اردشیر اول کیست و ماجرای شورش مصر علیه او چه بود؟

اقتصاد۲۴- مانا یزدانی امیری: اردشیر اول هخامنشی، پسر خشایارشا بزرگ، یکی از شاهان مهم، اما کم‌تر شناخته‌شده‌ی سلسله هخامنشی بود. او با لقب اردشیر درازدست (Artaxerxes Longimanus) شناخته می‌شود، چرا که گفته می‌شود دست راستش بلندتر از چپش بوده است.

زندگینامه اردشیر اول

اردشیر اول یا ارتخشتره، پسر خشایارشا و ملکه آمستریس، پنجمین پادشاه هخامنشی از سال ۴۶۵ تا ۴۲۴ پیش از میلاد بود. او سومین پسر خشایارشا بود. پس از به قتل رسیدن پدر و برادرش داریوش به دست اردوان فرمانده گارد نگهدار شاه، بر تخت شاهی نشست. اردوان به طور موقت، اردشیر، را بر تخت نشاند و خودش از طریق پسران خویش قصد داشت به هنگام فرصت وی را نیز از میان بردارد، اما اردشیر از این توطئه آگاهی یافت و در دفع او پیشدستی کرد.

اردشیر اول را در منابع، شاهی جوانمرد و خوشنام توصیف می‌کنند. پلوتارک اردشیر اول را شاهی بزرگوار و دارای روان پاک دانسته است. در روزگار او روابط با یونان بر پایه احترام متقابل بود. اردشیر اول به بسیاری از شهر‌های آتن، خودمختاری داد. او قلمرو خود را با تدبیر و سیاست اداره می‌کرد. اردشیر یکم در ابتدای شاهی خود فرمان داد از شدت کیفر‌ها بکاهند و جزای افراد را ملایم‌تر کنند. برخی منابع تاریخی بر این عقیده‌اند که اردشیر یکم هخامنشی زیر سلطه مادر خود بود و در بسیاری از موارد، نظر‌های مادرش «آمستریس» در تصمیم‌های شاه تاثیر داشتند.

پادشاهی اردشیر اول

همانطور که گفته شد در سال ۴۶۵ پیش از میلاد، اردشیر یکم پس از کشته شدن پدرش با یاری اردوان بر تخت شاهی نشست. یکی از نخستین کار‌های اردشیر، تغییر نام خود بود، نامی که به معنای «قدرت از راه ارته (عدالت) برقرار می‌شود». این کار به‌خاطر تمایل او به بزرگداشت ارزش‌های سیاسی-مذهبی «راستی» و مشروعیت خاندان هخامنشی بود.

در ۴۶۴ پیش از میلاد اردشیر به بازنگری در سازماندهی کشور پرداخت و همه نزدیکان وفادار خود را به‌عنوان ساتراپ منصوب کرد. اما برادرش، ویشتاسپ، که ساتراپ باکتریا بود، با یاری اشراف باکتریا نقشه‌ای برای تصرف تاج‌وتخت کشید و شورش کرد. با این حال، در دو جنگ شکست خورد و کشته شد. اردشیر که از توطئه‌ها و شورش‌های دربار بیمناک بود، فرمان داد تا همه برادران باقی‌مانده‌اش را از میان بردارند. از این زمان به بعد، نقشه‌های پنهانی در دربار اهمیت بیشتری پیدا کرد، چرا که با پیشرفت شاهنشاهی پیوند داشت. اردشیر خود را این‌گونه معرفی کرده است: «من اردشیر، شاه بزرگ، شاه شاهان، پسر شاه خشایارشا، نوه داریوش هخامنشی هستم.»

شورش مصر علیه اردشیر اول

آگاهی از درگذشت خشایارشا به گروهی از مصریان فرصتی برای شورش داد (سال ۹۹ هخامنشی). هخامنش عموی اردشیر که شهربان مصر بود، در شورش کشته شد. شورشیان از مزدوران یونانی بویژه آتنیان بهره بردند وچنین برمی‌آید که شورش پشتوانه‌ای مردمی نداشته است. ایرانیان و مصریانی که در شورش دست نداشتند به دژ سپید پناهنده شدند.

اردشیر اول «آرتاباز» شهربان کیلیکا و «بغ بوخش» شهربان سوریه را فرمان داد تا به کمک ایرانی‌ها درمصر بشتابد. چون نیروی دریایی آماده نبود و جنگ در مصر و نیل نیاز به آن داشت ناچار یک سال برای آمادگی نیروی دریایی گذشت. پس از آن آرتاباذ با نیروی دریایی راهی مصر و نیل شد و بغ بوخش به سوی ممفیس رفت. شورش سرکوب شد، با این حال محاصره گروهی از شورشیان در یکی از آداک‌های (جزیره) نیل بیش از یک سال به درازا کشید. سرانجام در سال ۱۰۵ هخامنشی، اوضاع مصر به حالت عادی برگشت.

پیمان کالیاس با اردشیر اول

آتنیان پس از شکست خود در مصر، قرداد صلح پنج ساله‌ای با لاسدمونی‌ها منعقد کردند تا در فرصتی که از اینطریق بدست خواهند آورد، تمام توجه خود را بر ایران متمرکز سازند. آنگاه سیمون پسر میلتیاد با دویست کشتی عازم قبرس شد، ولی در اثنای جنگ درگذشت. کشتی‌های یونانی به هنگام پس روی با سیصد ناو فینیقی رو‌به‌رو شده آنها را شکست دادند. آتنیان با استفاده از این پیروزی، یکی از مردان سیاسی نامدار خود بنام کالیاس را به‌منظور انعقاد دائمی صلح با پادشاه ایران به شوش فرستادند. وی در سال ۴۴۹ پیش از میلاد با دولت ایران پیمانی امضاء کرد که بنام خود او معاهده کالیاس نامیده شد.

بنا بر روایت دیودورس، آتن بموجب این پیمان قبرس را به ایران واگذار کرد و متعهد شد که آتنیان هیچگاه با اسلحه وارد متصرفات ایران نشوند. اردشیر نیز پذیرفت که شهر‌های یونانی آسیا تابع و مجری قوانین خویش بعبارت دیگر مستقل باشند، فاصله ناو‌های جنگی ایران با دریای یونان کمتر از سه روز راه نباشد و فقط کشتی‌های تجاری کشور ما به بنادر یونان فت و آمد کنند و این معاهده برای ایران وهن آور بود.

یهودیان در زمان اردشیر اول

وی نسبت به ملل مغلوب و به‌ویژه یهودیان رأفتی خاص داشت. تقدیم هدایا، آزادی یهودیان، بازسازی معابد آنها و احترام به دیانت آنها نمونه‌ای از بزرگمنشی‌های اردشیر به قوم یهود است که به نام اردشیر پس از کوروش در تاریخ یهودیان به ثبت رسیده‌است. او در عید بزرگداشت نحمیا تأمین خوراک همه یهودیان را در این جشن به‌عهده گرفت و با بودجه امپراتوری به اورشلیم فرستاد. کاتب ویژه دربار اردشیر در امور یهودیان عزرا بوده‌است.

اقدامات اردشیر اول

•    اردشیر یکم هخامنشی با سیاستی که داشت موفق شد ایران را با ثبات و آرامش اداره کند. در دوره حکومت او، جنگ‌های بسیار کمی رخ داد.

•    تمیستوکلس به دربار اردشیر یکم پناهنده شد و اردشیر درخواست او را پذیرفت و به تمیستوکل امان داد. بعد از آن تمیستوکل تبدیل به یکی از نزدیکان شاه شد و از امتیازاتی برخوردار شد که نجیب‌زادگان استفاده می‌کردند، وجود تمیستوکل در دربار برای سیاست‌هایی که شاه درباره یونان پیش می‌گرفت، مفید بود. اما دخالت او در همه امور سبب نارضایتی اطرافیان شاه می‌شد. اردشیر با کمک و مشاوره تمیستوکل توانست با یونان صلح و سیاست‌های خود را به‌صورت صلح‌طلبانه در آنجا دنبال کند.

•    در دوره پادشاهی اردشیر یکم، شورش‌های مختلفی در قلمرو او توسط سردارانش شکل گرفت. اما اردشیر توانست با موفقیت آنها را سرکوب کند.

•    اردشیر کاخ صد ستون را که بنای آن در دوره خشایارشا گذاشته شده بود، به پایان رساند.

•    آرامشی که در عصر حکومت اردشیر در ایران ایجاد شد، توسعه فرهنگ و تمدن هخامنشی را در بیرون از مرز‌های ایران توسعه داد.

•    اردشیر در دوره حکومت خود، همچون پدرانش به حمایت از قوم یهود پرداخت و در دوره او سرزمین قوم یهود در آرامش بود و پیشرفت‌های بسیار داشت. اردشیر نحمیا را برای اداره اورشلیم انتخاب کرد و او بنا‌های استحکامی زیادی در اورشلیم ساخت و شهر را به حالت حفاظتی درآورد. در این دوره اورشلیم از لحاظ مدنی نیز پیشرفت کرد و اصلاحاتی در قوانین آن انجام داد.

درگذشت و آرامگاه اردشیر اول

اردشیر بین دسامبر ۴۲۴ و فوریه ۴۲۳ پیش از میلاد درگذشت. در روز مرگ وی، داماسپیا، همسر او نیز درگذشت. هر دوی آنها در نقش رستم دفن شدند. خبر مرگ آنها اندک اندک در سراسر امپراتوری گسترش یافت. مثلاً در ناحیه نیپور در بابل، کاتب‌ها تا مدت‌ها شروع به نوشتن اسناد مربوط به سلطنت اردشیر کردند.

‌مدت پادشاهی اردشیر را به اختلاف، ۴۰ یا ۴۲ سال نوشته‌اند. به گزارش کتسیاس اردشیر ۱۷ پسر داشت که در میان آنها خشایارشا تنها فرزند او از همسر رسمی‌اش داماسپیا بود و بعد از او به فرمانروایی رسید.