قیمت روز
قیمت روز
قیمت روز
قیمت روز
قیمت روز
قیمت روز
قیمت روز
قیمت روز
معمای بی جواب بحران آلودگی ارس/ افزایش نگرانی از آلودگی رودخانه ارس و پیامد‌های زیست‌محیطی آن
تعارض گزارش‌های رسمی و مشاهدات میدانی درباره کیفیت آب رودخانه ارس، ابهامات زیادی را در افکار عمومی ایجاد کرده و همچنان پاسخی شفاف از سوی مسئولان مرتبط ارائه نشده است
اقتصاد۲۴- وزارت نیرو می‌خواهد آب رودخانه ارس را برای تأمین آب شرب شهر تبریز و شهر‌های کوچک مسیر منتقل کند. آبی که خود وزارت نیرو، وزارت امور خارجه و کمیسیون کشاورزی، آب، منابع‌طبیعی و محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی آلودگی آن به فلزات سنگین را تأیید می‌کنند. تنها نهادی که متولی پایش آلودگی آب است و در مورد این موضوع اظهارنظر نمی‌کند، سازمان حفاظت محیط‌زیست است. بااین‌حال، مطالعاتی از خود این سازمان وجود دارد که مؤید آلودگی بالای رودخانه به ۵۹ فلز سنگین است. حالا وزارت نیرو می‌گوید می‌خواهیم آب را از منطقه‌ای غیرآلوده منتقل کنیم، اما نمی‌گوید کجا. سخنگوی صنعت آب ایران انتقال آب از بالادست ورود آلاینده‌ها (بالادست سد خداآفرین) را تأیید می‌کند، اما نقطه دقیق آن را قید نمی‌کند. به‌نظر می‌رسد بالادست منطقه آلوده به‌دلیل ورود آلودگی در معادن مس کشور ارمنستان باید جایی در خارج از مرز‌های ایران باشد. وزارت امور خارجه اعلام کرده است مذاکراتی با ارمنستان برای رفع آلودگی رودخانه ارس در جریان است.
وزارت امور خارجه تأکید می‌کند با کشور ارمنستان در مورد رفع آلودگی مماشات ندارد، اما اطلاعی از تصمیم وزارت نیرو در مورد مکان‌یابی انتقال آب هم ندارد. مجلس بر موضوع مهمی تأکید می‌کند؛ اینکه سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور به‌رغم درخواست مجلس شورای اسلامی گزارشی از آخرین پایش آب ارس ارائه نداده است. برخی نمایندگان مجلس و رسانه‌ها اعلام کرده‌اند تاکنون پاسخ شفافی از سازمان حفاظت محیط‌زیست در این زمینه دریافت نکرده‌اند. در کنار همه اینها، بیش از ۵۰ مطالعه دولتی و دانشگاهی وجود دارد که جزئیات آلودگی را هم بیان می‌کنند. حالا سه سؤال بزرگ در مورد طرح انتقال آب این رودخانه به‌منظور شرب وجود دارد. رودخانه‌ای که اسناد می‌گویند به‌دلیل استمرار ورود آلاینده‌ها به آن، اکوسیستمش را آلوده کرده است و رد فلزات سنگین را می‌توان را تا عضلات ماهیان ارس و همچنین، طول ۱۵۰ کیلومتر در خاک ایران نیز رصد کرد. سؤال نخست در برابر وزارت نیرو قرار می‌گیرد: منطقه دقیقی که قرار است آبی سالم از آن منتقل شود، کجاست؟ پاسخ سؤال دوم در حوزه وظایف سازمان حفاظت محیط‌زیست است: «دلیل عدم انتشار شفاف وضعیت آلودگی آب این رودخانه چیست؟» و سؤال آخر متوجه وزارت امور خارجه است: «آیا با انتقال آب از خارج از مرز‌های ایران، آن‌هم بر رودخانه‌ای که معاهده‌ای بر آن ندارند، موافقت خواهد کرد؟
شهریور امسال بود که وزیر نیرو از انتقال آب رودخانه ارس به تبریز، به‌منظور تأمین آب شرب خبر داد. همچنین، وزیر نیرو تخصیص این آب به ۲.۵ میلیون نفر در شهر‌های جلفا، هادی‌شهر، مرند، صوفیان، شهر‌های شهرستان شبستر را به‌عنوان یک طرح اولویت‌دار معرفی کرد. پیش‌ازآن و در تاریخ ۲۰ فروردین، زمانی که دولت سیزدهم هنوز مدیریت کشور را در دست داشت نیز استاندار آذربایجان‌شرقی از این پروژه به‌عنوان یک «پروژه راهبردی» نام برده بود. این خبر در حالی به‌کرات از سوی دولت اعلام شده است که گزارش‌ها و مطالعات متعددی طی سال‌های گذشته محدوده سد «خداآفرین» و «دشت مغان»، همچنین ۱۵۰ کیلومتر از طول این رودخانه در ایران را به فلزات سنگین و سمی مانند سرب و ترکیباتش، آرسنیک، ترکیبات آلومینیوم، نیکل، مس، آهن، منگنز و ۵۳ آلاینده دیگر نیز مسموم اعلام می‌کنند. موضوعی که مورد تأیید دولت نیز است و سال گذشته برای رفع آن کارگروه مشترکی با کشور ارمنستان (کشور منشأ آلایندگی‌ها) تشکیل شد.
«عباس علی‌آبادی»، وزیر نیرو، می‌گوید آب از منطقه‌ای غیر از مناطق آلوده به تبریز منتقل خواهد شد. علی‌آبادی، اما در پاسخ به «پیام‌ما» موقعیت دقیق انتقال آب را اعلام نمی‌کند. بااین‌حال، او با تأیید آلودگی رودخانه می‌گوید: «رودخانه ارس یک رودخانه مرزی است که ما بر آن دو سازه سنگین ایجاد کرده‌ایم؛ یکی سد قیز قلعه‌سی و دیگری سد خداآفرین. این دو سد آماده خدمت هستند و ما بخش برق آنها را در دستورکار داریم که نیروگاه برقابی را راه‌اندازی کنیم و از این محل آب شرب منطقه را هم تأمین کنیم.»
بیشتر بخوانید:ورم کردن پساب زیر پوست اینچه
او ادامه می‌دهد: «در مقطعی یکی از کشور‌های حاشیه ارس آلودگی را وارد رودخانه می‌کنند. داریم با این کشور مذاکره می‌کنیم تا آلودگی رفع شود. ما نمی‌توانیم از محلی که آلودگی وارد می‌شود، اقدامی انجام دهیم بلکه باید از منطقه دیگری که آلوده نباشد، منتقل کنیم. در مورد نوع و میزان آلودگی، سازمان حفاظت محیط‌زیست باید آن را معین کند. اما می‌دانیم که این آلودگی از یکی از کشور‌های همسایه وارد می‌شود. مذاکرات فنی در سازمان محیط‌زیست ما در حال انجام است. ما هم همین‌طور با آن کشور صحبت می‌کنیم. اگر بخواهد آبی برای مردم برداشته شود، باید از بالادست این نقطه باشد.»
پیگیر پاسخ دولت هستیم
سازمان حفاظت محیط‌زیست در پیگیری‌های مکرر پیام‌ما هیچ پاسخی ارائه نمی‌دهد. این سازمان به تماس‌های تلفنی بی‌پاسخ بوده است و در مورد درخواست کتبی روزنامه در مورد آخرین وضعیت آلودگی این رودخانه فرامرزی هم قرار‌های مصاحبه را لغو کرد. به‌نظر می‌رسد سازمان حفاظت محیط‌زیست خود را نه مکلف به پاسخ به افکار عمومی می‌داند و نه پاسخ به مجلس شورای اسلامی و نمایندگان مردم. «سمیه رفیعی»، رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی، می‌گوید: «در مورد آلودگی رودخانه ارس، سازمان حفاظت محیط‌زیست و وزارت نیرو مکلفند که جزئیات آلایندگی را اعلام کنند. اتفاقاً ما پیگیر این هستیم که پایش به روز را انجام دهند و گزارش جدید را برای ما ارسال کنند. موضوع اصلی در مورد آلودگی رودخانه ارس این است که گزارش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست و گزارش‌های وزارت نیرو در مورد این رودخانه با هم مغایرت دارد و هنوز این گزارش‌ها از سوی این سازمان به‌روزرسانی نشده است. ما گزارش کلی از نتایج پایش دریافت کردیم. گزارش‌ها موجود است، اما نتایج با هم تفاوت فاحش دارد و قابل‌پذیرش نیست.»
«سمیه‌رفیعی»، نماینده مردم تهران در مجلس، ۱۲ مهر امسال در نشست وزیر صمت با بازرگانان، تولیدکنندگان، سرمایه‌گذاران، تشکل‌های اتاق بازرگانی و اتاق تعاون در سفارت ایران در ارمنستان تأکید کرده بود آلودگی رود ارس معضلی بسیار جدی است و سفیر ایران در ارمنستان و وزیر صمت باید این موضوع را به‌جد پیگیری کنند.
وزارت امور خارجه ایران نیز به روزنامه پیام‌ما اعلام می‌کند که مذاکره با کشور ارمنستان در حال انجام است و این وزارتخانه قاطعانه پیگیر رفع آلودگی رودخانه فرامرزی ارس است.
فقط پاسخ آلودگی اتمی را دادند
«ولی اسماعیلی»، نماینده شهروندان «گرمی» در مجلس شورای اسلامی است که دی‌ماه سال گذشته از وزیر سابق امور خارجه کشور در مورد آلودگی رودخانه ارس سؤال کرده بود. اسماعیلی در مورد آن سؤال و دلایل آن به پیام‌ما می‌گوید: «دولت فقط در مورد آلودگی اتمی به مجلس پاسخ داد. البته سؤال ما هم در مورد آلودگی اتمی بود. معیار ما بر گزارش‌هایی بود که در مورد پساب رودخانه متسامور ارمنستان داشتیم منجر شد که تیم کارشناسی آن را بررسی کردند. موضوع آلودگی اتمی را دولت رد کرد، اما قرار شد وزیر امور خارجه در مورد عدم ورود دوباره پساب این نیروگاه رایزنی‌ها و اقدامات کافی را داشته باشد.»
«محمود عباس‌زاده مشگینی»، نماینده مشگین‌شهر است که خرداد سال گذشته در مورد آلودگی آب رودخانه ارس در صحن علنی مجلس هشدار داده بود. او به پیام‌ما در مورد این هشدار می‌گوید: «معیار صحبت من دو گزارشی بود که در مورد آلودگی آب رودخانه ارس به دست ما رسیده بود.»
چندین سال آلودگی
به‌نظر می‌رسد مسئله آلودگی رودخانه ارس در سال‌های گذشته مورد توجه برخی نهاد‌ها بوده، اما در سطح رسانه‌ای به‌اندازه کافی مطرح نشده است. «محمدجواد ظریف»، وزیر امور خارجه اسبق ایران که اکنون نیز به‌عنوان معاون راهبردی رئیس‌جمهوری در دولت حضور دارد، در گفت‌و‌گو با پیام‌ما این آلودگی را تأیید کرده است. به‌گفته او، در مورد این رودخانه، کشور با دو مشکل مواجه است، یکی کاهش آب ورودی رودخانه به‌دلیل پروژه‌های سدسازی ترکیه است و دیگری مسئله آلودگی: «در دوره وزارت، من با دوستان آذربایجان هماهنگ کردم؛ با خود آقای علی‌یف و با آقای شاهین مصطفی‌یف که هم مسئول کمیسیون مشترک با ایران بود و هم نقش مهمی در توسعه آذربایجان داشت. قرار بر این شد که باتوجه‌به روابط گسترده آذربایجان و ترکیه به‌طور مشترک در مورد این مسئله با ترکیه صحبت کنیم. این اقدام به عمر دولت ما نرسید و نمی‌دانم دولت سیزدهم چه اقدامی در این زمینه انجام دادند.»
ظریف توضیح می‌دهد: «بحث دوم، بحث آلودگی ارس بود که منبع اصلی آن ارمنستان است. بار‌ها این موضوع را با ارمنستان پیگیری کردیم. نهایتاً در زمان ما توافق شد که چند کمیته که یکی از آنها کمیته متخصصان هسته‌ای بود؛ باتوجه‌به اینکه برخی آلودگی‌ها از نیروگاه هسته‌ای ارمنستان بود که علاوه‌بر ارس خطرات دیگری هم داشت؛ تا متخصصان سازمان انرژی ما با ارمنستان برای رفع آلودگی همکاری کنند که احتمالاً در دولت سیزدهم هم باتوجه‌به اهمیت این موضوع، تشکیل می‌شود. متأسفانه دولت ارمنستان علی‌رغم تعهداتی که به ما داد، توانایی اعمال نفوذ بر شرکت‌هایی که این آلودگی را ایجاد می‌کنند، ندارند. چون مالکیت این شرکت‌ها خارجی است و دولت ارمنستان هم از پس کار برنمی‌آید.»
«معصومه ابتکار» که طی دولت‌های هفتم، هشتم و یازدهم ریاست سازمان حفاظت محیط‌زیست را برعهده داشت، نیز از وجود گزارش‌هایی در مورد آلودگی رودخانه ارس در زمان مسئولیتش می‌گوید. به‌گفته ابتکار، این رودخانه مهم فرامرزی طی سال‌های متمادی و در اثر تغییرات منطقه، هم دچار آلودگی شده است و هم آورد آن کاهش پیدا کرده است: «ازآنجاکه آب این رودخانه به مصرف کشاورزی و آب شرب می‌رسد، این موضوع بسیار مهم می‌شود. از اواسط دولت هشتم گزارش‌هایی مبنی‌بر آلوده بودن رودخانه به فلزات سنگین وجود داشت که بیشتر ناشی از فعالیت معدنی در کشور ارمنستان بود. بعد از آن مسائلی مانند فعالیت نیروگاهی هم مطرح شد که آلاینده‌های آن وارد رودخانه ارس می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «فکر می‌کنم گزارشی هم دیدم، مبنی‌بر اینکه در دوره دولت دهم هم نشست‌هایی دراین‌باره انجام شد و با وزارت امور خارجه پیگیر این موضوع بودند. در دولت یازدهم زمانی که نخست وزیر ارمنستان به ایران سفر کرد، باتوجه‌به اینکه وعده‌ها و تأکیدات زیادی از طرف دولت ارمنستان برای حل این آلودگی‌ها وجود داشت، در آن جلسه صحبت کردم و خواستم که به این مسئله رسیدگی شود و توافقی همان‌جا صورت بگیرد. بعد از آن، پیشنهادی هم به کشور ارمنستان داشتیم و حتی یکی از واحد‌های معدنی کشور ما اعلام آمادگی کرد که می‌تواند در رفع این مشکل کمک کند. در مورد معادن ارمنستان بحث نشت از سد باطله مطرح بود، ولی ما از ناحیه کشور ارمنستان پیگیری و اقدام جدی ندیدیم. دیپلماسی آب خیلی اوقات تحت‌تأثیر روند‌های سیاسی هم قرار می‌گیرد. ما در این حوزه مقررات بین‌المللی داریم، اما این مقررات به این شکل نیست که خیلی قوی باشد و پایبندی به آن وجود داشته باشد.»
ردیابی منابع آلاینده
اسناد و منابع دولتی و دانشگاهی زیادی وجود دارد که حکایت آلودگی ارس را تا نزدیک به دو دهه عقب می‌رانند. این اسناد و مطالعات می‌گویند منابع آلاینده آب رودخانه ارس حداقل طی ۱۵ سال گذشته به‌طور مستمر آب این رودخانه فرامرزی را آلوده کرده است. بیش‌ازاین، گزارش‌های قابل‌توجهی وجود دارند که می‌گویند استمرار ورود آلودگی به رودخانه موجب رسوب فلزات سنگین در پوشش گیاهی، رسوبات و عضله ماهیان این رودخانه نیز شده است: «ورود مستمر فلزات سنگین آلاینده به آب نه‌فقط آن را مسموم بلکه آبزیان، رسوبات و پوشش گیاهی حاشیه ارس مانند نیزار‌ها را هم مسموم و آلوده کرده است. براساس مطالعات اصلی‌ترین عناصری که آب را آلوده کرده است، آلومینیوم، آرسنیک، مس، منگنز، مولیبدن سرب و وانادیم هستند که عمدتاً با منشأ نیروگاه و معادن ارمنستان ایجاد شده‌اند. سال گذشته اعلام شد که کارگروهی برای بررسی مشکلات رودخانه ارس میان کشور‌های حوزه این رودخانه فرامرزی تشکیل شده است، اما دولت هرگز و رسماً آلودگی آن را نپذیرفت.»
بیشتر بخوانید:نامه فعالان محیط زیست به رئیس جمهور
همچنین، یک منبع آگاه که از آخرین مطالعات مرکز تحقیقات آب و خاک کشور بر رودخانه ارس مطلع است، در مورد این مطالعه که در سال ۱۴۰۲ انجام شده است، به پیام‌ما توضیح داد: «طی چند روز گذشته هم بحث این موضوع در دولت پیش آمد. مرکز تحقیقات آب و خاک وسیله سنجش رادیواکتیو را در اختیار ندارد که بتواند در نمونه‌های برداشت‌شده از آب رودخانه ارس در این مورد نظر دهد. الان بحثی که مسجل است، آلودگی به فلزات سنگین است. ما در مورد فلزات سنگین مانند مس، آلومینیوم و آرسنیک و چند فلز دیگر مطمئن به تجمع و آلودگی هستیم. به‌شکل مفصل هم بر این مورد مطالعه شده است. برخی از نمونه‌های برداشت‌شده بعد از نوردوز بوده است و برخی از نمونه‌های آزمایش‌شده قبل از نوردوز که ارمنستان پساب را وارد می‌کند. آزمایش‌های انجام‌شده بر آب، خاک و گیاه بوده است. آنالیز‌های انجام‌شده و نتایج به‌دست‌آمده آلودگی فلزات سنگین را تأیید می‌کند. اخیراً نماینده و دبیر کمیسیون کشاورزی و محیط‌زیست اعلام کرده بود که آنجا آلودگی وجود دارد.»
آنالیز محرمانه
به‌گفته این منبع آگاه، «در بحث انتقال آب این واقعیت وجود دارد که آنجا مشکلات اساسی وجود دارد، سال قبل در تبریز مشکل کم‌آبی پیدا کردیم و سد نهند خشک شد. آمدند چند چاه در مناطق مختلف تبریز حفر کردند برای تأمین آب. آن چاه‌ها مقادیر آرسنیک داشت که سروصدای زیادی داشت. وزارت نیرو مطرح کرد که داریم آب را با آب بدون آرسنیک رقیق می‌کنیم تا غلظت آرسنیک پایین بیاید. این مسائل مبتلابه بسیاری از این مناطق است و قابل‌کتمان هم نیست.»
منبع آگاه دیگری از دانشگاه تبریز نیز به پیام‌ما می‌گوید هیچ نمونه آبی از رودخانه ارس در آزمایشگاه‌های معتمد استان آزمایش نمی‌شود و یا نتیجه آن برای مطالعات دانشگاهی اعلام نمی‌شود. این منبع آگاه که کارشناس آب است، می‌گوید نمونه‌های تحویل‌داده‌شده به آزمایشگاه […]با وجود رؤیت کدورت و ذرات موجود در آب با جواب درست مواجه نشد و فقط این پاسخ که آب فاقد آلودگی است، اعلام شد: «امکان ندارد شما در مورد آزمایش آب یک رودخانه بتوانید چنین ادعایی را مطرح کنید. بلافاصله در مورد هر نمونه رسیده به آزمایشگاه که نام نمونه برداشت‌شده از ارس بر آن باشد، همین اتفاق می‌افتد. یعنی جواب آنالیز آب را، مانند یک سند محرمانه، منتشر نمی‌کنند و عملاً دیگر حتی دانشگاهیان هم به آن دسترسی نخواهند داشت.»
مطالعات مؤید
موضوع بسیار مهم در مورد آلودگی ارس، تداوم آلودگی است که گویی اکوسیستم را آلوده کرده است. سال ۱۴۰۱، مرکز تحقیقات آرتمیای کشور، به‌همراه مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور و سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی ارومیه گزارشی منتشر کردند که همان سال در مجله ترویجی «بوم‌شناسی منابع آبی» نیز به انتشار رسید. این گزارش تأکید می‌کند پایش مستمر و مداوم کیفیت آب سد و رودخانه ارس از نظر متغیر‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی باید در اولویت برنامه‌های مراکز پژوهشی و سازمان‌های مرتبط قرار گیرد.
این گزارش می‌گوید: «سازمان حفاظت محیط‌زیست در سال ۱۳۹۹ خسارت‌های محیط‌زیستی آلودگی آب رودخانه ارس را بررسی کرد. آنها ۵۹ فلز در آب و ۶۱ فلز در رسوبات رود از مسیر روستای جانانلو تا نوردوز را شناسایی و تعیین کردند. فلزات شناسایی‌شده منطبق با فلزات تراوش‌شده از معدن مس و مولیبدن آگاراک ارمنستان می‌باشد. غلظت آلومینیوم بالاتر از میزان بهداشتی و محیط‌زیستی و بالاتر از استاندارد کشور است. غلظت منگنز نیز بالاتر از استاندارد‌های ایران است. نکته مهم بالا بودن میزان سرب در آب رودخانه است که خطراتی را از نظر آشامیدن و شیلات ممکن است ایجاد کند. همچنین، به‌وضوح افزایش غلظت درخصوص فلزاتی مانند آلومینیوم، آرسنیک، بور، مس، مولیبدن، سرب و سولفور دیده است. در این مطالعه افزایش وانادیم (حداکثر ۵۹ میکروگرم بر لیتر) قابل‌مشاهده است. این فلز دارای خاصیت تجمعی است و می‌تواند دارای اثرات زیستی بر روی گیاهان و جانوران رودخانه و سد ارس باشد که جای بررسی دارد.»
تأیید چندباره رد پای ارمنستان
در پایان، این گزارش اعلام می‌کند: «ارمنستان در نزدیکی ارس معادن مس و مولیبدن دارد که پساب آنها را به ارس هدایت می‌کند. آلایندگی ارس از جانب ارمنستان از نوع فلزات سنگین مس و مولیبدن است و باتوجه‌به اینکه فلزات سنگین حالت تجمعی دارند و از بین نمی‌روند، در خاک و به‌تبع در گیاهان و بدن موجودات زنده رسوب می‌کنند و به بدن انسان منتقل می‌شوند. باتوجه‌به این مطلب نیاز به رفع هرچه سریعتر مشکل آلودگی ارس از جانب کشور همسایه وجود دارد.»
پیشتر در مطالعه دیگری که در سال ۱۳۹۶ از سوی مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، سازمان تحقیقات و آموزش و ترویج کشاورزی تهران، پژوهشکده اکولوژی دریای خزر، اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان‌شرقی و دو سازمان دیگر به‌شکل مشترک انجام شد و در مجله پژوهش‌های علوم و فنون دریایی در همان سال نیز به‌صورت یک مقاله علمی به انتشار رسید، ذکر شده بود: «در ۳۱ درصد از داده‌های آنالیزشده غلظت عنصر مس در آب طی فصول مختلف از میزان استاندارد به‌طور میانگین تقریباً ۱.۵ برابر بالاتر است. افزایش غلظت این فلز در فصل بهار و در ایستگاه اندازه‌گیری در فاصله ۲۵ کیلومتری شهرستان نوردوز، به‌دلیل طغیان رودخانه و تخلیه فاضلاب صنعتی در زمان نمونه‌برداری بوده است.»
این پژوهش در مورد عنصر آرسنیک می‌گوید: «نتایج همچنین نشان داد میانگین آرسنیک در آب بیش از استاندارد‌های مختلف آب شرب و چاه‌ها بوده است و چندین برابر غلظت پایه رودخانه‌های تمیز بوده است. نتایج تحقیق حاضر نشان می‌هد تقریباً غلظت میانگین عنصر آرسنیک شش برابر استانداردهاست که نشان‌دهنده آلوده بودن این رودخانه نسبت به این عنصر است.» طبق این مطالعه که نتایجش براساس نمونه‌برداری اعلام شده است، میانگین غلظت آرسنیک و صد درصد از کل داده‌های به‌دست‌آمده در رسوبات سطحی از حداقل حد مجاز کشور‌های آمریکا، استرالیا، کانادا و هلند بیشتر بوده است: «عنصر آرسنیک پتانسیل متوسط به جذب رسوبات دارد و همان‌طورکه نتایج نشان داد، میانه غلظت عنصر آرسنیک دو برابر بیش از میانه غلظت مرجع است.»
بیشتر بخوانید:مسمومیت گسترده پرندگان در اهواز
این گزارش یادآور می‌شود که عنصر مس پتانسیل بالایی در جذب به رسوبات دارد: «میانه غلظت عنصر مس در این تحقیق ۳.۲ بیش از غلظت مرجع است. همچنین، غلظت مس روند افزایشی داشته است که احتمالاً بیانگر ورود بیشتر این عناصر از فاضلاب‌های صنعتی منطقه (معدن مس ارمنستان) بوده است.»
عناصر خطرناک در ماهی
گردآورندگان مطالعه‌ای که جزئیات آن ذکر شد، یک سال پیش‌ازآن، یعنی در سال ۱۳۹۵، مطالعه دیگری برای تعیین میزان برخی عناصر فلزی در ماهیان رودخانه ارس انجام دادند که نتایج آن را حدود دو سال بعد و در سال ۱۳۹۷ در مجله علمی شیلات کشور به انتشار رساندند. این پژوهش بر آلودگی ماهیان به عنصر مولیبدن تأکید دارد: «باتوجه‌به آلودگی آب و افزایش غلظت عنصر مولیبدن در بافت این ماهیان با جایگزینی در متابولیسم موجود به‌مرور زمان موجب عواقب ناگواری در آنها خواهد شد.»
این گزارش می‌گوید: «اگر نسبت مس به مولیبدن به کمتر از دو برسد، سمیت مولیبدن در موجودات شروع می‌شود. نتایج تحقیق حاضر نشان داد که ۸۷ درصد از نمونه‌ها در بافت ماهیان رودخانه ارس کمتر از دو بوده است که می‌توان اظهار کرد که سمیت این فلز در بافت ماهیان رودخانه ارس نیز شروع شده است.»
همان سال مقاله دیگری نیز در نشریه «دامپزشکی کشور» با عنوان «بررسی تجمع زیستی فلزات سنگین مس، کادمیم و آرسنیک در رسوب و آبزیان سد خداآفرین» به انتشار رسید. این مقاله عنوان می‌کند که فلزات سنگین به‌دلیل سمی بودن، پایداری و عدم تجزیه زیستی یکی از گروه‌های اصلی و خطرناک در بین آلودگی‌ها هستند. فلزاتی که بیشترین نگرانی در مورد آنها وجود دارد، «کادمیم»، «کروم»، «کبالت»، «مس»، «روی»، «جیوه» و «سرب» هستند: «در حال حاضر آلودگی‌های واردشده از کشور‌های واقع در حوزه رودخانه ارس از مهمترین چالش‌های موجود در این رودخانه است. عمده آلودگی فلزات سنگین در رودخانه ارس ناشی از فعالیت‌های کاوش، استخراج و صنایع ذوب فلزات در حوزه آبریز ارس در کشور‌های ترکیه، گرجستان، ارمنستان، آذربایجان و ایران است. حوزه ارس در محدوده کمربند مس قرار گرفته است که منجر به انجام فعالیت‌های معدنکاری در منطقه و ورود آلودگی‌ها از جمله فلزات سنگین مس، کادمیم و آرسنیک به رود ارس و در پی آن سد خداآفرین شده است.»
این گزارش می‌گوید: «غلظت کادمیم و مس در رسوب بیش از استاندارد کانادا است. غلظت متوسط آرسنیک در خاک‌های دنیا ۶.۸۳ میکروگرم بر گرم بیان شده است. مقادیر اندازه‌گیری‌شده برای آرسنیک نیز بیش از استاندارد جهانی است. سد خداآفرین در کمربند مس و برخی فلزات معدنی دیگر قرار گرفته است و طبق تحقیقات انجام‌شده، کروم، مس و نیکل به‌صورت ذاتی در خاک این محدوده بالاست. همچنین، ورود آلودگی‌ها از طریق رود ارس نیز مزید بر علت شده، موجب افزایش آلودگی در آن منطقه شده است. همچنین، غلظت فلزات در گیاه نی، بیش از حد مجاز است. همچنین، غلظت کادمیم نیز در این گیاه بیش از حد مجاز به‌دست آمده است.».
اما مهمترین بخش این گزارش مربوط به بررسی غلظت متوسط مس، کادمیم و آرسنیک در بافت ماهی است: «غلظت آرسنیک و کادمیم در تمام گونه‌های ماهی مورد بررسی (سیم، کپور، سوف، سیاه‌ماهی، اسبله، زرده‌پر) بیشتر از حد مجاز تعیین‌شده توسط استاندارد‌های FAO و WHO است.
این گزارش‌ها تا سال‌های اوایل دهه ۹۰ عقب می‌رود و باتفاق هر سه آلودگی در پوشش گیاهی، رسوب و آبزیان ارس را تأیید می‌کند.
فلز سنگین چیست و چرا آلودگی آن مهم است؟
فلز سنگین به عنصری گفته می‌شود که جرم اتمی آن از جرم اتمی آهن بیشتر باشد و یا جرم حجمی آن از پنج گرم بر سانتی‌متر مکعب بیشتر باشد. از نظر بیولوژیکی، «فلز سنگین» به عناصری گفته می‌شود که دارای خاصیت سمی هستند. به‌طور طبیعی و در غلظت‌های کم، عناصر کمیاب در خاک و گیاه وجود دارند. بعضی فلزات سنگین به‌طور طبیعی در بدن یافت می‌شوند و برای سلامتی انسان لازم و ضروری هستند. عناصر کمیابی که به‌عنوان آلوده‌کننده محیط‌زیست از آنها یاد می‌شود، آن عناصری هستند که غلظت‌های بیش از حد آستانه آنها در درازمدت سلامتی انسان، جانوران و گیاهان و نیز موجودات آبزی را مورد تهدید قرار می‌دهند. فلزات سنگین در غلظت‌های کم برای بدن مفید هستند، اما در غلظت‌های بالا ممکن است خواص سمی از خود بروز دهند. این عناصر با ورود به چرخه غذایی سبب آلودگی انسان می‌شوند. سرب، کادمیوم، جیوه در بدن، برای سلامتی انسان مضر هستند. این عناصر دارای طول عمر طولانی است و سلول‌های زنده تمایل دارند آنها را در خود ذخیره کنند. مهمترین اندام جذب‌کننده عناصر سنگین کلیه‌ها هستند. کلیه‌ها مانند صافی عمل می‌کنند و مواد سمی را از خون جذب می‌کنند. کلیه‌ها از واحد‌هایی به‌نام نفرون تشکیل شده‌اند. بنابراین، به موادی که برای نفرون‌ها و کلیه‌ها سمی هستند، نفروتوکسین گفته می‌شود؛ از جمله کادمیم، سرب و جیوه. می‌توان گفت تقریباً تمام فلزات سنگین در بدن عوارض سوء بر جای می‌گذارند که می‌توان به اختلال در سیستم عصبی، ایجاد جهش‌های ژنتیکی و غده‌ها اشاره کرد.
نکته بسیار مهم اینکه تجزیه این عناصر به روش‌های تصفیه زیستی غیرممکن است و حداکثر کاری که می‌توان در مورد آنها انجام داد، تغییر نوع و ظرفیت آنهاست.
یکی از این عناصر بسیار خطرناک آرسنیک است. آرسنیک سمی است و مقدار متوسط آن در خاک‌های آلوده‌نشده بین ۵ تا ۱۰ میکروگرم در گرم در نظر گرفته شده است. ولی یک‌دهم گرم «تری اکسید آرسنیک» می‌تواند موجب مرگ انسان شود و سرطان پوست، بسیاری از سرطان‌های اعضای داخلی نظیر مثانه، ریه و یا کلیه به‌علت آثار آرسنیک در محیط است. میزان سمی بودن آرسنیک، به‌شکل شیمیایی آن و یا به‌عبارت دیگر، به درجه اکسایش و شکل‌های آلی آن بستگی دارد. آرسنیک ورود آرسنیک به بدن انسان بسیار بیشتر از آب آشامیدنی است، اما، چون آرسنیک موجود در غذا آلی است، آب آشامیدنی آرسنیک‌دار خطرات بیشتر و جدی‌تری برای انسان دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد درصد بیماران مبتلا به مسمومیت و سرطان که در این مناطق زندگی می‌کنند، نسبت به مناطق دور از آن زیاد بوده است. اما معمولاً آمار دقیق و مستندی در مراکز پزشکی کشور از آن وجود ندارد.
منبع: روزنامه پیام ما
