زنگ خطر تخریب زیست‌محیطی در پی حمله اسرائیل به ایران

اقتصاد۲۴- شینا انصاری در یادداشتی در صفحه تلگرام خود نوشت: «معمولا در جنگ‌ها پس از خسارات انسانی، آسیب‌های اقتصادی و نابودی زیرساخت‌ها و تاسیسات و ساختمان‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد و آثار و پیامد‌های مخرب جنگ بر محیط‌زیست و منابع طبیعی فراموش می‌شود.

 با وجود آنکه از سال ۲۰۰۱ میلادی، سازمان ملل متحد، روز ششم نوامبر را با هدف جلب‌توجه بیشتر به مخاطرات آشکار و پنهان جنگ‌ها بر تخریب طولانی‌مدت اکوسیستم‌ها و منابع محیط‌زیست با عنوان «روز جهانی پیشگیری از تخریب محیط‌زیست به هنگام جنگ‌ها و درگیری‌های مسلحانه» نام‌گذاری کرده، ولی در همین دو دهه، منازعات و جنگ‌های بسیاری در جهان و در منطقه خاورمیانه با آسیب‌های جدی بر محیط‌زیست رخ داده است و به نظر می‌رسد نهاد‌های بین‌المللی محیط‌زیستی، عمدتا نظاره‌گر تخریب‌های محیط‌زیستی هنگام جنگ‌ها بوده‌اند و اقدامات قاطع و بازدارنده‌ای را در راستای اجرای مقررات ناظر بر حفظ محیط‌زیست به ویژه حین جنگ‌ها انجام نداده‌اند.

سازمان حفاظت محیط‌زیست با درک این واقعیت و تجربیات حاصل از جنگ تحمیلی ۸ساله با عراق و نیز جنگ خلیج‌فارس در منطقه، از همان روز نخست جنگ با تشدید اقدامات نظارتی در مناطق تحت حفاظت و همکاری با نهاد‌های نظامی و ستاد‌های مدیریت بحران استان‌ها تلاش کرد در اطفای حریق و پایش مناطق زیستگاهی و حساس اکوسیستمی نقش موثر و فعالی داشته باشد.

تشکیل کارگروه اضطراری برای مقابله فوری با آثار محیط‌زیستی حملات اخیر و تشکیل کمیته‌های تخصصی محیط‌زیستی شرایط جنگ و ابلاغ دستورالعمل‌های مرتبط به استان‌ها از جمله تمهیدات پیش‌بینی شده بود. با این حال، باید اذعان کرد باتوجه به عوارض میان‌مدت و بلندمدت جنگ‌ها، موضوع مدیریت خسارات محیط‌زیستی جنگ ۱۲روزه، ضرورتی انکارناپذیر است و بر این اساس، ارزیابی اثرات جنگ، شناسایی دقیق مناطق آسیب‌دیده محیط‌زیستی، برآورد خسارات واردشده به محیط‌زیست با اندازه‌گیری‌ها و پایش‌های میدانی و اجرای راهکار‌های عملیاتی برای کاهش مخاطرات ازجمله اقداماتی است که در دستورکار قرار گرفته است.

جنگ‌ها فقط تراژدی انسانی نیستند، آنها ذاتا نابودکننده محیط‌زیست نیز هستند و به‌واسطه این ماهیت خاموش و ویرانگر، علاوه بر تهدید تنوع‌زیستی و اکوسیستم‌های طبیعی، می‌توانند سلامت جوامع انسانی و پایداری اقتصاد و امنیت را در طول زمان تحت‌تاثیر قرار بدهند. از این‌رو، باید در برنامه‌های بازسازی پساجنگ، برنامه‌های «احیا و بازسازی محیط‌زیست» نیز نقش پررنگی داشته باشد.

بیشتر بخوانید:عکس/ آغاز مراسم خاکسپاری شهید حاجی‌زاده و شهید باقری

سازمان حفاظت محیط‌زیست در این مقطع زمانی مهم، بررسی و مستندسازی خسارات محیط‌زیستی و اقدامات برای جبران و کاهش خسارات وارده و همچنین آسیب‌شناسی اقدامات انجام‌شده را با نگاه به مخاطرات احتمالی آتی با اولویت دنبال می‌کند و برای طی این مسیر حتما به نظرات و همکاری‌های دانشگاهیان، متخصصان، تشکل‌های مردم‌نهاد و فعالان مستقل نیازمند است.»

روز ۲۶ خرداد و ۴ روز بعد از آغاز حملات اسراییل به کشورمان، سازمان حفاظت محیط‌زیست با انتشار اطلاعیه‌ای خطاب به سازمان ملل متحد و سایر نهاد‌های بین‌المللی فعال در حفظ محیط‌زیست، ضمن هشدار درباره تبعات زیست‌محیطی حملات اسراییل به ایران، خواستار واکنش جهانی نسبت به تخریب عمدی محیط‌زیست شد و اعلام کرد: «سازمان حفاظت محیط‌زیست جمهوری اسلامی ایران به شدت حملات اخیر رژیم صهیونیستی به مخازن انبار سوخت‌های فسیلی و سایر اقدامات تخریبی انفجاری که موجب آلودگی گسترده و تخریب محیط‌زیست شده است را محکوم می‌کند. این اقدامات غیرمسوولانه علاوه بر تهدید مستقیم سلامت عمومی و اکوسیستم‌های منطقه‌ای منجر به انتشار مواد سمی و آلاینده‌هایی شده که پیامد‌های بلندمدتی بر کیفیت هوا، منابع آب و زیستگاه‌های طبیعی خواهد داشت.

این تخریب‌ها در شرایطی رخ می‌دهد که کشور‌های منطقه تلاش می‌کنند از معاهدات جهانی مانند توافقات زیست‌محیطی سازمان ملل و کنوانسیون‌های مربوط به کنترل انتشار آلاینده‌ها تبعیت کنند.

سازمان حفاظت محیط‌زیست جمهوری اسلامی ایران از سازمان ملل متحد، برنامه محیط‌زیست ملل متحد، اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و سایر نهاد‌های مسوول محیط‌زیست منطقه‌ای و جهانی می‌خواهد که به این بحران محیط‌زیستی توجه ویژه داشته باشند و اقدامات لازم را برای توقف تخریب‌ها و جلوگیری از تداوم چنین فجایع زیست‌محیطی اتخاذ کند.

در شرایطی که تغییرات اقلیمی و بحران‌های محیط‌زیست، چالش‌های مشترک بشر در قرن حاضر است، تخریب عمدی محیط‌زیست و گسترش آلودگی ناشی از حملات نظامی باید با واکنش جدی جامعه جهانی مواجه شود. ما خواستار محکومیت صریح این اقدامات از سوی نهاد‌های بین‌المللی و پیگیری حقوقی در مجامع بین‌المللی و اعمال فشار بر عاملان این تخریب‌ها هستیم تا از ادامه روند نابودی زیست بوم منطقه جلوگیری شود.

سازمان حفاظت محیط‌زیست جمهوری اسلامی ایران به عنوان نهاد مسوول حفاظت از محیط‌زیست کشور، متعهد به همکاری با نهاد‌های جهانی در مقابله با این تهدیدات است و آمادگی خود را برای ارایه مستندات و ادّله علمی در این زمینه اعلام می‌دارد.» سه‌شنبه هفته گذشته، به دنبال برگزاری جلسات کمیته اضطرار سازمان حفاظت محیط‌زیست به ریاست شینا انصاری، تمهیدات فوری برای مقابله با آثار زیست‌محیطی حملات اخیر تصویب شد.

مصوبات این جلسه، مقرر کرد که کمیته‌های تخصصی شرایط جنگی در تمام معاونت‌های سازمان و ادارات کل استانی تشکیل شده و علاوه بر مستندسازی خسارات زیست‌محیطی، مدیریت پسماند‌های خطرناک و آزمایش‌های خاک در مناطق آسیب‌دیده هم انجام شود.

حقوق بین‌الملل درباره حفاظت از محیط زیست در مخاصمات چه می‌گوید؟

پوریا عسکری؛ دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی، در پژوهشی که سال ۱۴۰۰ منتشر کرد، در نگاهی به قوانین و کنوانسیون‌های جهانی درباره حفاظت از محیط زیست در جنگ‌های منطقه‌ای و برون مرزی نوشت: «محیط زیست، قربانی خاموش جنگ است که با تخریب و نابودی آن، سیلی از فجایع گریبان انسان و جوامع بشری را می‌گیرد.

جنگ پدیده‌ای شوم است، اما آثاری که از خود به جا می‌گذارد، محدود به بازه زمانی رخداد مخاصمات فعال نیست و به ویژه آنگاه که مساله تخریب محیط زیست، آن هم در کشاکش بحران تغییرات اقلیم در میان باشد، آثار و خرابی‌های جنگ می‌تواند از خود آن مرگبارتر و جانکاه‌تر باشد. مثلا در سرزمینی که دولتش در نتیجه جنگ از رمق افتاده، فقر یورش آورده و ذخایر راهبردی‌اش به انتها رسیده و از دگر سو، تخریب محیط زیست به سبب جنگ و تغییرات آب و هوایی، امکان تهیه آب و غذای سالم را نیز دشوارتر کرده، چرخه خشونت ناگزیر لاینقطع خواهد شد. به نحوی که گویی خشونت، عنصر اساسی برای بقا شده و البته آنان که ضعیف‌ترند را گریزی جز گذار از خانه و کاشانه و آوارگی نخواهد بود. از سوی دیگر، تخریب محیط زیست به واسطه جنگ‌ها و تغییرات اقلیمی، خود می‌تواند در کنار سایر عوامل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، خطر بروز جنگ‌های آینده را تشدید کند.

بر مبنای تحقیق محققان دانشگاه استنفورد، چنانچه تغییرات آب و هوایی منجر به گرمایشی به میزان ۲ درجه سانتیگراد شود، خطر رخداد مخاصمات مسلحانه ۱۳ درصد افزایش می‌یابد و اگر افزونی گرمایش به ۴ درجه سانتیگراد برسد، احتمال بروز مخاصمات مسلحانه ۲۶ درصد افزایش خواهد یافت.»

در بخش دیگری از این پژوهش آمده است: «کمیسیون حقوق بین‌الملل سازمان ملل متحد از سال ۲۰۱۳ موضوع حفاظت از محیط زیست در رابطه با مخاصمات مسلحانه را در دستور کار خود قرار داده و نیز کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در سال ۲۰۲۰ مجموعه‌ای از قواعد و رهنمود‌ها را در این خصوص منتشر کرده است. در حقوق بشر دوستانه، اموال به نظامی و غیرنظامی تقسیم می‌شوند. اموال نظامی، هدف نظامی تلقی شده و حمله به آنها مجاز است. سایر اموال که در این دسته قرار نمی‌گیرند به موجب اصل تفکیک از حمله مصونند.

بیشتر بخوانید:۷۱ شهید در حمله اسراییل به زندان اوین

این مصونیت مطلق است، اما ممکن است ضرورت‌های نظامی حمله‌ای را توجیه کنند که پیامد آن، تخریب و انهدام تصادفی اموال غیرنظامی باشد. محیط زیست در دسته اموال غیرنظامی جای دارد و بنابراین جز در مواردی که کاربرد دوگانه آن احراز شود، از حمله مصون است. در چارچوب حقوق بشر دوستانه، علاه بر این حمایت کلی، به‌طور خاص نیز از محیط زیست در مقابل آثار جنگ حمایت شده است.

عبارت محیط زیست در اسناد بین‌المللی تعریف نشده ولی با توجه به فحوای اسناد می‌توان بر آن بود که دامنه این عبارت، مفهوم موسعی را در برمی‌گیرد که شامل هر آنچه است که به دست بشر ساخته نشده: هوا، اقیانوس و آب، خاک، سنگ‌ها، کوه‌ها، تپه‌ها، گیاهان و حیوانات. اصل شماره ۱۴ پیش نویس سال ۲۰۱۹ کمیسیون حقوق بین‌الملل مقرر می‌کند که حقوق مخاصمات مسلحانه، مشتمل بر اصول و قواعد تفکیکی، تناسب، ضرورت نظامی و احتیاط در حمله، باید به منظور حفاظت از محیط زیست در مورد آن اعمال شوند.»

عسکری در بخش دیگری از پژوهش خود می‌نویسد: «اموال غیرنظامی اصولا به موجب اصل تفکیک از حمله مصونند و محیط زیست، ماهیتی غیرنظامی دارد ولی ممکن است بنا بر موقعیت، هدف یا کاربرد در تعریف اهداف نظامی جای گیرد مشروط بر اینکه اولا سهم موثری در عملیات نظامی ایفا کند و ثانیا پیامد حمله به آن، مزیت نظامی قطعی و حتمی باشد. تسلیحاتی که در جنگ‌ها به کار می‌روند، می‌توانند علاوه بر انسان، برای محیط زیست نیز خطر‌های بسیار جدی ایجاد کنند و بنابراین باید از مقررات موجود در این حوزه حقوق بشردوستانه نیز برای حفاظت غیرمستقیم از محیط زیست بهره گرفت. از جمله عام‌ترین مقررات مربوط به کاربرد تسلیحات، منع کاربرد سم و سلاح‌های سمی است. استفاده از سم و سلاح‌های سمی می‌تواند موجب آسیب جدی به محیط زیست و زیست بوم‌ها شود و از جمله به از بین رفتن گیاهان و جانوران بینجامد.

منع کاربرد سم و سلاح‌های سمی از جمله مهم‌ترین ممنوعیت‌های مربوط به کاربرد تسلیحات است که دامنه وسیعی از سلاح‌ها اعم از بیولوژیک، شیمیایی، رادیولوژیک و هسته‌ای را در برمی‌گیرد. کاربرد سلاح‌های آتش‌زا نیز به موجب مقررات عرفی حقوق بشردوستانه محدود شده و آنچنانکه صلیب سرخ در رهنمود‌های ۲۰۲۰ بیان می‌کند، در کاربرد این سلاح‌ها باید مراقبت ویژه‌ای جهت به حداقل رساندن صدمات به محیط زیست به عمل آید.

به موجب پروتکل شماره ۳ کنوانسیون سلاح‌های متعارف، حمله به جنگل‌ها و سایر پوشش‌های گیاهی با سلاح‌های آتش‌زا منع شده است مگر در مواردی که مناطق اشاره شده هدف نظامی باشند یا جهت استتار نظامیان به کار بروند. به این معنی که در نتیجه این کاربرد، آن بخش از محیط زیست به هدف مشروع نظامی تبدیل شده باشد.

به موجب رهنمود‌های ۲۰۲۰ صلیب سرخ، استفاده از روش یا ابزار‌های جنگی که به قصد ایراد خسارت گسترده، شدید و طولانی مدت به محیط زیست صورت می‌گیرند یا ممکن است چنین صدماتی را به بار آورند به‌طور کلی منع شده است. پروتکل اول الحاقی ۱۹۷۷ حمله تلافی‌جویانه علیه محیط زیست را منع می‌کند؛ بنابراین دولت‌های عضو این معاهده باید به این ممنوعیت مطلق احترام گذارند و دولت‌های غیرعضو پروتکل از حمله تلافی‌جویانه علیه اموال متعلق به افراد مورد حمایت کنوانسیون‌های ژنو منع شده‌اند و این ممنوعیت شامل آن بخش از محیط زیست که در این دسته قرار دارد نیز می‌شود.»