بیژن اشتری کیست؟/ مترجم ضدمارکسیسم که دغدغه جوامع استبدادزده را داشت

اقتصاد۲۴- شیوا سپهری: بیژن اشتری مترجم نام آشنا، روزنامه نگار پیشین و چهره‌ای که اغلب ترجمه‌هایش به شناساندن جوامع توتالیتر و استبدادزده مربوط می‌شود، شب گذشته هجدهم خرداد ماه ۱۴۰۴ درگذشت. این چهره فرهنگی ایرانی به همچنین با نقد فیلم وسینما نیز شناخته می‌شود. او طی دوران حیاتش کتاب‌های ارزنده‌ای را ترجمه کرد.

درباره عقاید خود پیش از انقلاب یه رسانه‌ها گفته بود: «بچه کتابخوانی بودم و بیشتر هم کتاب‌های چپی‌ها را می‌خواندم. من با خواندن کتاب «زمینه جامعه‌شناسی» امیر حسین آریانپور در اواسط دهه پنجاه به مارکسیسم علاقه پیدا کردم. ایشان در اواخر دهه چهل در دانشگاه تهران و دانشسرای عالی رشته مارکسیسم را تدریس می‌کرد. البته بدون اینکه اسم مارکس را بیاورد. به مارکس می‌گفت «آن متفکر واقع‌گرای قرن نوزده» یا «آن متفکر بزرگ علمی» یا به مارکس و انگلس می‌گفت «دو دانشمند بزرگ المانی». به سرمایه‌داری می‌گفت «سوداگری»، به سوسیالیسم می‌گفت «جامعه‌گرایی» یا «اقتصاد برنامه ریزی»، به دیالکتیک می‌گفت «منطق پویا» و به مارکسیسم می‌گفت «فلسفه علمی». خلاصه دانشجویان و مخاطبانش به خوبی منظورش را می‌فهمیدند. یک تحقیق علمی خواندم که آریانپور در دهه پنجاه بیشترین تاثیر را در مارکسیست شدن دانشجویان و جوانان ایرانی داشته. محقق از این جریان به عنوان «سونامی کمونیستی شدن دانشجویان ایرانی» نام برده.»

او افزوده: «آریانپور کتاب‌های مارکسیستی می‌نوشت و ترجمه می‌کرد بدون اینکه نامی از مارکسیسم روی جلد بیاورد، چون به حساسیت ساواک به این نوع کلمات آگاه بود. در عرصه ادبیات و کتاب هم در زمان شاه به وفور کتاب‌های چپی موجود بود منتهی همه نویسندگان و شعرا به زبان استعاره و نماد می‌نوشتند و می‌سرودند. ساعدی در عرصه نمایشنامه نویسی این مهارت را به اوج رساند و شاملو در عرصه شعر. همین جناب شاملو پس از اعلام اصول مترقی انقلاب سفید شاه و ملت، آن شعر معروف را سرود و به چاپ رساند: «آفتاب مفهموم بی‌دریغ عدالت بود و اکنون با آفتاب گونه‌ئی آنان را این گونه دل فریفته بودند.‌ای کاش می‌توانستم خون رگان خود را بگریم تا باورم کنند...» خب همه ما می‌دانستیم که منظور شاملو از «آفتاب» انقلاب مارکسیستی است و منظورش از «آفتاب‌گونه» انقلاب سفید شاه و ملت. بله، روشنفکران چپ‌گرا به رغم فشار‌های ساواک فعال بودند و حرف خود را می‌زدند. نفوذشان به قدری بود که حتی به حجره‌های حوزه‌های علمیه کشور هم راه پیدا کرده بود.»

بیوگرافی بیژن اشتری

بیژن اشتری، متولد سال ۱۳۴۲ در ایران، یکی از مترجمان برجسته و اثرگذار معاصر است. او که فارغ‌التحصیل رشته میکروب‌شناسی از دانشگاه تهران است، تصمیم گرفت مسیری متفاوت را در زندگی حرفه‌ای‌اش دنبال کند. اشتری با علاقه‌ای عمیق به تاریخ، به‌ویژه تاریخ سیاسی قرن بیستم، از دهه ۱۳۶۰ وارد دنیای ترجمه شد و جای خود را میان خوانندگان فارسی‌زبان باز کرد. گرچه تخصصش در میکروب‌شناسی بود، اما آتشی در درونش می‌سوخت تا داستان انسان‌هایی را بازگو کند که زیر بار استبداد، تلاش می‌کردند صدای آزادی را به گوش جهان برسانند.

بیشتر بخوانید: بیژن اشتری درگذشت

اشتری ابتدا به‌عنوان روزنامه‌نگار در نشریاتی، چون اخبار، انتخاب و جام‌جم فعالیت کرد و تدریجاً به عرصه ترجمه قدم گذاشت. آثار او بازتابی از ذهنی تحلیل‌گر، دغدغه حق و عدالت و علاقه به شناخت مکانیسم‌های قدرت در جوامع توتالیتر هستند. ترجمه‌های اشتری، تلاش می‌کنند تاریخ را نه به‌عنوان مجموعه‌ای از رخدادها، بلکه به‌عنوان مجموعه‌ای از تجربه‌های شخصی، شکنجه‌های سیاسی و آرزو‌های پنهان روایت کنند. در ادامه به فهرستی از کتاب‌های مهم اشتری اشاره خواهیم کرد. 

کتاب شوری ضد شوروی مترجم بیژن اشتری

در کتاب شوری ضد شوروی ، با قلم طنز ولی تلخ ولادیمیر واینوویچ وضعیت نظام شوروی را نقد می‌کند. اولین اثر وی در تبعید، ترکیبی است از خاطرات شخصی نویسنده، تجربه‌های دوستان و تحلیل‌های اجتماعی نظامی که ادعای تحقق آرمان‌های کمونیستی را داشت، اما در عمل به بوروکراسی سنگین، سانسور فراگیر و نابرابری داخلی دچار شده بود. اشتری با دقت متن را به فارسی برگرداند؛ از طنز کنارروایت گرفته تا نقد‌های زیرپوستی نسبت به مسئولان اداری و امنیتی می‌زید. این ترجمه با زبان ساده و روان، به مخاطب فارسی کمک می‌کند، تصویری واضح از تناقض‌های یک ایدئولوژی ناکام و چهره واقعی زندگی روزمره مردم در زیر چتر توتالیتر را ببیند.

کتاب ادبیات علیه استبداد مترجم بیژن اشتری

ادبیات علیه استبداد نوشته پیتر فین، داستان گروهی از فعالان فرهنگی است که با قاچاق کتاب‌هایی مانند "دکتر ژیواگو" و آثار ممنوعه، تلاش کردند تا در دل اتحاد جماهیر شوروی بازتابی از آزادی و اندیشه را زنده نگه‌دارند. اشتری در ترجمه این کتاب نه‌تنها عنوان اثر را با دقت منتقل کرده، بلکه با حاشیه‌نویسی‌هایی تحلیلی، قدرت کتاب‌ها و نقش ادبیات را در تغییر فضای سیاسی توضیح داده است. این اثر سال ۲۰۱۵ منتشر شد و تاکنون در مطبوعات ایرانی تحسین شده است. با روایت داستانی و جزئیات جذاب، مخاطب با شور و انگیزه افرادی آشنا می‌شود که ادبیات را سدی در برابر سانسور و تضییق فرهنگی می‌دانستند و نسل‌ها را جلوتر از دیوار آهنین شوروی بردند.

کتاب خودآموز دیکتاتور‌ها مترجم بیژن اشتری

کتاب خودآموز دیکتاتور‌ها در واقع گزارشی تحلیلی است درباره عناصر فنینظام‌های توتالیتر. اشتری این اثر را با ظرافت ترجمه کرد و کژتابی متن را اصلاح نمود تا مخاطب فارسی با مدیریتی آگاهانه در برابر سازوکار‌های سرکوبگری، سانسور و حاکمیت تمامیت‌خواهانه شکل‌گرفته باشد. این اثر ابعاد فکری و ساختاری حاکمیت‌های اقتدارگرا را بررسی می‌کند؛ از دستگاه‌های امنیتی و رسانه‌ای تحت کنترل تا نحوه‌ی کنترل جامعه از طریق ایدئولوژی و ترس. ترجمه‌ای آموزنده برای کسانی که می‌خواهند از تجربه تاریخی برای جلوگیری از تکرار الگو‌های سوء استفاده قدرت استفاده کنند.

کتاب امید علیه امید مترجم بیژن اشتری

امید علیه امید درباره زندگی نادژدا ماندلشتام به‌عنوان یکی از ارزنده ترین آثار زندگی‌نامه‌ای سیاسی شناخته می‌شود. اشتری در این اثر توانست لایه‌لایه‌ی ترس و وحشت در دوران استالینیستی را منتقل کند؛ دورانی که نویسندگان و شاعران با تحقیر، سانسور و ارعاب رو‌به‌رو بودند. نادژدا، همسر شاعر معروف اوسِپ ماندلشتام، در دهه‌های ۱۹۳۴ تا ۱۹۳۸، خاطرات زندگی با همسرش را ثبت کرده است. اشتری با مقدمه‌ای مفصل، خواننده فارسی‌زبان را با درونیات فردی که حیاتش را در تاریخ فروغ آن دوران جست‌و‌جو می‌کرد، نزدیک می‌کند. ترجمه‌ی او باعث شده اثر، علاوه بر وجه تاریخی، جنبه‌ای انسانی و همدلانه با استبداد زمانه داشته باشد.

کتاب آکواریوم‌های پیونگ‌یانگ مترجم بیژن اشتری 

کتاب آکواریوم‌های پیونگ‌یانگ نوشته چول‌هوان کانگ و پیر ریگولت، روایت زندگی واقعی‌ای است که از کودکی در کره شمالی رشد کرده و همراه خانواده به اردوگاه‌های کار اجباری محکوم شده‌اند. اشتری با تعهد و حساسیت، تمام لطافت روایت، جزئیات خشونت سیاسی و انسانی، و فضای بسته پیونگ‌یانگ را به فارسی منتقل کرده است. او توانسته زبان تجربی نویسنده را حفظ کرده و مخاطب را درگیر سرنوشت فردی کند که در فضایی از کنترل و سرکوب زندگی کرده است. این کتاب پنجره‌ای به جهانی بسته می‌گشاید که کمتر از آن می‌دانیم و ترجمه اشتری، ابزاری تاریخی و اخلاقی برای ایرانیانی است که خواهان آگاهی جمعی هستند.

کتاب حرمسرای قذافی مترجم بیژن اشتری

در حرمسرای قذافی، آنیک کوژان، نویسنده اثر زندگی معمر قذافی، دیکتاتور لیبی را از زاویه‌ای تاریک و کمتر گفته‌شده بررسی می‌کند: استفاده ابزاری از زنان، تجاوز و خشونت جنسی به‌عنوان ابزار سرکوب. اشتری با ترجمۀ دقیق و حساس، باعث شده خواننده فارسی با نگاهی متفاوت با موضوع مواجه شود و ناخوشی پشت پرده قدرت محض را دریابد. این کتاب نه‌تنها زندگی خصوصی قذافی را ترسیم می‌کند، بلکه سازوکار خشونت جنسیتی سیاسی را علیه زنان در یک نظام توتالیتر افشا می‌کند. تجربه‌ای تکان‌دهنده و ضروری برای شناخت ساختار‌های خشونت سیستماتیک.

بیژن اشتری با ترجمه‌ این آثار، چهره‌هایی مانند واینوویچ، فین، ماندلشتام، کانگ و نویسنده حرمسرای قذافی را برای خوانندگان فارسی‌زبان معرفی کرده است. این مترجم آثار تاریخی را از زیر خاک سانسور بیرون کشیده و در اختیار ما قرار داده؛ گنجینه‌ای از تاریخ مستند و تحلیلی برای تقویت آگاهی و شناخت از جوامع استبدادزده.