آشنایی با رسم و رسومات اقوام ایرانی در نوروز

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: نوروز، یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی، در سراسر ایران با آداب و رسوم خاص هر قوم و منطقه برگزار می‌شود. هر قوم ایرانی، علاوه بر اجرای سنت‌های مشترک مانند خانه‌تکانی، چیدن سفره هفت‌سین و دیدوبازدید، آیین‌های خاصی نیز دارد که ریشه در فرهنگ و باورهای آن‌ها دارد.

عید نوروز چیست؟

تاریخچه و آداب و رسوم عید نوروز این روز در ایران و افغانستان نوید‌ دهنده سال جدید است. نوروز در کشورهایی مثل تاجیکستان، روسیه، ترکمنستان، هند، پاکستان، قرقیزستان، سوریه، عراق، گرجستان، جمهوری آذربایجان، آلبانی، چین و ازبکستان تعطیل رسمی است و مردم به جشن و پایکوبی می‌پردازند. ما این جشن باستانی و کهن را از اقوام مختلفی در منطقه به ارث برده‌ایم. جشنی که با رنگ و بویی ویژه، هویتی ایرانی گرفته و نماد پیوند اقوام و مردمان ایران است. 

نوروز را شروع رستاخیر طبیعت، موعد رویش و تولد نباتات می‌دانیم و باورمان بر این است که همگام با طبیعت، ما نیز باید روزگار نو و تازه‌ای را با روح و روان تازه و پوشیدن لباس نو آغاز کنیم. شروع جشن نوروز با اعتدال بهاری همزمان است. موعدی که خورشید در حرکت ظاهری‌اش در ابتدای برج حمل، استوای زمین را قطع می‌کند و ساعات روز و شب با هم برابر می‌شود. در تقویم خورشیدی، لحظه تحویل سال، اولین روز (هرمز روز یا اورمزد روز) از ماه فروردین شمرده می‌شود.

رسم و رسومات نوروز در میان قومیت‌های ایرانی

آذری‌ها (آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان)

آیین تکم‌چی و تکم، یکی از جذاب‌ترین رسوم قوم آذری در عید نوروز بوده که از اهمیت خاصی در میان این قوم برخوردار است. تکم در واقع عروسکی چوبی است به شکل بز، که به دست عروسک‌ گردان آن یا همان تکم‌چی، عروسک گردانی شده و همزمان تکمچی نواها و تصنیف‌ های نوروزی را به صورت شعر خوانی به زبان می‌‌آورد، در واقع تکتم‌چی با خواندن این آوازها، آمدن نوروز را نوید می‌‌دهد، این رسم را می‌‌توان نوعی نوروزخوانی به شمار آورد. یکی دیگر از رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز که در میان مردم آذری زبان  به خصوص ساکنین آذربایجان‌های شرقی و غربی رواج دارد، آیین گستردن سفره خوراکی است. در این سفره، که به منظور پذیرایی از مهمانان پهن می ‌شود، در کنار سفره هفت انواع و اقسام تنقلات و خشکبار و انواع شیرینی و… نیز قرار داده می‌‌شود. هدیه دادن به نوعروس و دامادها از طرف خانواده عروس نیز یکی دیگر از رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز مربوط به این قوم اصیل به شمار می‌‌رود.

کردها (کردستان، کرمانشاه، ایلام)

کوسه گردی یا همان میر نوروزی، یکی از مهم‌ترین آیین‌هایی است که به مناسبت فرا رسیدن عید نوروز توسط مردمان غرب کشور، علی‌الخصوص قوم کرد، برگزار می‌شود. در این مراسم که در واقع اجرای یک نوع نمایشنامه کمدی است، برخی از اهالی روستا ماسک‌های خنده‌دار بر چهره زده و در حالت کارناوال گونه، در حالی که شعر می‌خوانند کوسه و عروسش را بدرقه می‌کنند و کوسه با سخنانی طنز، نظر بقیه را به خود معطوف می‌سازد. آن‌ها به یک به یک خانه‌ها سر زده و با پیام اینکه زمستان به پایان رسیده است انعام دریافت می‌کنند. 

این آیین از قدمتی بسیار طولانی برخوردار بوده و هدف اصلی از برپایی آن، پرده برداشتن از واقعیات و رنج و دردهای یک قوم با زبان طنز است. متاسفانه امروزه برخلاف گذشته، این رسم، تنها در اولین چهارشنبه سال جدید و در بخش‌های کوچکی از مناطق کردستان نظیر روستاهای اطراف مهاباد برگزار می‌شود. عده‌ای معتقدند حاجی فیروز نیز نسخه جدیدتر کوسه گردی است. کوسه گردی را می‌توان یکی از جذاب‌ترین رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز عنوان کرد.

در بانه که از دیگر مناطق کرد نشین به شمار می‌رود، زنان به منظور دفع آسیب از کودکان خود و جلوگیری از انتقال بلاها به سال پیش رو، دسته‌ای از موهای فرزندان خود را در شب چهارشنبه سوری بریده و دور می‌ریزند. نوروز خوانی که در واقع خواندن نوروزنامه به صورت نقالی است نیز یکی دیگر از رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز در مناطق کرد نشین به شمار می‌رود.«هه‌ته‌ری، مه‌ته‌ری» نیز آیینی است که در این مناطق در اولین روز نوروز توسط کودکان برپا می‌شود. در این رسم، کودکان با پایین انداختن شال خود از پشت بام، از دیگران تقاضای هدیه می‌کنند، این هدایا هرچیزی می‌تواند باشد، از صنایع دستی همان منطقه گرفته تا خوراکی و…

لرها (لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، ایلام)

عصر روز قبل از عید نوروز در میان قوم لر به خصوص مردم خرم آباد، به شوالفه یا همان شب عرفه مشهور است؛ در این روز مردمان خطّه‌ های لر زبان، به منظور طلب آمرزش برای رفتگان و شادی روح آن‌ها، به پخش کردن خیرات، قرائت فاتحه و دعا و… می‌‌پردازند. در واقع این رسم در سرتاسر ایران در آخرین جمعه سال، برگزار می‌‌شود. کوچ نشینان این مناطق نیز به مناسبت فرا رسیدن سال جدید، کوچ خود را به سمت مناطق ییلاقی آغاز می‌‌کنند.

ترکمن‌ها (گلستان، خراسان شمالی)

منجوق آتدی در واقع نوعی بازی مخصوص دختران ترکمن در عید نوروز است. در این سرگرمی دختران گرد یکدیگر جمع شده و هرکدام منجوقی را با نیت خود درون ظرفی پر از آب می‌‌اندازند، سپس یکی از دخترها با در دست گرفتن ظرف حاوی مهره‌ها و آب در حالی که بیتی شعر را می‌‌خواند و مهره‌ها را هم می‌‌زند، اطراف دوستان خود پرسه می‌‌زند و اتفاقی مهره‌ای را از ظرف آب بیرون می‌‌کشد. مهره متعلق به هرکدام از دختران بود، بیت شعر برای او در نظر گرفته می‌‌شود. 

از دیگر رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز مخصوص قوم ترکمن، می‌توان به قولپاق اشاره کرد. قولپاق در واقع به معنای تراشیدن موی پسران است به طوری که بخش‌هایی از پشت سر، روی گوش و دوطرف سر را باقی می‌‌گذارند. این رسم در آخرین چهارشنبه سال اجرا می‌‌شود. همچنین رفتن به صحرا و نظاره کردن چشمه‌های آب روان نیز در چهارشنبه پایان سال از دیرباز در قوم ترکمن خوش یمن بوده است، در این رسم، هنگام بازگشت از صحرا هفت سنگریزه را به نیت دفع بلاها به طرفین مختلف (به غیر از سمت قبله) پرتاب می‌‌کردند که روز به روز از اهمیت این آداب و رسوم کاسته شده تا حدی که امروزه تقریباً این سنن به فراموشی سپرده شده‌اند.

ساختن آویزهایی از نخ سیاه و سفید بافته شده به طوری که در بخش مرکزی آن نظر چشم، اسپند،منجوق، نمک و نوعی چوب به نام داغدان به چشم می‌‌خورد و  آویختن آن‌ها بر سر در خانه‌ها نیز از دیگر آیین‌های مربوط به قوم ترکمن بوده که پس از خانه تکانی انجام می‌‌شود. این آویزها به منظور افزایش برکت در خانه مورد استفاده قرار می‌‌گیرند.

بلوچ‌ها (سیستان و بلوچستان)

مردم قوم بلوچ، به مناسبت فرا رسیدن عید نوروز، جشن بهارگاهی را برپا می‌‌کنند. از دیگر رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز که در مناطق بلوچ نشین برگزار می‌‌گردد می‌‌توان به مراسم سرمه سرایی اشاره کرد. در این مراسم زنان قوم بلوچ، سنگ سرمه را بر روی سنگ دیگری می ‌ساییدند و سرمه حاصله را در عید به دختران  هدیه می‌ دادند. «گدام لدیی» یا «هلک لدیی» به معنای جابجایی، یکی دیگر از آداب و رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز در میان مردم بلوچ است، در این مراسم سیاه چادرها را از منطقه قشلاقی جمع کرده و با سرودهای محلی که در وصف فصل بهار سرود شده و شعرهای مخصوص لیکو، به سمت ییلاق حرکت می‌‌کنند. همچنین عیدی دادن نهال‌ های خرما از طرف بزرگترهای قوم و قبیله به کوچکترها و کاشت این نهال‌ ها در روز اول نوروز نیز یکی دیگر از رسوم این مردم خون گرم و اصیل به شمار می‌‌رود.

قشقایی‌ها (فارس، کهگیلویه و بویراحمد)

قشقایی‌ها همچون دیگر مسلمانان شیعی مذهب دارای اعیاد مذهبی و مراسم ملی هستند. یكی از این مراسم كه قبل از عید نوروز برگزار می شود، مراسم جشن اسفند ماه است كه اسفند نمایانگر بهار در ایل است. در این ماه در منطقه قشلاق به علت تغییر درجه هوا و سرسبزی طبیعت و زادوولد دام‌ها و وفور لبنیات، چادر نشینان با روحیه بهتر از پیش جلوه می‌كنند. به همین منظور است كه شب اول اسفند ماه مقداری جوهر قرمز در آب حل كرده و قسمتی از پشت و پهلوی گوسفندان را رنگ آمیزی می‌كنند چون طبیعت زیبا و رنگین شده است، گوسفندان هم باید تغییر چهره بدهند در زمانی كه خشكسالی است از این مراسم و جشن خبری نیست. 

علاوه بر رنگ كردن گوسفندان در جشن اسفند ماه در میان مردم قشقایی رسم بر این است كه هنگام عصر دختر بچه‌ها مقداری علوفه‌خشك و خار و خاشاك از بیابان جمع آوری كرده و با غروب آفتاب آن‌ها را در محلی آتش زده و در اطرافش شادمانی می‌كنند هنگامیكه آخرین شعله‌های آتش در حال خاموشی است، اطرافش را سنگ چین می‌كنند تا باد خاكسترش را به هم نریزد. هر خانواده‌ای پیش خود نیت می‌كند كه سال آینده چه خواهد شد. صبح روز بعد به خاكسترها نگاه می‌كنند در وسط آن معمولاً گودال‌هایی كوچك كه شبیه جای پای گوسفند یا شتر است و بر این اعتقاد كه در سال آینده شتر یا گوسفند به شانس آن‌ها می‌آید. 

گیلک‌ها (گیلان)

گیلک‌ها یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین اقوام ایرانی بوده که در منطقه گیلان سکونت دارند. این قوم همانند سایر اقوام ایرانی، با آداب و رسوم خاصی به پیشواز سال جدید می‌‌روند؛ گل عروس یا عروس گولی یکی از مهم‌ترین رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز برای مردم ساکن در خطه گیلان به شمار می‌رود. این مراسم در واقع نوعی نمایش شادی بخش است که نازخانم، پیربابو و غول به‌عنوان شخصیت‌های اصلی در آن ایفای نقش می‌‌کنند. نمایشنامه این نمایش حول دعوای بین پیربابو، نماد فصل بهار و سرزندگی و غول، نماد فصل زمستان و سیاهی، بر سر نازخانم می‌چرخد که نهایتاً منجر به کشتی گرفتن این دو شخصیت می‌‌شود. شروع این نمایش معمولاً از نیمه دوم اسفند ماه آغاز شده و گروه نمایش خانه به خانه و روستا به روستا را گشته و نمایش را در ازای دریافت هدایای نقدی و غیرنقدی به اجرا در می‌‌آورند.

گیلک‌ها بر این باورند که چیدن سبزه سفره هفت سین توسط مهمان، باعث افزایش رزق و روزی و سرازیر شدن برکت به آن خانه می‌‌شود. به علاوه برآورده شدن حاجات در زمان چیدن سبزه نیز از دیگر عقاید مردم گیلان است، از همین رو قرار دادن قیچی بر سر سفره هفت سین، از دیگر رسوم مردم این منطقه به شمار می‌‌رود. از دیگر رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز، در خصوص قوم گیلک می‌توان به نوروز خوانی و شال­اندازان اشاره کرد که متاسفانه کم کم در حال فراموش شدن هستند. تحویل سال در امام‌زاده‌ها و پهن نکردن سفره هفت سین در خانواده­ های عزادار نیز رسومی است که از دیرباز در این منطقه رواج داشته است.

مازندرانی‌ها (مازندران)

در لحظات تحویل سال جدید، مردم استان زیبای مازندران نیز همانند دیگر شهرهای کشور، سفره هفت سیت زیبایی پهن می‌کنند و همگی به دور آن می‌نشیندد و دعای تحویل سال نو رامی‌خوانند و منتظر سال جدید می‌شوند.در زمان قدیم، امکانات ارتباطی مانند الان نبود مردم مازندران از طریق تیراندازی یا اذان گفتن سال جدید را به همگی اعلام می‌کردند.

بعد از تحویل شدن سال نو یک نفر را به‌عنوان مادرمه انتخاب می‌کنند که این فرد با یک مجمع که در آن قرآن، آیینه، آب‌، سبزه و شاخه‌های سبز جوان قراردارد به خانه وارد شده و چهار طرف خانه را آب می‌پاشد و قرآن رو در کنار سفره هفت سین قرار می‌دهد و آن شاخه‌های سرسبز که معمولاً برای درخت آلوچه است را به نیت سال سرسبز و خوش جلوی درب خانه وصل می‌کنند ویا روی طاقچه می‌گذارند. علاوه براین یک غذایی را به‌عنوان خیرات برای اموات خود درست می‌کنند و بین مردم پخش می‌کنند. غروب اولین شب از سال را به این اعتقاد دارند که برای اینکه چراغ خانه‌شان همیشه روشن بماند به سر در خانه‌هایشان شمع ویا مشعل آویزان می‌کنند.

نوروز خوانان معمولاً پانزده روز قبل تر از رسیدن عید نوروز به داخل روستاها می‌آیند و با خواندن شعرها دروصف امامان موسیقی های محلی، سال نو را به آنان مژده می‌دهند. نوروز خوانان افرادی هستند که یک نفر اشعار را می‌خواند، یک نفر ساز می‌زند، نفر دیگر که به آن بارکش می گویند به خانه های اهالی آن منطقه رفته برایشان می خوانند:

باد بِهارون بِیَمو / نِئروز سِلطون بِیَمو

مژده هادین دوستان رِ / گل بیَمو گلستون رِ

بهار آمد بهار آمد خِش آمد / علی با ذولفقار آمد، خوش آمدنِئروزتان نِئروز دیگر / شِه ما رِ سال نِئ بووئه مِوارِک

صاحب خانه هم با دادن پول، شیرینی، گردو، تخم مرغ و نخود، و کشمش از آنان پذیرایی می‌کند.