حال جنگل های هیرکانی خوب نیست/ پتانسیل‌های گردشگری مادر جنگل های جوان اروپا در ایران

جنگل های هیرکانی با قدمت ۴۰ میلیون سال یکی از ارزشمندترین جنگل‌های جهان به‌شمار می‌آید و از آن به عنوان موزه طبیعی یاد می‌شود. علاوه بر اهمیت آن، این میراث ارزشمند نیازمند توجه ویژه و برنامه ریزی برای استفاده درست است.

اقتصاد24 - نوار شمالی کشور ایران پوشیده از جنگل هایی بی همتاست که ۵۳ درصد آن در مازندران، ۲۶ درصد در گیلان و ۲۱ درصد در گلستان قرار دارند. در کرانه جنوبی دریای خزر و شمال رشته کوه های البرز که غنا و تنوع زیستی، گونه های بومی، نادر و منحصر بفرد گیاهی و جانوری و زیبایی حیرت انگیز طبیعی اش چشم هر بیننده ای را خیره می کند.

جنگل های هیرکانی که متراکم ترین ناحیه جنگلی ایران را تشکیل می دهند، از جمله جنگل های پهن برگ و خزان کننده به شمار می روند و در دنیا، آنها را به نام کاسپینی – هیرکانی (Caspian Hyrcanian mixed forests) یا هیرکانی می شناسند.

جنگل های هیرکانی که مادر جنگل های جوان اروپا و شمال آمریکا در ایران نیز نامیده می شود از ارزشمندترین جنگل‌های دنیا محسوب می شوند که مساحتی بالغ بر ۵۵ هزار کیلومتر مربع را در بر گرفته اند و بین دو کشور ایران و آذربایجان مشترک هستند. امتداد جنگل های هیرکانی از منطقه هیرکان در جمهوری آذربایجان شروع می شود و تا استان گلستان در ایران ادامه دارد؛ این جنگل ها به لحاظ پایداری و قدمت از اهمیت بسزایی برخوردارند.

قدمت جنگل های هیرکانی بیش از ۴۰ میلیون سال برآورد شده و بازمانده دوره سوم زمین شناسی هستند؛ از همین جهت به فسیل های زنده شهرت دارند و یک موزه طبیعی به شمار می روند.

جنگل های هیرکانی از غنی ترین اکوسیستم های جهان

در جنگل های معتدل و آمیخته هیرکانی به دلیل حاصلخیزی خاک، تغییرات دما و بارندگی‌های متعدد گونه های گیاهی زیادی وجود دارد. بیش از ۸۰ گونه درختی پهن برگ، چهار گونه سوزنی برگ و ۵۰ گونه درختچه‌ای تاکنون در آن شناسایی شده است.

جنگل های هیرکانی از غنی ترین اکوسیستم های جهان محسوب می شوند به طوری که بیش از ۲۹۶ گونه پرنده و در حدود ۱۰۰ گونه پستاندار و ۱۵۰ گونه درختی و بوته ای بومی (اندمیک) مانند درختان انجیلی و شمشاد در این جنگل ها زندگی می کنند.

از گونه های پرندگان ساکن در اکوسیستم جنگل های هیرکانی می توان به گنجشک سانان، سار، دارکوب، اردک نوک پهن، قرقاول خزری، کبک، بلدرچین، کبوتر جنگلی، شاهین، قوش، دال، قرقی، اردک خاکستری، عقاب و جغد اشاره کرد و از گونه های پستانداران ساکن در این زیست بوم می توان مرال، شوکا، گرگ، گراز، خرس قهوه ای، روباه سر دو سیاه، شغال، سمور، تشی، خارپشت، موش جنگلی، خرگوش، گربه وحشی، گورکن و اسبچه خزر را نام برد.

گفته می شود در گذشته، ۹۸ گونه پستاندار در این‌جا زندگی می‌کردند که بعضی از آنها در حال انقراض‌اند و بعضی گونه‌های دیگر همچنان زنده مانده‌اند.

جالب است بدانید؛ این جنگل ها علاوه بر تولید اکسیژن که نیاز اولیه زندگی هر انسان است به ذخیره آب نیاز دیگر موجودات نیز کمک می کنند زیرا نفوذ آب در خاک مناطق جنگلی بسیار بیشتر از مناطقی است که فاقد پوشش گیاهی هستند.

ثبت جنگل های هیرکانی در یونسکو

در ۲۱ تیر ۱۳۸۵ جمهوری آذربایجان درخواستی را مبنی بر ثبت جهانی جنگل‌های خزری-هیرکانی به یونسکو ارائه کرد. با بررسی کارشناسان این سازمان اعلام شد به دلیل این‌که سهم جمهوری آذربایجان تنها ۲۰ هزار هکتار در مقابل سهم ۲ میلیون هکتاری ایران از این جنگل است، ثبت جهانی این اثر به تنهایی به نام آذربایجان ممکن نیست. پس از آن مقامات فرهنگی ایران پیشنهادی را مبنی بر ثبت مشترک این اثر طبیعی به آذربایجان ارائه دادند. این امر به دلیل اختلافات موجود به بن‌بست خورد. از جمله موارد اختلافی این بود که علی‌رغم قوانین یونسکو مبنی بر ثبت نام کشورهای دارای آثار تاریخی و طبیعی مشترک به ترتیب حروف الفبا در اسناد مکتوب خود، ایران مخالف ثبت نام آذربایجان پیش از نام ایران بود. استدلال ایران این بود که سهم اندک آذربایجان از این جنگل هم‌ارز سهم ایران نیست که بتوان صرفاً بر اساس حروف الفبا چیدمان متن سند را مشخص کرد.

ثبت جنگل های هیرکانی به یکی از اولویت های سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در سال ۲۰۱۷ تبدیل شد و پرونده نامزدی جنگل های هیرکانی برای ثبت در لیست میراث جهانی یونسکو به وسیله این سازمان و با همکاری سازمان محیط زیست، سازمان جنگل ها و مراتع، دانشگاه تربیت مدرس و بنیاد سوکوی آلمان تهیه شده و در فوریه سال ۲۰۱۸ به این یونسکو ارسال شد.

بنا بر اعلام دبیرکل کنونی کمیسیون ملی یونسکو در ایران، در چهل و سومین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در باکو پایتخت جمهوری آذربایجان، جنگل‌های هیرکانی که از آستارا در شمال استان گیلان تا گلی داغ در شرق استان گلستان کشیده شده‌ است، با نظر موافق اعضای کمیته در تاریخ ۱۴ تیر ۱۳۹۸ در فهرست میراث جهانی قرار گرفت. این بیست و چهارمین مورد از میراث تاریخی و طبیعی ایران است که در فهرست یونسکو جای می‌گیرد.

ثبت این جنگل ها در لیست میراث جهانی یونسکو مزایا و فواید بسیاری برای جوامع محلی و منطقه ای و برای کشور ایران در پی خواهد داشت؛ وقتی یک اثر در فهرست جهانی این سازمان ثبت می‌شود همه اعضای کنوانسیون ۱۹۷۲ که ۱۹۱ کشور عضو آن هستند و یک هزار و ۹۲ اثر طبیعی، فرهنگی، ترکیبی و منظر فرهنگی از ۱۶۷ کشور در فهرست آن جای گرفته است، متعهد هستند با مشارکت جهانی از آن اثر مراقبت کنند.

ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی سبب می‌شود علاوه بر محافظت و نگهداری و معرفی ارزش‌های آن به جهانیان به عنوان هدف اصلی، نوعی تبلیغات برای مقصد انجام شود که به واسطه آن فعالیت‌های گردشگری در محوطه نیز افزایش می‌یابد.

ثبت جهانی امروزه یک برند بسیار معتبر در جذب گردشگر و رونق صنعت گردشگری در جهان محسوب می شود. به طور حتم یکی از اصلی‌ترین دلایل انتخاب مقصد گردشگری توسط گردشگران، شاخص میراث ثبت شده در سازمان جهانی یونسکو و به دنبال این انتخاب، سرازیر شدن میلیون‌ها گردشگر، اشتغال‌زایی، کسب درآمد و در نتیجه به وجود آمدن مسیری هموار برای ایجاد رفاه اجتماعی بیشتر است.

تنوع اقلیمی، گونه ای و اکوسیستمی موجب شده این جنگل ها در نوع خود بی نظیر و منحصر بفرد باشند و حفاظت از آنها را به عنوان گنجینه ای ملی بر ما واجب کرده است.

عوامل نابودی جنگل های هیرکانی

با اینکه ایران از نظر پوشش جنگلی کشوری فقیر و فاقد منابع غنی جنگلی محسوب می شود هر ساله شاهد کم شدن بخشی از جنگل های هیرکانی هستیم.

از علل مهم این موضوع، افزایش بی رویه صنایع چوب و کاغذ و تغییر کاربری جنگل های هیرکانی است. یکی دیگر از عوامل اصلی پروژه هایی عمرانی مثل ساختن سد بدون انجام پژوهش های کافی است. از دیگر علل آن می توان چرای بی رویه و متراکم دام ها را ذکر کرد. همچنین در گذشته ای نه چندان دور، چندین میلیون متر مکعب برای تولید ذغال از بین می رفت که خوشبختانه این عامل امروزه بسیار ناچیز شده است.

یکی دیگر از مهمترین عوامل از بین رفتن جنگل در استان های شمالی، استحصال زمین برای ساخت خانه، شهرک های توریستی- مسکونی، کارخانه و مجموعه های تفریحی است. به تعبیری گیلان، مازندران و گلستان تفرجگاه نسل بی توجه و آموزش ندیده ای است که برای تفریح به این مناطق می آیند و با تخریب محیط زیست، فرصت های زیست نسل آینده بومی منطقه را سخت می کنند.

آنچه در این میان حائز اهمیت است، توجه بیش از پیش به اکوتوریسم به عنوان سفری مسؤولانه به مناطق طبیعی است که موجب حفظ محیط زیست و بهبود زندگی مردم محلی شود. در حقیقت برخی از ما معنی اکوتوریسم را تنها به لحاظ گردشگری و طبیعت گردی می دانیم در حالی که این واژه در جهان بار معنایی خاصی را به دنبال دارد که جامعه را درگیر حساسیت های فرهنگی نسبت به محیط زیست، توسعه اقتصاد محلی، شناخت باورها و اعتقادات مردم محل، کمک به زیست حیوانات و موجودات زنده در طبیعت و تبادل انرژی های مثبت میان افراد و طبیعت می کند، موضوعی که علاه بر اهمیت زیست محیطی آن باید به لحاظ اقتصادی نیز برای ما ارزشمند باشد.

این جنگل ها آینده منابع طبیعی کشورمان است. به نظر می رسد یک قانون ملی برای هماهنگی و لازم الاجرا کردن بین طبیعت و ساخت های انسان برای حفظ این میراث گرانبها بسیار حائز اهمیت است و تنها ثبت آن در یونسکو نمی تواند برای کشور کافی باشد بلکه باید به دنبال ثبت آثار، آموزش های لازم برای افراد در خصوص اهمیت این منابع ارزشمند و چگونگی نگهداری از آنها و حتی استفاده مفید برای جذب گردشگر و توسعه اقتصادی آموزش داده شود و در دستور کار قرار گیرد.

امروزه گردشگری به یکی از ارکان اقتصاد تجارت جهانی تبدیل شده و نقش بسزایی در شکوفایی از طریق افزایش درآمد، تنوع اقتصادی، خارج شدن منطقه از انزوا و ایجاد فرصت‌های شغلی ایفا می‌کند. با وجود جنگل های هیرکانی و ارزش و قدمت آنها در منطقه آزاد انزلی ، می توان گفت تعامل اقتصاد، گردشگری و طبیعت می تواند نقشی جدی برای این منطقه آزاد و رونق اقتصاد مردم محلی ایفا کند که نیازمند اهتمام جدی و عزمی راسخ است.