متروی اصفهان زیر ذره‌بین یونسکو/ ناگفته‌های عبور خط مترو از نزدیکی مسجدجامع عتیق و بحران بیخ گوش میراث تاریخی

اقتصاد۲۴- مسجدجامع عتیق اصفهان، از کهن‌ترین و اصیل‌ترین بنا‌های مذهبی ایران، نه‌تنها میراثی بی‌بدیل در عرصه معماری اسلامی بلکه نمادی زنده از تداوم حیات اجتماعی، فرهنگی و مذهبی شهر اصفهان در طول بیش از هزار سال است. این بنای تاریخی که در دل بافت قدیمی شهر جای گرفته، همچون کتابی گشوده، روایتگر لایه‌های مختلف تاریخ معماری ایران از دوران آل‌بویه تا عصر قاجار است. گچ‌بری‌های منحصر‌به‌فرد، مناره‌های کهن، شبستان‌های چنددوره‌ای و ایوان‌های باشکوه این مسجد، آن را به یکی از نمونه‌های برجسته در تاریخ تمدن اسلامی بدل کرده است. اهمیت این بنای سترگ تنها به جنبه‌های معماری و مذهبی آن محدود نمی‌شود. مسجدجامع اصفهان در سال ۲۰۱۲ میلادی به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شد و ازآن‌پس هرگونه فعالیت عمرانی و زیرساختی در محدوده آن، زیر ذره‌بین نهاد‌های بین‌المللی قرار دارد. عبور پروژه‌های کلان عمرانی در نزدیکی چنین آثاری، همواره با حساسیت‌های فراوانی از سوی جامعه جهانی، فعالان میراث‌فرهنگی و حتی افکار عمومی همراه بوده است. در ماه‌های اخیر، عبور خط دوم متروی اصفهان از جوار این بنای تاریخی، توجه رسانه‌ها و کارشناسان را به خود جلب کرده و سازمان یونسکو نیز از دولت ایران توضیح خواسته است.

 این موضوع، پرسش‌های جدی را در سطح ملی و بین‌المللی مطرح کرده؛ از جمله اینکه آیا عبور مترو از این محدوده می‌تواند به این بنای تاریخی لطمه وارد کند؟ چه میزان از الزامات فنی و میراثی در طراحی مسیر مترو لحاظ شده است؟ و اینکه درصورت اثبات تهدید، چه سرنوشتی در انتظار مسجدجامع اصفهان و جایگاه جهانی آن خواهد بود؟

در شرایطی که افکار عمومی اصفهان با حساسیت ویژه‌ای این موضوع را دنبال می‌کند، پرداختن به ابعاد فنی، حقوقی و میراثی عبور مترو از حریم این اثر ارزشمند، ضرورتی انکارناپذیر است. به‌همین‌منظور، در گفت‌و‌گو با «امیر کرم‌زاده»، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، تلاش کردیم زوایای پنهان و دغدغه‌های کارشناسی پیرامون این پروژه حساس مورد واکاوی قرار گیرد. این گفت‌و‌گو می‌تواند پاسخگوی پرسش‌های فراوانی باشد که این روز‌ها ذهن فعالان حوزه میراث‌فرهنگی، شهروندان اصفهان و حتی جامعه جهانی را به خود مشغول کرده است.

آیا یونسکو به‌صورت رسمی در قالب نامه یا گزارشی نگرانی خود را درباره این موضوع اعلام کرده؟ اگر بله، محتوای دقیق این نامه چیست و چه الزاماتی برعهده دولت ایران و وزارت میراث‌فرهنگی گذاشته شده است؟

طبق گزارش مردمی که به یونسکو ارسال شده، یونسکو با ما مکاتبه کرده و از وزارت میراث‌فرهنگی سؤال کرده که آیا قرار است مترو از زیر مسجدجامع عبور کند یا خیر. همچنین، پرسیده‌اند که آیا پیش‌بینی‌های لازم برای جلوگیری از آسیب به این بنای تاریخی انجام شده است یا نه. یونسکو این موضوع را از ما مطالبه کرده و ما باید به‌صورت علمی پاسخگوی آنها باشیم و اعلام کنیم که چه تصمیمی گرفته شده و آیا عبور مترو لطمه‌ای به این بنای تاریخی وارد می‌کند یا خیر.

با توجه به بررسی‌هایی که میراث‌فرهنگی انجام داده است، آیا عبور مترو از این مسیر به مسجدجامع لطمه وارد می‌کند که کار به یونسکو کشیده شده است؟

ما نمی‌توانیم به‌صورت قطعی بگوییم که عبور مترو حتماً صدمه وارد می‌کند. حتی در سال‌های گذشته که نماینده یونسکو به اصفهان آمده بود و قرار بود مترو از زیر میدان نقش جهان عبور کند، این موضوع با الزاماتی مورد تأیید قرار گرفت. اما به‌دلیل نگرانی‌های موجود و برای اینکه حساسیت‌های جهانی پیش نیاید، دولت ایران و شهرداری تصمیم گرفتند مسیر مترو را تغییر دهند تا از زیر میدان نقش جهان عبور نکند.

بیشتر بخوانید:نادیده گرفتن قوانین میراث با تکرار تعزیه‌خوانی در شهر جهانی شوش

اینکه اکنون بگوییم عبور مترو لطمه وارد می‌کند یا خیر و آیا این موضوع منجر به خروج مسجدجامع از فهرست جهانی می‌شود، بستگی به این دارد که الزاماتی که یونسکو تعیین کرده، رعایت می‌شود یا خیر. اگر برای یونسکو اثبات شود که عبور مترو به بنای تاریخی لطمه وارد می‌کند، ممکن است این اثر در فهرست میراث جهانی در خطر قرار گیرد و حتی احتمال خروج از ثبت جهانی وجود داشته باشد.

عبور مترو از حریم مصوب آثار ثبت جهانی، از نظر ضوابط یونسکو و کنوانسیون ۱۹۷۲ چه تبعاتی می‌تواند برای ثبت جهانی مسجدجامع داشته باشد؟ آیا خطر خروج از فهرست میراث جهانی وجود دارد؟

خیر، به این صورت نیست که صرف عبور مترو موجب حذف اثر از فهرست میراث جهانی شود. اگر الزاماتی که یونسکو تعیین کرده رعایت شود، حتی اگر مترو در حریم اثر باشد، مشکلی ایجاد نمی‌شود. چون مسیر مترو در عمق ۲۵ متری زیر زمین قرار دارد و در منظر اثر هم نیست. اگر این عبور لطمه‌ای وارد نکند و الزامات رعایت شود، ثبت جهانی این اثر تهدید نخواهد شد و اثر مخربی متوجه مسجد جامع نخواهد بود.

آیا مطالعات حریم اثر از سوی ایران به‌روز و به یونسکو ارسال شده است؟ حریم قانونی و حریم مصوب یونسکو دقیقاً چه مختصاتی دارد؟

حریم اثر همان حریمی است که در سال ۲۰۱۲ ثبت جهانی مسجدجامع اصفهان تعیین شده. همان حریمی که در پرونده ثبت جهانی وجود دارد و تاکنون هیچ تغییری نکرده است. حریم مصوب همان است و به‌روزرسانی جدیدی نداشته‌ایم.

با توجه به ساختار آسیب‌پذیر و لایه‌های تاریخی زیرین مسجدجامع، چه نوع خطرات فنی و سازه‌ای به‌دلیل عبور مترو محتمل است؟

اگر الزاماتی که یونسکو تعیین کرده و شرایط استاندارد برای عبور مترو رعایت شود، خطری متوجه بنا نخواهد بود. درباره لایه‌های باستان‌شناسی نیز، پیش‌تر زمانی که عملیات اجرایی میدان امام‌علی (ع) انجام می‌شد، کاوش‌های باستان‌شناسی کامل صورت گرفته است. لایه‌های باستان‌شناسی آن محدوده شناسایی شده و در همان زمان مستند‌سازی و جمع‌آوری شده است. مطالعات باستان‌شناسی نشان داده است در عمق ۲۵ متر، لایه باستان‌شناسی نداریم.

آیا این مطالعات باستان‌شناسی توسط نهاد مستقلی از میراث‌فرهنگی مانند پژوهشگاه میراث‌فرهنگی یا دانشگاه‌های معتبر راستی‌آزمایی شده است؟

بله، این مطالعات باستان‌شناسی پیشتر زیر نظر پژوهشگاه میراث‌فرهنگی انجام شده است. زمانی که میدان امام‌علی (ع) را احداث می‌کردند، این مطالعات کاملاً تحت نظارت پژوهشگاه بوده و کاوش‌ها به‌طور کامل انجام شده است. آثار تاریخی و اشیای موجود در آن محدوده کاوش و جمع‌آوری شده و محدوده به‌طور کامل پاکسازی شده است.

مدل‌سازی دیجیتال از تأثیر لرزش‌های مترو بر بنای تاریخی مسجدجامع انجام شده است؟ نتایج آن چه بوده و آیا این اطلاعات در اختیار میراث‌فرهنگی قرار گرفته است؟

بله، مطالعاتی در این زمینه انجام شده است. دانشگاه علم و صنعت بررسی‌هایی را در اطراف مسجد جامع و سایر بنا‌های تاریخی مسیر انجام داده است. فکر می‌کنم حدود ۱۵ تا ۲۰ بنای تاریخی در مسیر بررسی شده و مدل‌سازی لرزه‌ای برای آنها انجام شده است تا تأثیرات احتمالی لرزش‌های مترو بر این بنا‌ها ارزیابی شود. این نتایج نیز به میراث‌فرهنگی ارسال شده است.

در برخی رسانه‌ها مطرح شده که شهرداری و میراث‌فرهنگی بر سر عبور مترو از مسجدجامع به توافق نرسیده‌اند و موضوع به یونسکو ارجاع شده است. آیا این موضوع صحت دارد؟

ما هیچ توافق مکتوبی با شهرداری درباره عبور مترو از زیر مسجدجامع نداریم. تنها پیشنهاد‌هایی در قالب واریانس‌هایی از سوی شهرداری به ما ارائه شده است. معاون وقت میراث‌فرهنگی کشور طی نامه‌ای رسمی اعلام کرده بود شهرداری موظف است ضمن رعایت الزامات حوزه میراث‌فرهنگی، به‌ویژه برای آثار ثبت جهانی، طرح پیشنهادی خود را برای میزان لرزش‌ها و استفاده از تجهیزات کاهنده لرزش مانند بالشتک‌های لرزه‌گیر، تهیه و به شورای میراث‌فرهنگی کشور ارائه کند. در آن شورا، این طرح باید با حضور مشاوران، کارشناسان ایکوموس (شورای بین‌المللی بنا‌ها و محوطه‌ها) و نمایندگان یونسکو بررسی شود تا تصمیم‌گیری نهایی صورت گیرد.

میراث‌فرهنگی استان اصفهان و کشور چه مطالبه‌ای در بحث عبور مترو از حریم مسجدجامع اصفهان داشته‌اند که باعث به نتیجه نرسیدن توافق کتبی شده است؟ اساساً نقطه اختلاف بر چه چیزی متمرکز است؟

ما مطالبه‌مان مشخص است. کارشناسان ما از ابتدا گفته‌اند اگر مترو بدون رعایت الزامات میراث‌فرهنگی و بدون به‌کارگیری تکنولوژی‌های نوین بخواهد عبور کند، به بنا لطمه وارد می‌شود. مطالبه ما این است که مشاور پروژه، طرحی را ارائه کند که از نظر فنی و محاسباتی قابل‌دفاع باشد و نهاد‌های نظارتی همچون ایکوموس، یونسکو و کارشناسان میراث‌فرهنگی کشور آن را تأیید کنند.

ما تأکید داریم محاسبات انجام و اثبات شود که عبور مترو لطمه‌ای به حوزه مسجدجامع وارد نمی‌کند. در آن‌صورت می‌توانیم وارد گفت‌و‌گو و توافق شویم. درصورتی‌که عبور مترو لطمه‌ای وارد نکند، امکان رسیدن به توافق فراهم می‌شود.

دستگاه قضا به‌ویژه دادستانی اصفهان چه موضعی نسبت به این موضوع دارند و آیا در این فرایند مداخله‌ای داشته‌اند؟

بله، دادستانی نامه این موضوع را به معاونت عمرانی ارجاع داده و اعلام کرده است پروژه باید الزامات حوزه میراث‌فرهنگی را رعایت کند. اگر الزامات رعایت نشود، دادستانی دستور توقف پروژه را صادر می‌کند. دادستانی براساس گزارشات ما به‌طور کامل بر این موضوع اشراف دارد و همکاری بسیار خوبی با ما دارد.

اگر ما نامه توقف پروژه را صادر کنیم، دادستانی نیز حتماً وارد عمل می‌شود. فعلاً پروژه هنوز به مسیر اصلی که باید برسد، نرسیده است. هنوز حدود دو کیلومتر به نقطه‌ای که زیر مسجدجامع قرار دارد، باقی مانده. اگر پروژه بدون رعایت الزامات پیش برود، دادستانی قطعاً دستور توقف صادر می‌کند. به‌نظرم، با توجه به پیشرفت پروژه، حداقل یک سال دیگر زمان لازم است تا به زیر مسجدجامع برسند و اگر تا آن زمان مترو الزامات ما را رعایت نکرده و مجوز‌های لازم را اخذ نکرده باشد، قطعاً دادستانی پروژه را متوقف می‌کند.

چرا در مراحل ابتدایی طراحی خط ۲ مترو، هماهنگی جدی با وزارت میراث‌فرهنگی و یونسکو صورت نگرفته است؟ مسئول این قصور کیست؟

من نمی‌توانم به‌صراحت بگویم، مقصر چه کسی بوده است. به‌هرحال یکسری توافقات قبلاً انجام شده است. برای مثال، توافقاتی در دوره آقای سلطانی‌فر، معاون وقت رئیس‌جمهور و رئیس سازمان میراث‌فرهنگی، با استاندار، شهردار، مدیرکل میراث‌فرهنگی استان و مدیران پایگاه‌ها صورت گرفته بود.

در آن توافقات، موضوع عبور مترو مورد بررسی قرار گرفته بود. فکر می‌کنم این توافقات مربوط به سال ۱۳۹۴ است. قرار بود الزامات در حوزه‌های مختلف باستان‌شناسی رعایت شود. در آن زمان، مسیری که سازمان وقت میراث‌فرهنگی تأیید کرده بود، شامل خیابان‌های نشاط، چهارراه نقاشی، فلسطین و آماده‌گاه تا میدان امام‌حسین (ع) بود. توافق شده بود درباره سایر مسیرها، شورایی تشکیل و طرح‌ها در آن شورا بررسی و تصمیم‌گیری شود.

بیشتر بخوانید:تکرار یک اشتباه در اصفهان؛ گورستان هزار ساله را برای عبور کابل برق کندند

آیا پروژه خط ۲ مترو از ابتدا در گزارش ارزیابی اثرات زیست‌محیطی و فرهنگی خود، به مسجدجامع توجه کرده بود یا این نگرانی‌ها بعداً مطرح شد؟

بله، مطالعات اثرات زیست‌محیطی و همه موارد دیگر توسط مشاور و مطالعاتی هم درباره الزامات مربوط به بنا‌های اطراف مسجد جامع انجام شده است. درباره مسائل محیط‌زیستی و همچنین مواردی که ممکن است آثار مخرب بر بنا‌ها داشته باشد، تمام اینها جزو الزاماتی بوده که در قرارداد شهرداری با مشاور وجود داشته و مطالعات آن نیز انجام شده است.

اگر مطالعات انجام شده، چرا پروژه مترو اکنون متوقف شده است؟

مطالعاتی که تاکنون انجام شده، بیشتر درباره محیط‌زیست اطراف پروژه بوده است، اما اساساً مطالعات دقیق درباره لرزش‌هایی که ممکن است مترو در محدوده میدان امام‌علی (ع) و همچنین در زمانی که مترو مستقر خواهد شد، ایجاد کند و اینکه چه تأثیری بر مسجدجامع اصفهان خواهد داشت، هنوز به‌طور کامل و تکمیلی انجام نشده است. به‌طور کلی مطالعات اولیه انجام شده، اما مطالعات تکمیلی همچنان در دست اقدام است.

موضوع عبور مترو پیش‌ازاین نیز برای میدان نقش‌جهان مطرح شده بود که بعداً مسیر تغییر کرد. آیا امکان تغییر مسیر خط ۲ مترو اصفهان وجود دارد که از زیر مسجدجامع عبور نکند؟ اگر چنین امکانی هست، چرا این گزینه در دستورکار قرار نمی‌گیرد؟

بحث اصلی دراین‌باره، مسئله هزینه‌ها است. در محدوده فعلی، بنا‌های تاریخی زیادی وجود دارد؛ از جمله مسجد نمکی، امامزاده اسماعیل، مسجد کرمانی، کاروانسرای نِی و بیت‌العلی. در مسیر‌های جایگزین هم بنا‌های تاریخی دیگری وجود دارد و این‌طور نیست که در مسیر‌های دیگر با بافت تاریخی مواجه نباشیم. درهرصورت، حتی اگر مسیر تغییر کند، باز هم باید الزامات لرزه‌ای رعایت شود.

اما مسئله مهمتر هزینه بسیار بالای حفاری، ریل‌گذاری و اجرای خطوط مترو است. به‌همین‌دلیل، شهرداری تمایل دارد برای کاهش هزینه‌ها از همین مسیر عبور کند، البته مشروط بر رعایت کامل الزامات میراث‌فرهنگی. نکته‌ای که باید به آن اشاره کنم این است که در سایر کشور‌ها نیز تجربه عبور مترو از کنار یا زیر بنا‌های تاریخی وجود دارد. برای مثال، در رم، مترو از مکان‌هایی مثل کولوسئوم، ستون تراژان و کلیسای ماکسنتیوس عبور کرده است. در ترکیه نیز مترو از کنار کلیسا‌ها عبور کرده و در همه این موارد، الزامات ثبت جهانی و کنترل لرزش‌ها رعایت شده است.

در سال ۱۳۹۰ نیز کارشناسان یونسکو از محل عبور مترو در کنار سی‌وسه‌پل بازدید کردند. پس از بازدید، مشاور پروژه، مستندات فنی و ژئوتکنیکی را ارائه کرد و درنهایت، ایمیلی از پروفسور ساکی، سرپرست گروه اعزامی یونسکو، دریافت کردیم که اعلام شده بود این پروژه موفقیت‌آمیز بوده و هیچ‌گونه اثر تخریبی گزارش نشده است.

میراث‌فرهنگی پیش از من نیز مکاتبات متعددی درباره مترو داشته است. اما ما به‌صورت رسمی شکایت کردیم و اعلام کردیم اگر مطالعات ارائه نشود و مجوز‌های لازم از سوی میراث‌فرهنگی اخذ نشود، پروژه را متوقف خواهیم کرد.