هووخشتره کیست؟ / ماجرای بیرون راندن سکاها توسط پادشاه ماد

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: هووَخشَتره (به انگلیسی:Cyaxares، به یونانیΚυαξάρης) یکی از برجسته‌ترین شاهان ماد و فرزند پادشاه پیشین، فرورتیش بود. او در سده هفتم پیش از میلاد (تقریباً ۶۲۵ تا ۵۸۵ پ. م.) حکومت کرد و نقش بسیار مهمی در سقوط امپراتوری آشور و قدرت‌گیری ماد‌ها داشت.

زندگینامه هووخشتره

هووخشتره نوه دیاکو و فرزند فرورتیش بود. درباره نام پدر هووخشتره اختلاف‌نظر‌هایی در میان پژوهشگران وجود دارد؛ جورج کامرون عقیده دارد که نام دومین شاه ماد، پدر هووخشتره، می‌بایست خشتریته بوده باشد. همسر هووخشتره، دختر (و یا نوه) نبوپلسر پادشاه بابل بود، اما مشخص نیست که این شاهدخت، یگانه همسر وی بوده باشد. پسر وی ایشتوویگو نام داشت که آخرین پادشاه ماد بود. آمیتیس دختر یا نوه هووخشتره (دختر ایشتوویگو) بود که بعد از سقوط آشور در سال ۶۱۴ پیش از میلاد ازدواجی سیاسی بین وی و بخت‌نصر دوم، پسر نبوپلسر، جهت مستحکم‌تر کردن اتحاد بابل و ماد صورت گرفت. بعد‌ها و در سال ۵۸۵ پیش از میلاد هم ازدواجی سیاسی دیگری بین ایشتوویگو پسر هووخشتره و آریانیا دختر پادشاه لیدیه صورت گرفت.

پادشاهی هووخشتره

دوران پادشاهی هووخشتره مورد مناقشه و اختلاف نظر پژوهشگران است. به گفته هرودوت، سلسله ماد‌ها شامل چهار شاه بود که به یک خانواده تعلق داشتند و به مدت ۱۵۰ سال فرمانروایی کردند. بنا بر ادعای هرودوت، که می‌گوید سلطه سکا‌ها بر ماد تا پیش از سقوط نینوا در سال ۶۱۲ پیش از میلاد، حدود بیست‌ و هشت سال به طول انجامید. پژوهشگران آغاز گاه‌نگاری ماد‌ها را تا سال ۷۲۸ پیش از میلاد به عقب می‌بردند. این کار به آنها اجازه می‌دهد تا فرورتیش، دومین شاه ماد را با خشتریته، رهبر شورش ماد‌ها علیه آشوریان در سال ۶۷۲ پیش از میلاد تطبیق دهند و آنها را یکی بدانند.

تشکیل ارتش منظم توسط هووخشتره

هووخشتره هنگامی به قدرت رسید که کشور در وضعیت نامناسبی قرار داشت و از هر سو در محاصره قبایل بربر کوچ‌نشین قرار داشت، به همین خاطر ابتدا به ساماندهی مجدد ارتش ماد پرداخت. هرودوت در این زمینه می‌نویسد: «او برای اولین بار مردمان آسیایی تابع خود را به قسمت‌های نظامی تقسیم کرد و نخستین بار مقررات جنگی برقرار کرد که هر نیزه‌دار و کمان‌دار و سوار جدا باشد. پیش از آن بدون تفاوت و با هم درآمیخته بودند.» پیش از هووخشتره سپاهیان ماد به صورت افواج نامنظم قبیله‌ای بودند که در آن افراد با استفاده از استعداد نظامی خود و سلاح‌های گوناگونی که در دست داشتند در جنگ‌ها شرکت می‌کردند. هووخشتره ارتش ماد را به یگان‌های راهبردی و تاکتیکی تقسیم کرد و لشکریان را از روی نوع سلاح سازمان داد. تقسیمات جدید نه بر مبنای روابط قبیله‌ای افراد بلکه بر اساس نیاز نظامی دولت بود. بدین ترتیب هووخشتره توانست اولین ارتش منظم را در تاریخ ماد ایجاد کند.

پیش از این ماد‌ها در زمان فرورتیش وسایل و فن محاصره کردن قلعه‌ها را در اختیار داشتند و دارای منصب مهندسی نظامی شدند. آنها همچنین در زمان فرمانروایی سکا‌ها با فنون و تاکتیک و استراتژی نظامی آنها آشنا شده بودند و هنر تیراندازی با کمان را هم از آنها یادگرفتند. بدین ترتیب ساختار ارتش ماد به هیچ وجه از ارتش آشور عقب نبود و به علاوه روحیه جنگی آنها به مراتب از آشوریان بهتر بود.

بیرون راندن سکا‌ها توسط هووخشتره

سکا‌ها پس از حمله به آناتولی و احتمالاً شمال ایران، نوعی حکومت پادشاهی در محدوده دریاچه ارومیه یا شاید شمال آن بنیان کردند. اما هووخشتره، رهبران سکا‌ها را به یک میهمانی دعوت کرد و آنان را کشت. بازماندگان سکا‌ها به آسیای صغیر گریختند و از این رو بود که هووخشتره با الیاتس، شاه لیدیه، به جنگ پرداخت. مرگ فرورتیش پدر هووخشتره و شکست مادی‌ها (حدوداً بین ۶۴۰ تا ۶۲۵ پیش از میلاد)، منجر به استقرار فرمانروایی سکا‌ها در ماد شد و سکا‌ها علی‌رغم قتل و غارتی که در کشور‌های مغلوب خود، از جمله ماد می‌کردند، نتوانستند یک امپراتوری واقعی تشکیل بدهند و پایه‌های حکومت خود را در آن کشور‌ها مستحکم کنند. 

پادشاهی ماد هم در این دوران به حیات خود ادامه داد و سکا‌ها نتوانستند اساس دولت ماد را تخریب کنند و قدرت ماد‌ها بعد از پایان فرمانروایی سکا‌ها کم‌تر از گذشته نبود. قدرت‌گرفتن سریع دولت ماد در زمان هووخشتره هم این ادعا را ثابت می‌کند و ظاهراً ماد‌ها در این دوران تنها خراج سنگینی به سکا‌ها می‌پرداختند. سرانجام هووخشتره در حدود سال ۶۲۵ پیش از میلاد نبرد خود را علیه سکا‌ها شروع کرد و توانست به ۲۸ سال فرمانروایی آنها بر ماد خاتمه دهد. 

هووخشتره آشور را فتح کرد

در ماه اکتبر-نوامبر سال ۶۱۴ پیش از میلاد، مادی‌ها ایالت آراپخا (کرکوک کنونی) را که صحنه نبرد میان آشوریان و کلدانیان بود و پادشاه آشور آن را از دست داده بود، تصرف کردند. سپس به شهر تربیش (در شمال نینوا) رسیدند و آن را تسخیر کردند و سرانجام با عبور از دجله به آشور، پایتخت باستانی آشوریان، یورش بردند و در اواخر تابستان سال ۶۱۴ پیش از میلاد آن را به تصرف خود درآوردند. اعیان آشور کشته شدند و ثروت‌ها و غنایم بسیاری که آشوریان در طی چندین قرن غارت اقوام آسیای غربی گرد آورده بودند به دست فاتحان افتاد.

نبوپلسر، پادشاه بابل، برای مشارکت در تسخیر آشور تأخیر زیادی کرد و بدین ترتیب ماد‌ها به تنهایی و بدون کمک بابلیان آشور را فتح کردند و توانستند انتقام سختی از دشمن قدیمی خود بگیرند. پس از آن هووخشتره و نبوپلسر در ویرانه‌های آشور و در اردوگاه مادی‌ها یکدیگر را ملاقات کردند و به‌طور رسمی با یکدیگر «پیمان دوستی و اتحاد» بستند. هووخشتره با دختر (و یا نوه) نبوپلسر ازدواج کرد و بدین ترتیب پایه‌های این اتحاد را با ازدواج سیاسی مستحکم‌تر کردند.

مرگ هووخشتره

یکسال بعد از انعقاد قرارداد با دولت لیدی هوخشتره در گذشت او می‌بایست شخصیتی پر‌توان و قدرتمند و همچنین سازماندهی برجسته بوده باشد، زیرا ماد را که مغلوب آشوریان و سکا‌ها بود. به چنان پایگاهی رساند که بر هر دو دست یافته، سکا‌ها را از قلمرو خود بیرون و نینوا را فتح کرد و نیمی از آسیای صغیر را به تصرف خود در آورد هرودوت می‌گوید که هوخشتره، هسته‌های جداگانه‌ای از تیراندازان و سواران را که در گذشته همه با هم می‌جنگیدند تشکیل داد. هوخشتره در سال ۵۸۵ قبل از میلاد پس از صلح با لیدی درگذشت.