقتصادی و ژئوپلیتیک خود را در اولویت قرار داده است. وعده‌های بزرگ این کشور در حوزه نفت، گاز و زیرساخت‌های حمل‌ونقل، بدون تضمین‌های اجرائی مشخص، در نهایت به بی‌اعتمادی و نارضایتی از سوی ایران منجر شده است. برای آنکه روابط ایران و روسیه به مرحله پایداری و نتیجه‌بخشی برسد، لازم است ایران از وابستگی به وعده‌های روسیه بکاهد و با ایجاد تنوع در سیاست‌های اقتصادی و دیپلماتیک و همچنین تعامل با سایر کشور‌های جهان، منافع ملی خود را تأمین کند. در غیر این صورت، این روابط همچنان در چرخه تکراری وعده‌ها و نتایج کم‌اثر باقی خواهد ماند.