تعداد پزشک و تخت بیمارستانی در ایران کمتر از استاندارد جهانی/ سهم ۹ درصدی بهداشت و درمان از هزینه‌های خانوار

اقتصاد۲۴- نظام سلامت به عنوان یکی از اساسی‌ترین ارکان جامعه، نقش غیر قابل انکاری در حفظ و ارتقای کیفیت زندگی انسان‌ها ایفا می‌کند. سلامت، نه تنها به عنوان یک حق بنیادین برای هر فرد، بلکه به عنوان یکی از شاخص‌های کلیدی توسعه انسانی، جایگاهی ویژه در برنامه‌ریزی‌های ملی و بین‌المللی دارد. کشوری که از یک نظام سلامت کارآمد برخوردار باشد، می‌تواند بهره‌وری اقتصادی، انسجام اجتماعی و پایداری توسعه را تضمین کند. به همین دلیل، ارزیابی وضعیت نظام سلامت و بررسی شاخص‌های مرتبط با آن، همچون تعداد پزشکان و تخت‌های بیمارستانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. 

همچنین، شاخص‌های مرتبط با نظام سلامت، ابزار‌هایی حیاتی برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان هستند تا نقاط قوت و ضعف سیستم بهداشتی را شناسایی کرده و راهبرد‌هایی مناسب برای بهبود آن تدوین کنند. در این بین، شاخص‌هایی مانند تعداد پزشک در مقیاس‌های جمعیتی، نمادی از دسترسی افراد به خدمات درمانی اولیه و تخصصی است. همچنین، شاخص تعداد تخت بیمارستانی بیانگر توانایی نظام سلامت برای ارائه خدمات بستری و مدیریت بحران‌های بهداشتی است. این دو شاخص، در کنار سایر عوامل، تصویر جامعی از وضعیت بهداشتی جامعه ارائه می‌دهند و تأثیر مستقیم آنها بر شاخص‌های کلان سلامت مانند امید به زندگی، نرخ مرگ‌ومیر و کیفیت زندگی در مطالعات بسیاری مورد بررسی قرار گرفته است.

در سال‌های اخیر، تفاوت‌های گسترده‌ای میان کشور‌ها در زمینه این شاخص‌ها مشاهده شده است. کشور‌های توسعه‌یافته، با سرمایه‌گذاری مداوم در زیرساخت‌های بهداشتی و تربیت نیروی انسانی متخصص، موفق به ایجاد نظام‌های سلامت پایدار شده‌اند که می‌توانند نیاز‌های جمعیت خود را حتی در شرایط بحرانی برآورده کنند. در مقابل، بسیاری از کشور‌های در حال توسعه یا کمتر توسعه‌یافته، به دلیل محدودیت منابع مالی، کمبود نیروی انسانی و ضعف در مدیریت نظام سلامت، با چالش‌های جدی مواجه‌اند. همچنین مواردی مانند مهاجرت پزشکان از کشور‌های در حال توسعه به کشور‌های توسعه‌یافته، یکی دیگر از عواملی است که نگرانی‌ها را در مورد شاخص‌های مورد بحث دوچندان کرده است.

از سوی دیگر، بررسی وضعیت نظام سلامت و تحلیل شاخص‌های آن تنها محدود به ارائه آمار و ارقام نیست. بلکه باید به دنبال تبیین عواملی بود که منجر به اختلافات در این شاخص‌ها شده است. برای مثال، عواملی مانند رشد جمعیت، تغییرات آب‌وهوایی و حتی بحران‌های سیاسی و اقتصادی می‌توانند بر کیفیت و کمیت خدمات درمانی تأثیرگذار باشند. همچنین، در دوران بحران‌هایی نظیر همه‌گیری کووید-۱۹، اهمیت وجود زیرساخت‌های مناسب و نیروی انسانی متخصص بیش از پیش آشکار شد. به طوری که کشور‌هایی با شاخص‌های مطلوب توانستند خسارات انسانی و اقتصادی کمتری را متحمل شوند.

در واقع، بررسی شاخص‌های نظام سلامت تنها به دلیل اهمیت آنها در حوزه بهداشت و درمان نیست. بلکه این شاخص‌ها بازتابی از عدالت اجتماعی، سطح توسعه‌یافتگی و توانایی دولت‌ها در تأمین رفاه عمومی هستند. از این رو، تحلیل عمیق این شاخص‌ها و تلاش برای بهبود آنها اهمیت بسیار بالایی دارد.

نقش تعداد پزشکان در بهبود سلامت جامعه

تعداد پزشکان در مقیاس‌های جمعیتی یکی از مهم‌ترین شاخص‌هایی است که مستقیماً با کیفیت خدمات درمانی ارتباط دارد. کمبود پزشکان در یک جامعه معمولاً به تأخیر در ارائه خدمات، افزایش بار کاری کادر درمانی و کاهش کیفیت مراقبت‌ها منجر می‌شود. این شاخص به خصوص در مناطق محروم و روستایی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. چراکه توزیع نابرابر پزشکان میان مناطق شهری و روستایی، دسترسی عادلانه به خدمات درمانی را محدود می‌کند. کشور‌هایی که این شاخص را بهبود بخشیده‌اند، توانسته‌اند نرخ مرگ‌ومیر، به ویژه مرگ‌ومیر مادران و کودکان، را به طور قابل توجهی کاهش دهند.

گزارش مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در حال حاضر به ازای هر ده هزار نفر جمعیت، ۲.۰۵ پزشک عمومی، ۲.۱۶ پزشک متخصص، ۰.۳۸ پزشک فوق تخصص و ۱۱.۹۸ پرستار وجود دارد. در واقع، به ازای هر یک میلیون نفر، ۲۰۵ پزشک عمومی، ۲۱۶ متخصص، تنها ۳۸ نفر فوق تخصص و ۱۱۹۸ پرستار وجود دارد. همانطور که در داده‌ها مشخص است، تعداد پزشکان فوق تخصص در مقیاس جمعیتی در ایران در وضعیت مناسبی قرار ندارد.

همچنین بر اساس داده‌های سازمان بهداشت جهانی، در سال ۲۰۱۸، ۱۵.۱۳ پزشک به ازای هر ده هزار نفر جمعیت در ایران حضور داشته است. این شاخص برای سایر کشور‌های همسایه متفاوت است. نمودار زیر، تعداد پزشک به ازای هر ده هزار نفر جمعیت در ایران و کشور‌های همسایه را نشان می‌دهد.

اهمیت تعداد تخت‌های بیمارستانی

شاخص تعداد تخت بیمارستانی در مقیاس‌های جمعیتی نیز معیاری حیاتی برای ارزیابی توانمندی زیرساخت‌های بهداشتی است. این شاخص نشان‌دهنده ظرفیت نظام سلامت برای پاسخ به نیاز‌های جمعیت، به ویژه در زمان بحران‌هایی نظیر بیماری‌های همه‌گیر، بلایای طبیعی یا جنگ است. کشور‌هایی که این شاخص را در سطح مطلوب نگه می‌دارند، توانسته‌اند از بروز بحران‌های بهداشتی شدید جلوگیری کنند. برای مثال، در دوران همه‌گیری کووید-۱۹، کشور‌هایی که از زیرساخت‌های بیمارستانی قوی برخوردار بودند، در مدیریت بیماران و کاهش مرگ‌ومیر عملکرد بهتری از خود نشان دادند.

‌داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۲، به ازای هر صد هزار نفر، ۱.۲۵ بیمارستان فعال، ۶.۳۷ آزمایشگاه در ایران وجود داشته است. به عبارت دیگر، به ازای هر ده میلیون نفر، ۱۲۵ بیمارستان و ۶۳۷ آزمایشگاه در سال مذکور وجود داشته است. علاوه بر این، به ازای هر ده هزار نفر، ۱۷.۲۰ تخت فعال بیمارستانی و ۱.۷۴ داروخانه در ایران گزارش شده است. به عبارت دیگر، به ازای هر یک میلیون نفر، تعداد تخت‌های فعال بیمارستانی ۱۷۲۰ و تعداد داروخانه‌ها ۱۷۴ می‌باشد.

نمودار زیر تعداد تخت‌های بیمارستانی در ایران و کشور‌های همسایه را بر اساس داده‌های سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد.

شاخص‌هایی مانند تعداد پزشک و تخت بیمارستانی نه تنها به عنوان معیارهای سلامت، بلکه به عنوان شاخص‌های عدالت اجتماعی نیز مطرح هستند. افزایش این شاخص‌ها به معنای کاهش شکاف‌های طبقاتی و جغرافیایی در دسترسی به خدمات درمانی است. دسترسی عادلانه به خدمات درمانی از اهداف اصلی سازمان بهداشت جهانی (WHO) و جزء اصلی اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد است.

بررسی تطبیقی شاخص‌های سلامت در کشورهای مختلف می‌تواند دیدگاهی روشن از وضعیت جهانی ارائه دهد. برای مثال، در کشورهای توسعه‌یافته، میانگین تعداد پزشکان معمولاً بین ۳۰ تا ۴۰ نفر به ازای هر ده هزار نفر است. در حالی که در کشورهای در حال توسعه این عدد ممکن است بسیار پایین‌تر باشد. همچنین، تعداد تخت‌های بیمارستانی نیز در کشورهای توسعه‌یافته بالاتر از کشورهای در حال توسعه است. دلیل آن نیز سرمایه‌گذاری بلندمدت در زمینه زیرساخت‌های بهداشتی و نیروی انسانی متخصص در این کشورها است. با توجه داشت در صورتی که کشورهای در حال توسعه بخواهند وضعیت شاخص‌های مرتبط با نظام سلامت در کشورهای خود را ارتقا دهند، باید برنامه‌ریزی‌های بلندمدت تدوین کنند.

سهم بهداشت از هزینه‌های خانوار چقدر است؟

داده‌های هزینه درآمد خانوار نشان می‌‌دهد به طور میانگین ۸,۷۵ درصد از کل هزینه‌های یک خانوار شهری در سال ۱۴۰۲ به بهداشت و درمان اختصاص داشته است. این سهم در دهک‌های مختلف متفاوت است. نمودار زیر سهم بهداشت و درمان از کل هزینه‌های خانوار شهری در دهک‌های درآمدی را نشان می‌دهد. 

راهکارهایی برای بهبود شاخص‌های نظام سلامت

برای بهبود شاخص‌های نظام سلامت، سیاست‌گذاران باید اقدامات متنوعی را در نظر بگیرند. تربیت نیروی انسانی متخصص از طریق افزایش ظرفیت دانشگاه‌های علوم پزشکی، ارائه تسهیلات مالی و انگیزشی برای پزشکان و کادر درمانی در مناطق محروم، و ارتقای زیرساخت‌های بیمارستانی از جمله این اقدامات است. همچنین، استفاده از فناوری‌های نوین مانند سیستم‌های مدیریت بیمارستانی می‌تواند به بهبود کارایی و دسترسی خدمات کمک کند. از سوی دیگر، فراهم کردن شرایطی که از مهاجرت پزشکان پیشگیری کرده و انگیزه‌هایی برای ماندن آنان در کشور فراهم کند، می‌تواند در بلندمدت کمک‌کننده باشد. علاوه بر این، اقدامات حمایتی مانند بیمه‌های پزشکی، مخصوصا در گروه‌های کم درآمد جامعه می‌تواند اثرگذاری بالایی در وضعیت سلامت در کشور داشته باشد.