نادیده گرفتن قوانین میراث با تکرار تعزیه‌خوانی در شهر جهانی شوش

اقتصاد۲۴- تصاویر واضح‌اند؛ رفت‌وآمد اعضای گروه تعزیه، اسب‌ها و شتر‌ها و ماشین‌های تدارکات و تردد تماشاگران، گردوغباری سنگینی را روی عرصه جهانی محوطه باستانی شوش به راه انداخته است. گردوغباری که برای یک روز و یک ساعت نیست، بلکه سالانه و هر سال چندین و چندبار تکرار می‌شود برای برگزاری تعزیه بزرگ شهر شوش. این وضعیت آنقدر ادامه‌دار است که از سال‌ها قبل از ثبت‌ملی شدن محوطه شوش، تپه شمالی محوطه جهانی شوش را به‌عنوان مکان برگزاری تعزیه ثبت‌ملی‌شده مردم شوش انتخاب کرده‌اند و اگر باران نبارد یا شرایط جوی بد نباشد همه تعزیه‌ها را همین‌جا برگزار می‌کنند؛ با بیش از ۱۰۰ عضو تعزیه و بی‌شمار مخاطبان تعزیه از اهالی شوش و خوزستان.

عرصه محوطه جهانی شوش سالی چندین‌بار زیر پای مردم شوش و سم اسبان و شتر‌ها و ماشین له می‌شود. همین چندسال قبل این شهر باستانی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد، اما هیچ تلنگری نبود برای حفاظت از این محوطه باستانی که باستان‌شناسان هنوز فرصت بررسی لایه‌های زیرین آن را نداشته‌اند. همه اینها، اما فارغ از همه برنامه‌ریزی‌های جوانان شوش است که گاه و بیگاه با موتور و دوچرخه روی این منطقه جولان می‌دهند! از سال‌های قبل از ثبت جهانی شوش، مراسم تعزیه روی این محوطه باستانی برگزار می‌شد، اما با گذشت بیش از ۱۰ سال از ثبت جهانی آن، انتظار می‌رفت این محوطه دیگر شاهد ضربه‌های سم اسبان و حرکت خودرو‌ها روی پیکر محوطه نباشد. در روز‌های قبل از آغاز محرم، مانور بیل مکانیکی روی محوطه باستانی آغاز می‌شود و هر بار با چنگال‌های خود انبوهی از بوته و درختچه‌ها را از ریشه درمی‌آورد که این مهم خود آسیب جدی به محوطه وارد می‌کند.

با اینکه شوش در زمره مهمترین شهر‌های باستانی دنیا محسوب می‌شود و باستان‌شناسان بزرگی قبل و بعد از انقلاب اسلامی در آن کاوش کرده‌اند و کتاب‌های متعدد درباره آن نوشته شده، اما سال‌هاست که مدیریت در شوش بیشتر شبیه یک شوخی است. این بی‌مهری به شوش برای اولین‌بار نیست و حتی رؤسای سازمان وقت میراث و وزیر کنونی میراث ثابت کرده‌اند شهرستان شوش با دارا بودن دو اثر ثبت جهانی ارزش چندانی برایشان ندارد که اگر داشت، با گذشت این‌همه سال چالش‎های این شهر را از منظر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برطرف می‌کردند.

برگزاری تعزیه بزرگ شوش روی محوطه باستانی و ثبت جهانی شوش نه‌تنها ضوابط حفاظتی محوطه‌های ثبت جهانی را زیر سؤال می‌برد، بلکه شأن این آیین مذهبی و جهانی را نیز پایین می‌آورد، این درحالی است که امکان برگزاری این تعزیه در فضای مناسبت‌تری باعث جذب گردشگر هم می‌شد، اما نه مراسم به‌درستی برگزار می‌شود و نه از محوطه باستانی محافظت.

ضوابط قانونی چه می‌گویند؟

تصاویر منتشرشده این سؤال را در ذهن ایجاد می‌کنند که چرا موتورسواران و حتی حفاران غیرمجاز بدون هیچ هراسی در محوطه شوش جولان می‌دهند و چرا روی این محوطه در مناسبت‌های مختلف مراسم تعزیه‌خوانی برگزار می‌شود؟ روی محوطه برگزارکنندگان گودال آب درست کرده، اسب می‌دوانند و ماشین‌ها در تردداند. این‌دست از اقدامات آیا از دیدگاه مسئولان میراث‌فرهنگی حفاظت محسوب می‌شود؟ آیا این عملکرد مطابق با مصوبات مشخص قانون اساسی و حتی قوانین میراثی برای حفاظت از محوطه‌های باستانی است؟

بیشتر بخوانید:تنش آبی در جنگ با میراث جهانی ایران/ تخت‌جمشید، نقش‌جهان، گنبد سلطانیه و شهر یزد در معرض آسیب‌های شدید فرونشست

هرچند طبق قانون حفظ آثار ملی، مصوب ۱۳۰۹، دولت را به تهیه فهرستی از آثار ملی و حفاظت از آنها موظف کرده است و هرگونه تخریب یا تعرض به این آثار را جرم تلقی می‌کند و از سوی دیگر، مواد ۵۵۸ تا ۵۶۹ قانون مجازات اسلامی در کتاب پنجم «تعزیرات» نیز به حفاظت از آثار تاریخی و مجازات متخلفان اختصاص دارد و برای تخریب یا تعرض به آثار ملی، مجازات حبس یا جزای نقدی تعیین شده است.

اما تا همین سال گذشته متولیان میراثی فقط به همین نکته تأکید می‌کنند که این تعزیه با نظارت کارشناسان ذی‌صلاح میراث‌فرهنگی و از دهه ۹۰ با حضور و نظارت کارشناسان پایگاه میراث‌جهانی شوش و حضور مستمر یگان حفاظت میراث‌فرهنگی استان در تمام مراحل از مقدمات برپایی تا اتمام مراسم، برگزار می‌شود. اگر این نظارت انجام می‌شود، این حجم از جمعیت و این حجم از رفت‌وآمد سنگین روی عرصه یک محوطه جهانی‌شده، چرا رخ می‌دهد؟

امکان جابه‌جایی منطقه وجود دارد

«مجتبی گهستونی»، فعال میراث‌فرهنگی خوزستان، یکی از معدود افرادی است که از ابتدا به این اقدام معترض بود. او به «پیام ما» می‌گوید: از دوره نوجوانی خاطرم است که در این منطقه تعزیه اجرا می‌شد. در آن زمان درکی از بحث میراث‌فرهنگی نداشتم، اما به‌مرور متوجه شدم اینجا یک محوطه باستانی و ثبت‌ملی‌شده است و به‌مرور نیز در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید، منطقه‌ای که حالا جزو عرصه ثبت جهانی شوش است.

او که در طول چند سال گذشته پیگیر جلوگیری از برگزار شدن تعزیه در عرصه محوطه جهانی شوش توسط میراث‌فرهنگی بوده، می‌گوید: میراث‌فرهنگی به‌دلیل مذهبی بودن بحث و حساسیت‌های موجود، توانایی پیگیری این موضوع را ندارد.

گهستونی با اشاره به اینکه برای برگزاری تعزیه در هر زمانی، نیاز است تا خاک منطقه تخت شود، می‌گوید: از یک‌سو در هر نوبت خاک منطقه را تسطیح می‌کنند و از سوی دیگر، علاوه‌بر حدود ۱۰۰ نفر اعضای تیم تعزیه که باید به‌طور دائم روی این منطقه در رفت‌وآمد باشند و در برخی صحنه‌ها نیز از اسب و شتر استفاده می‌کنند؛ تماشاگران تعزیه نیز به‌طور دائم در تردد هستند و همه این افراد را نمی‌توان کسانی در نظر گرفت که فقط تعزیه را می‌بینند و به خانه برمی‌گردند، برخی از آنها نیز ممکن است از سر کنجکاوی با ابزارآلات ریز به منطقه آسیب وارد کنند.

گهستونی تعزیه شهرستان شوش را یکی از بزرگترین تعزیه‌های میدانی کشور می‌نامد که در سال ۱۳۸۷ به‌عنوان میراث‌فرهنگی معنوی به ثبت‌ﻣﻠﯽ رسیده است و می‌افزاید: تعزیه‌خوانی در این شهر از سال ۱۲۸۵ آغاز شده و تعزیه شوش بیش از صد سال قدمت دارد. همه‌ساله جمعیت زیادی از شهر‌های مختلف استان، در روز عاشورا برای دیدن این تعزیه به شوش می‌آیند تا این شبیه‌خوانی را از نزدیک ببینند. بنابراین، با یک جابه‌جایی هم حرمت مراسم عزاداری حفظ می‌شود و هم اثر باستانی این‌چنین مورد تخریب قرار نمی‌گیرد.

تعزیه در فهرست میراث ناملموس جهانی

این فعال میراث استان خوزستان با بیان اینکه این تعزیه در فهرست میراث ملی و بعد هم به عنوان میراث ناملموس در فهرست یونسکو به ثبت رسیده، تأکید می‌کند: باید به این نکته توجه داشت که مکان برگزاری این تعزیه ثبت نشده و به‌راحتی می‌توان جای آن را تغییر داد.

او با تأکید بر اینکه کسی مخالف برگزاری تعزیه نیست، می‌گوید: باید حرمت آیین سنتی عزاداری و حرمت محوطه باستانی در کنار یکدیگر حفظ شود، اما متأسفانه نه میراث‌فرهنگی و نه مسئولان شهری شوش توجهی به این موضوع ندارند و حتی برخی افراد قضیه را به‌گونه‌ای سیاسی می‌کنند که کسی جرئت مطالبه‌گری در این زمینه را نداشته باشد.

این فعال میراث‌فرهنگی استان خوزستان با تأکید بر اینکه این تعزیه که در عاشورا، تاسوعا و شام غریبان و احتمالاً در برخی دیگر از مناسبت‌های مذهبی برگزار می‌شود، در مواردی به‌دلیل تغییرات جوی در مکان دیگری اجرا می‌شود، ادامه می‌دهد: باوجوداین، اولویت برگزاری تعزیه با زمین عرصه شهر جهانی شوش است و حتی در دهه ۷۰ و ۸۰ عملیات خاکریزی برای ثابت ماندن مکان تعزیه انجام شده است و تا مدتی نیز برخی از ماشین‌های نظامی، مانند یک لاشه تانک، در این عملیات‌ها زیر خاک رفته است.

او با بیان اینکه این منطقه در زمان جنگ هشت‌ساله نیز با آسیب‌هایی مواجه شده، چون این تپه به غرب شوش که عملیات‌های فتح‌المبین و ایوان کرخه انجام شده، مرتبط است، اضافه می‌کند: عراقی‌ها تا سه کیلومتری شوش هم رسیده بودند. به‌همین‌دلیل ایران مجبور شده بود از این تپه برای دیده‌بانی و نگهبانی هم استفاده کند و حتی برای مدتی نیز این مکان به‌عنوان محل دپوی ماشین‌آلات اسقاطی استفاده می‌شده است.

او برطرف کردن قضای حاجت تماشاگران تعزیه را در این منطقه نیز جزو آسیب‌هایی دانست که به‌راحتی به این منطقه واقع در عرصه محوطه جهانی شوش دچار آسیب می‌کند.

اگر میراث‌فرهنگی روی شوش نظارت داشت!

گهستونی تأکید می‌کند: آیا ضوابط ثبت جهانی و حتی ضوابط ثبت ملی این حجم از حرکت انسان، خودرو و احشام را برای برگزاری یک تعزیه تأیید می‌کند؟ اگر جواب مثبت است، چرا در همه محوطه‌های باستانی بالا و پایین رفتن یک فرد خط قرمز محسوب می‌شود و آسیب به حساب می‌آید؟ چرا وقتی یک جوان روی محوطه حرکت پارکور انجام می‎دهد و ضربات کفش آن به محوطه باستانی آسیب می‎زند، نگران می‌شوید، اما حرکت شتابان اسب‌ها و دویدن بازیگران نمایش تعزیه یا حرکت چرخ‌های خودرو‌ها روی محوطه باستانی نگرانتان نمی‌کند؟ قطعاً شریعت اسلام تعرض به محوطه باستانی را که میراث فرهنگی و هویتی یک ملت محسوب می‌شود، مورد تأیید قرار نمی‎دهد.

بیشتر بخوانید:ماجرای مافیای فروش نقشه گنج در ایران چیست؟

این فعال میراث‌فرهنگی ادامه می‌دهد: وقتی میراث‌فرهنگی به یک تخلف ایرادی وارد نمی‌کند و دیگر تخلف‌ها را جرم اعلام می‌کند، طبیعی است که کسی به قوانین آن احترام نگذارد.

با تأکید بر اینکه بزرگترین تهدید محوطه باستانی ثبت جهانی شوش نبود حصار و نیروی کافی یگان حفاظت است، می‌گوید: قطعاً بعد از انتشار این متن یگان حفاظت اعلام می‌کند حفاظت همیشگی است و محوطه رصد می‌شود. اما اگر این‌چنین است، چرا هر روز ده‌ها گاومیش در بخش جنوبی محوطه حضور دارند؟ چرا هر روز از بخش‌های مختلف شاهد حضور موتورسواران و گله‌های گوسفند در محوطه هستیم؟ چرا در روز‌هایی که تعزیه در حال برگزاری است، صد‌ها انسان از محوطه بالا و پایین می‌روند؟

ورودی شوش راه را برای هر کسی باز گذاشته!

او با اشاره به چهار نیروی یگان حفاظت محوطه جهانی شوش و باز بودن بخشی از حصار شوش و امکان حضور هر کسی در این منطقه، می‌گوید: شرایط به‌گونه‌ای است که گاهی اوقات گوسفندان و گاومیش‌ها روی این محوطه به چرا برده می‌شوند و حتی امکان دسترسی به روی عرصه به‌راحتی وجود دارد، هر کس از انسان تا حیوان که وارد این محوطه شود، می‌تواند روی تپه، کنار قلعه شوش، روی محوطه آپادانا و تپه اکروپل برود و حتی اگر کسی مانع نشود، این رفت‌وآمد‌ها به عبور وسایل نقلیه نیز می‌تواند منجر شود.

او می‌گوید: این منطقه به‌عنوان بخشی از مسیر رودخانه «شائور» بوده و حتی از آن به‌عنوان خندق شهر شوش نیز نام برده شده است، اما مهمترین نکته کنونی این محوطه، عرصه جهانی بودن این منطقه است. به همین دلیل، باید ضوابط و قوانین میراثی درباره آن مدنظر قرار گیرد.

از هر طرف که نگاه کنیم، مسئله پیچیده است؛ محوطه ثبت جهانی شوش، زیر پای آیین جهانی‌شده تعزیه می‌لرزد و از سوی دیگر، همین تعزیه را چندین سال قبل میراث‌فرهنگی شوش در فهرست میراث ناملموس ملی به ثبت رسانده است و همان شده که نه‌تنها دو بحث بین‌المللی و جهانی مطرح است، بلکه بحث اعتقادات مذهبی و ملی مطرح است که قواعد و قوانین ملی و بین‌المللی را زیر پا می‌گذارند. برای برطرف کردن این مشکل نیاز است دستگاه‌های متولی از میراث‌فرهنگی و شهرداری گرفته تا متولیان فرهنگی خوزستان برای برطرف کردن این مسئله قدمی بردارند.