پیامد‌های محیط‌زیستی انفجار بندر شهید رجایی

اقتصاد۲۴- آریا وزیرزاده، عضو هیئت‌علمی گروه مهندسی منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه شیراز، در خصوص فاجعه اخیر در بندر شهید رجایی بندرعباس می‌گوید: «برخی از این ترکیبات آلاینده ماندگاری بالایی دارند و می‌توانند در رسوبات ته‌نشین شده و طی سال‌های آینده به تدریج آزاد شوند. آنها یک منبع آلودگی پایدار و دائمی ایجاد می‌کنند که نه تنها برای آبزیان، بلکه برای انسان نیز به عنوان مصرف‌کننده نهایی این آبزیان مشکلاتی به همراه دارد.» این انفجار، علاوه بر تلفات جانی و مصدومیت‌های متعدد و ایجاد تروما، همچنان با دود سیاهی بر فراز بندرعباس سایه افکنده و زندگی ساکنان را تحت تاثیر قرار داده است.

مردم سایر شهر‌ها نیز با نگرانی شاهد این واقعه هستند و امیدوارند تلفات جانی افزایش نیابد و بندرعباس به شرایط پیش از ششم اردیبهشت بازگردد. با این حال، فاجعه رخ داده و تبعات اجتماعی و زیست‌محیطی آن همچنان ادامه خواهد داشت. وزیرزاده هشدار می‌دهد که دریا نیز از این انفجار بی‌نصیب نمانده و حجم بالای آلودگی، آینده زیست دریایی را با چالش‌هایی جدی مواجه کرده است. به گفته کارشناسان، این چالش‌ها ادامه‌دار خواهند بود، اما در صورت توجه مسئولان، می‌توان سطح خسارات را کاهش داد.

آریا وزیرزاده، عضو هیئت‌علمی گروه مهندسی منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه شیراز، با اشاره به ابهام‌های موجود درباره حادثه اخیر در بندر شهید رجایی بندرعباس، اظهار داشت: «هنوز دقیقا مشخص نیست این انفجار حاصل چه چیزی بوده و از طرف دیگر هم مشخص نیست که چه مواد و فرآورده‌هایی در آنجا سوخته و در نهایت وارد جو و بخش زیادی از آن نیز وارد دریا شده است.»

به گفته این عضو هیئت‌علمی دانشگاه شیراز، با توجه به گزارش‌های موجود و سابقه بندر، می‌توان گفت که بخش اعظم انفجار ناشی از احتراق ترکیبات نفتی و مشتقات آن بوده است: «اگر این فرضیه ما درست باشد، دو نتیجه خواهد داشت؛ نخست اینکه بخش زیادی از این ترکیبات وارد جو شده‌اند و علاوه بر آلودگی‌های جوی و ایجاد مشکلات برای ساکنین منطقه، در نهایت از طریق نزولات جوی وارد دریا می‌شوند. دوم اینکه بخشی از دوده و ترکیبات هیدروکربنی که یا نسوخته‌اند یا به هر طریقی وارد جو نشده‌اند، در نتیجه عملیات لکه‌گیری و شستشو به دریا ریخته می‌شوند.»

وزیرزاده با اشاره به وجود انواع مختلفی از هیدروکربن‌ها در ترکیبات نفتیِ موجود در بندر شهید رجایی و اثرات منفی فیزیکی، شیمیایی و زیستیِ این هیدروکربن‌ها بر دریا و آبزیان، به تاثیر آنها بر محیط زیست می‌پردازد: «انواع آلکان‌ها، سیکلوآلکان‌ها، ترکیبات نیتروژن‌دار و اکسیژن‌دارِ وارد شده به دریا، در کنار ترکیبات آروماتیک چندحلقه‌ایِ بسیار سمی برای آبزیان، می‌توانند سبب بروز مرگ و میر یا آسیب‌های غیرکشنده در آنها شوند. این آسیب‌ها در نهایت از طریق زنجیره غذایی به انسان نیز منتقل می‌شوند.»

بیشتر بخوانید:انفجار بندر شهید رجایی باعث سکته تجارت ایران شده است/ بازگشت به حالت عادی حداقل ۲ ماه زمان نیاز دارد

این عضو هیات علمی دانشگاه شیراز، با اشاره به کاهش اکسیژن محلول و ایجاد آلودگی‌ها پس از ورود این ترکیبات به دریا، اختلال در تنفس، حرکت و تغذیه آبزیان را از جمله تبعات این فاجعه دانست و افزود: «هر موجود زنده‌ای از جمله آبزیان، بودجهٔ انرژی مشخصی دارد که آن را صرف رشد، تولیدمثل و ایمنی خود می‌کند. در مواجهه با چنین استرسی، آبزیان ناچار به تغییر در مصرف انرژی خود می‌شوند که این تغییرات معمولاً منجر به کاهش رشد، تضعیف سیستم ایمنی، اختلال در تولیدمثل و بروز مشکلات در غدد درون‌ریز می‌شود. این روند در نهایت می‌تواند منجر به کاهش جمعیت آبزیان، کاهش تنوع زیستی و ایجاد ناترازی‌های اکولوژیک شود. به این صورت که برخی گونه‌ها از بین می‌روند و برخی دیگر که نسبت به آلودگی مقاوم‌ترند، جمعیت‌شان افزایش می‌یابد.»

به گفته وزیرزاده، آلودگی‌های نفتی می‌توانند آسیب جدی به جنگل‌های مانگرو، صخره‌های مرجانی، بستر‌های جلبکی و دیگر گیاهان آبزی حساس به آلودگی وارد کرده و تعادل اکوسیستم دریایی را برهم بزنند. او می‌گوید: «به‌تدریج، برخی از باکتری‌ها و قارچ‌ها قادر به تجزیه این آلودگی‌ها خواهند بود؛ با این حال، برخی از این ترکیبات ماندگاری بالایی دارند و می‌توانند در رسوبات ته‌نشین شده و طی سال‌های آینده به‌تدریج آزاد شوند و یک منبع آلودگی پایدار و دائمی ایجاد کنند که نه‌تنها برای آبزیان، بلکه برای انسان نیز به‌عنوان مصرف‌کننده نهایی این آبزیان مشکلاتی به همراه دارد.»

این عضو هیئت‌علمی دانشگاه، به تأثیر این آلودگی روی سیستم ایمنی و غدد درون‌ریز انسان اشاره می‌کند؛ تأثیری که ممکن است سیستم عصبی را نیز دچار مشکل کند. او در ادامه به ارائه راه‌حل می‌پردازد: «نخستین نکته این است که در فرآیند شست‌وشو و پاکسازی، نهایت دقت به عمل آید تا فاضلاب حاصل از شست‌وشو وارد دریا نشود. در صورتی که این مسئله رعایت شود، کمک قابل‌توجهی به جلوگیری از ورود آلودگی به دریا خواهد شد؛ در غیر این صورت، آلودگی‌ها وارد محیط دریایی شده و مشکلات گفته‌شده را ایجاد می‌کنند.»

اختلال در چرخه زیستی

«ایمان ابراهیمی»، حفاظتگر، با ارائه اطلاعاتی از گذشته این بندر و آلاینده‌های آن، به تأثیر این انفجار می‌پردازد: «بندر شهید رجایی در موقعیت اکولوژیکی بسیار مهمی قرار گرفته است؛ چرا که در حدفاصل جزیره قشم و سرزمین اصلی واقع شده و این منطقه به دلایل متعددی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از جمله این موارد، وجود جنگل‌های حرای این منطقه است. بزرگ‌ترین جنگل‌های حرای ایران و بزرگ‌ترین جنگل‌های مانگرو در این محدوده قرار دارند. در سطح بین‌المللی نیز جنگل حرای خورخوران به واسطه وسعت، ساختار و دمای بالاتر آب به دلیل عمق کم، اهمیت ویژه‌ای یافته و اکوسیستم خاصی را ایجاد کرده است.»

او به این موضوع اشاره می‌کند که بندر شهید رجایی، یکی از مهم‌ترین بنادر کشور محسوب می‌شود و بدیهی است که فعالیت آن قابل‌اجتناب نیست. «بااین‌حال، فعالیت در چنین منطقه حساسی مستلزم رعایت بالاترین استاندارد‌های محیط‌زیستی است که متأسفانه شواهد نشان می‌دهد این استاندارد‌ها به میزان کافی رعایت نمی‌شود. حتی گاهی کشتی‌هایی که در این بندر بارگیری و تخلیه انجام می‌دهند، استاندارد‌های محیط‌زیستی بالاتری از نظارت‌های داخلی ایران دارند.»

بیشتر بخوانید:فیلم/ لحظه تلخ پیدا شدن پیکر یکی از فوتی‌های انفجار بندرعباس

به گفته ابراهیمی، یکی از بزرگ‌ترین معضلات زیست‌محیطی این بندر، تخلیه مخازن بالاست کشتی‌هاست: «مخازن بالاست، برای تنظیم میزان فرورفتگی کشتی در آب، بسته به بارگیری استفاده می‌شوند. این مخازن گاه در مناطق دوردست مانند سواحل شبه‌جزیره هند یا آمریکای جنوبی پر می‌شوند و سپس هنگام تخلیه یا بارگیری در بندر شهید رجایی، بخشی از آب آنها تخلیه می‌شود. این آب که از سایر نقاط جهان آورده شده، حاوی گونه‌های جانوری و گیاهی متعددی از جمله ماهیان، بی‌مهرگان، میگو‌ها و جلبک‌هاست که به‌طور ناگهانی وارد اکوسیستم خلیج فارس می‌شوند.»

این فعال محیط‌زیست معتقد است با توجه به ویژگی‌های خاص اکوسیستم منطقه، هر یک از این گونه‌های مهاجم می‌توانند فاجعه‌ای برای تنوع زیستی بومی ایجاد کنند. «متاسفانه در حال حاضر نظارت کافی برای بررسی ابعاد این مشکل وجود ندارد، اما به‌احتمال زیاد گونه‌های مهاجم وارد شده‌اند. مشخص کردن تعداد گونه‌ها، خانواده‌های آنها و میزان تاثیرشان نیازمند مطالعات گسترده‌تری است.»

ابراهیمی به این موضوع اشاره می‌کند که آسیب‌های زیست‌محیطی بندر شهید رجایی، آسیب‌هایی طولانی‌مدت هستند و انفجار اخیر نیز این آسیب‌ها را تشدید کرده است. «این فاجعه باید سبب شود توجه جدی‌تری به وضعیت اکوسیستم منطقه داشته باشیم.»

او تأثیر این انفجار را به دو دسته کوتاه‌مدت و بلندمدت تقسیم می‌کند: «در کوتاه‌مدت، صدای انفجار می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر جمعیت پرندگان داشته باشد. پرندگان در مواجهه با این شوک صوتی معمولاً منطقه را ترک می‌کنند. هرچند این ترک منطقه اثر دائمی ندارد و آنان به‌مرور بازمی‌گردند، اما با توجه به فصل زادآوری، این ترک موقت می‌تواند باعث از بین رفتن تخم‌ها و جوجه‌ها شود و در نتیجه یک چرخه تولیدمثل از دست برود. صدای انفجار همچنین می‌تواند بر گونه‌های جانوری دیگر اثرگذار باشد و موجب تخلیه آنها از زیستگاه‌های خود شود. از طرفی، اثرات بلندمدت انفجار به ورود آلودگی‌های شیمیایی به هوا و دریا مرتبط است که نظارت بر این اثرات به‌شدت دشوار است.»

به گفته ابراهیمی، بسیاری از مواد شیمیایی آزاد شده می‌توانند به کاهش باروری گونه‌های مهره‌دار، از جمله پرندگان، منجر شوند. «این کاهش باروری ممکن است به‌طور کامل از دید محققان پنهان بماند، زیرا تغییرات باروری به‌راحتی قابل مشاهده نیستند و اثرات آن در بلندمدت ظاهر می‌شود. در چنین شرایطی، اهمیت نظارت‌های بلندمدت بیشتر نمایان می‌شود؛ زیرا تنها از طریق گردآوری و تحلیل مستمر داده‌ها می‌توان به نتایج معناداری در زمینه تأثیرات چنین وقایعی دست یافت. مطالعات موجود، هرچند محدود، می‌توانند پایه‌ای برای مدیریت بهتر این بحران‌ها باشند؛ اما متأسفانه در حال حاضر استفاده مؤثری از این مطالعات برای مدیریت زیست‌محیطی صورت نمی‌گیرد.»