هورالعظیم در آتش و دولت‌ها در مناقشه / وزارت نیرو ایران در دفاع از خود، انگشت اتهام را به‌سوی عراق گرفت

اقتصاد۲۴- شش ماه از خودسوزی بخش عراقی هورالعظیم (هورالهویزه) می‌گذرد. دود غلیظ این آتش‌سوزی‌ها که ابتدا پنج شهرستان در خوزستان را در بر می‌گرفت، حالا گسترده‌تر شده و نفس ۱۰ شهرستان را گرفته و در چند نوبت منجر به تعطیلی شده است. دانشگاه علوم‌پزشکی اهواز اخیراً از افزایش ۷۰ درصدی مراجعات بیمارستانی به‌دلیل آلودگی هوا خبر داده و اعلام کرده که از ابتدای امسال صد هزار مورد مراجعه ناشی از آلودگی هوا در مراکز درمانی استان ثبت شده است که عمدتاً مربوط به مشکلات قلبی و تنفسی بوده‌اند. در پی اعتراضات مردمی در خوزستان از جمع‌آوری امضا و راه‌اندازی کارزار تا طومار اساتید دانشگاه شهید چمران اهواز، نسبت به انتشار دود و بوی نامطبوع در ماه‌های اخیر با پیگیری استاندار خوزستان مسئله آتش‌سوزی هورالعظیم برای نخستین‌بار ۲۵ شهریور در جلسه هیئت دولت مطرح شد. اعزام هواپیمای آب‌پاش با هماهنگی کشور عراق برای آب‌پاشی هورالهویزه (بخش عراقی هورالعظیم) از مصوبات بود. همچنین، براین‌اساس مصوب شد هیئت دولت کارگروهی متشکل از وزرای امور خارجه، کشور، نیرو و سازمان حفاظت محیط‌زیست تعیین کند تا از طریق ارتباطات دیپلماتیک با مسئولان عراقی، موضوع را پیگیری کند. رهاسازی آب از سد‌های حوضه کرخه (سیمره و کرخه) نیز از دیگر راهکار‌های این جلسه بوده تا بخش‌هایی از هورالهویزه در خاک عراق را مرطوب کند.

مذاکره با عراق برای حل مسئله هورالعظیم مناقشه درباره آب‌های مرزی ایران را دوباره به میان آورده است. نمایندگان وزارت نیرو در نشستی آنلاین با عنوان «ترسیم آینده مشترک در تالاب هورالعظیم؛ واقعیت‌های تاریخی، چالش‌ها و راهکار‌های پیش رو» که یکشنبه‌شب در راستای سلسله‌گفت‌و‌گو‌های تعاملی کنشگران اجتماعی و مردم در مورد بحران آب کمپین مردمی حمایت از زاگرس مهربان با مشارکت تشکل‌های مدنی برگزار شد، باز هم مخالفت خود را با رهاسازی آب از رودخانه کرخه برای هورالهویزه اعلام کردند. در این نشست که بدون حضور نمایندگان سازمان حفاظت محیط‌زیست برگزار شد، دفتر آب‌های مرزی به‌عنوان نماینده وزارت نیرو یک‌بار دیگر از عملکرد خود در دیپلماسی آب دفاع کردند و عراق را مقصر خشک شدن هورالعظیم دانست، این درحالی‌است که وزارت نیرو در سال‌های گذشته نشان داده، نه توان حل مشکلات هورالعظیم از طریق دیپلماسی آب را دارد و نه اجازه رهاسازی آب از کرخه را می‌دهد. از سوی دیگر، مانع ثبت بخش ایرانی هورالعظیم در کنوانسیون رامسر شده است.

تالاب مرزی هورالعظیم در جنوب‌غربی کشور بیش از ۳۰۰ هزار هکتار وسعت دارد که یک‌سوم آن در ایران و دوسومش در عراق است. بعد از ساخت دایک مرزی توسط ایران حقابه بخش ایرانی این تالاب باید از رودخانه کرخه و بخش عراقی از رودخانه دجله تأمین شود.

اول اعتراض، بعد همکاری

آن‌طورکه «آزاده استادرحیمی»، رئیس گروه رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک غرب کشور، در این نشست گفت: «خشک شدن هورالهویزه ناشی از مجموعه‌ای اتفاقات تاریخی است که اگر قرار باشد بین ایران و عراق تصمیم مشترکی برای مدیریت تالاب متصور باشیم، باید تمام تاریخچه احصا شود و به توافق دو طرف برسد. ادعای عراق این است که در حوزه دجله آبی نداریم و تمام چشم‌ها به آب کرخه است. این درحالی‌است که عراقی‌ها در دهه‌های گذشته و با وجود تغییر دولت‌ها، هیچ‌وقت نظرشان در قبال ایران تغییر نکرده و اظهارات مقامات عراقی در رسانه‌ها این را نشان می‌دهد. رویکرد عراق در این سال‌ها همیشه ثابت بوده و تقصیر‌های خود را همیشه به کشور‌های همسایه فرافکنی کرده است؛ به‌ویژه در یک‌دهه گذشته رویکرد عراق تضعیف معاهده ۱۹۷۵ با ایران در همه ابعادش به‌خصوص در حوزه‌های مرزی غرب و اروند بوده است تا این معاهده را دور بزند و از راه‌های دیگر مثل کنوانسیون‌های بین‌المللی برای فشار به ایران استفاده کند و عرف جدیدی را جا بیندازد.»

بیشتر بخوانید:هورالعظیم به بن‌بست رسید

او به آتش‌سوزی‌های هورالهویزه که شهر‌های خوزستان را تا کیلومتر‌ها تحت‌تأثیر قرار داده است، اشاره کرد: «درست است که در این آتش‌سوزی‌ها ما متضرر می‌شویم، ولی قبل از اینکه به این موضوع ورود و مسئله را حل کنیم و از رودخانه کرخه به هورالهویزه آب بدهیم و یا مدیریت و پروژه مشترک برای احیای طرف عراقی داشته باشیم، اول باید اعتراض و یادداشت رسمی داده شود و مطالبه‌گری ایران تثبیت شود و عراق بپذیرد که مقصر است. هورالعظیم در انتهای حوزه دجله قرار دارد و اقدامات عراق در این تالاب و هرگونه موضوع دوجانبه باید به‌صورت منطقه‌ای و فراتر از مسائل داخلی خودمان در یک نقطه خاص در نظر گرفته شود. من به‌عنوان کارشناس، مخالفتی با همکاری دوجانبه با عراق ندارم، ولی باید توجه کرد عراق برای اقدام کوچکی برای امنیت کشتیرانی در دهانه «اروندرود»، با شورای امنیت سازمان ملل مکاتبه می‌کند و علیه ایران شکایت می‌کند. بنابراین، رویه ما با عراق باید تثبیت شود و بعد وارد بحث‌های کارشناسی و تعاملات دوجانبه فنی بشویم.»

هورالعظیم در انتهای حوزه دجله قرار دارد که عراق، ترکیه و ایران در بالادست آن است. استادرحیمی تأکید کرد: «کشور عراق سدسازی روی دجله و فرات را خیلی زودتر از ترکیه و ایران و سوریه و با احجام بالا آغاز کرده و روند خشک شدن تالاب‌های جنوب عراق (هورالهویزه و هور مرکزی و هورالحمار) از ۱۹۹۰ و به‌دلیل همین سدسازی و دستکاری‌های عراق است که این اتفاقات پیش از بهره‌برداری سد کرخه در سال ۲۰۰۴ رویداده است. بااین‌حال، عراق حاضر نیست برای احیای تالاب‌هایش دستکاری‌ها را اصلاح کند و آن را به شرایط طبیعی نزدیک کند بلکه دستکاری‌ها را بیشتر کرده و در‌حالی‌که ادعا می‌کند آبی ندارد و کشور‌های همسایه را متهم می‌کند، همچنان لیست بلندبالایی برای سدسازی به‌ویژه روی رودخانه دجله دارد.»

او ادامه داد: «عراق در ۲۰۱۴-۲۰۱۶ تلاش کرد هور‌های جنوب این کشور را احیا و در فهرست جهانی یونسکو ثبت کند که نهایتاً در سال ۲۰۱۶ به نتیجه رسید. در این سال‌ها نیز مذاکراتی برای ثبت بخش ایرانی هورالعظیم صورت گرفت که به نتیجه نرسید. در این زمان یکی از نکاتی که باعث شد عراق شرایط ما را برای ثبت هورالعظیم در یونسکو نپذیرد، همین بحثی است که الان هم مطرح است و درنهایت در تفاهم‌نامه‌ای به یونسکو اعلام شد که بخش ایرانی ثبت نشود و اکنون همان شرایط عدم تفاهم و عدم تعهد عراق برقرار است.»

استادرحیمی خوزستان و رودخانه کرخه را از تغییراقلیم دانست که باعث شده خشکسالی‌ها و سیلاب‌های شدید در این حوزه رخ دهد، به‌طوری‌که در ۲۰ سال گذشته در ۴۵ درصد مواقع آبدهی حوضه کرخه در یک درجه از خشکسالی قرار داشته و آورد‌های آن زیرنرمال بوده است.

او گفت: «با توجه به اتفاقات سال ۲۰۰۰ و شرایط بعد از جنگ ایران ناچار به انجام تمهیداتی بود که دایک (دژ) مرزی احداث شد. این دایک سد خاکی چندمنظوره‌ای با اهداف نظامی و انتظامی و نفتی بوده است. البته باید در نظر داشت این دایک ارتباط آبی دوسوی تالاب را قطع نکرده و چند دهانه سرریز و دریچه تحتانی برای موارد اضطراری دارد. ادعای وزارت نیرو این است که مدیریت این حوزه بر مبنای رویکرد توسعه پایدار طراحی شده و تاب‌آوری در برابر تغییراقلیم و مشارکت ذی‌نفعان در آن لحاظ شده. نیاز آبی تالاب هورالعظیم در ایران در سال‌های گذشته براساس شرایط اقلیمی و آبدهی حوزه کرخه تأمین شده و حفظ اکوسیستم تالاب یکی از اهداف اصلی و همیشگی بوده است.»

ما از عراق طلبکاریم

«جبار وطن‌فدا»، مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو، همچنین در این نشست ترسیم آینده مشترک با عراق را بدون توجه به گذشته و واقعیت‌های تاریخی هورالعظیم بی‌معنی دانست.

او گفت: «دیپلماسی هدف نیست بلکه ابزاری برای حل مسائل بین کشورهاست، اما نه به هر قیمتی و نه به قیمت ازبین‌بردن منافع کشور خودمان. دیپلماسی این نیست که برویم حرف‌های گل‌وبلبل و قشنگ بزنیم، هنر دیپلماسی این است که منافع کشورمان را حفظ کنیم. عراق از دیپلماسی دوجانبه فرار می‌کند و از دیپلماسی علمی سوءاستفاده می‌کند.»

وطن‌فدا با اشاره به گزارش‌های بین‌المللی علل اصلی خشک شدن هور‌های عراق را از سال ۲۰۰۱، سدسازی عراق و ترکیه و سوریه، استحصال نفت از تالاب در جزایر مجنون و خشک کردن نیزار‌های محل استتار شیعیان مخالف صدام عنوان کرد که همه آنها قبل از بهره‌برداری سد کرخه است: «بااین‌حال عراق در جلسات و مصاحبه‌ها و مکتوبات خود به‌صورت رسمی و غیررسمی اعلام کرده که نمی‌خواهد آبی به هورالعظیم بدهد، ولی این واقعیت را کتمان می‌کند.»

به‌گفته او، «عراق بیش از ۱۰۰ میلیارد مترمکعب مخازن سد روی دجله و فرات ساخته و در پاسخ به اینکه چرا از این سد‌ها آب رهاسازی نمی‌کند، می‌گوید این آب‌ها را برای کشاورزی و شرب خودمان نگه داشته‌ایم و شما به هورالعظیم آب بدهید.»

بیشتر بخوانید:فیلم/ عملیات اطفای حریق در هورالعظیم مرز ایران و عراق

براساس اعلام اشرفی مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان، بخش ایرانی هورالعظیم حقابه‌اش از رودخانه کرخه را به‌طور کامل دریافت نکرده و در حال حاضر، کمتر از ۴۰ درصد این تالاب آب‌دار و مرطوب است. بااین‌حال، وطن‌فدا مدعی شد «آتش‌سوزی‌های اخیر در هورالهویزه و در بخش عراقی تالاب بوده، و بخش ایرانی کاملاً آب‌دار است. از سال‌های قبل ما به‌دنبال این بودیم که با آب‌پاشی به خاموش کردن آتش‌سوزی‌های هورالهویزه کمک کنیم. نکته این است که ایران دایک مرزی را برای احیای بخش ایرانی تالاب ساخته و در سال گذشته با وجود کم‌آبی یک میلیارد مترمکعب به هورالعظیم اختصاص داده است. به همین دلیل است که طرف عراقی می‌گوید برای خاموش کردن آتش به ما آب بدهید.»

او تأکید کرد: «اگر از سد کرخه در ایران برای هورالهویزه عراق آب رهاسازی شود، این آب به مناطق دچار آتش‌سوزی نمی‌رسد و وارد قسمت‌های عمیق و گود می‌شود و از آن طرف، بخش ایرانی هورالعظیم خشک خواهد شد، این درحالی‌است که در این بخش، تالاب گاومیش‌داری و صیادی و لزوم تلطیف گردوغبار را داریم.»

وطن‌فدا با بیان اینکه ما به‌دنبال احیای بخش عراقی هورالعظیم نیستیم، گفت: «ما بخش ایرانی خودمان را احیا کردیم. باید واقع‌بین باشیم، ما از عراق طلبکاریم. ما از حوزه دجله و فرات برای احیای هورالعظیم و شط‌العرب طلبکاریم. مردم خوزستان باید از عراق طلبکار باشند که هورالهویزه را خشک کرده و برای خاموش کردن آتش می‌گوید باید از آب خودتان بدهید. سمن‌ها باید مکمل ما باشند که عراق را در حوزه دیپلماسی پای کار بیاوریم.»

او ادامه داد: «بحث ما با عراقی‌ها از گذشته این بوده و صراحتاً حتی در حضور نمایندگان کنوانسیون رامسر هم اعلام کردیم که اگر عراق تالاب خودش را احیا کند، درصورت لزوم ما با مقامات خودمان صحبت می‌کنیم تا قسمت‌هایی از دایک مرزی را که برای تردد لازم است، بردارند و به‌جای آن پل بزنند، ولی عراق موافقت نکرد. در نشست‌های کنوانسیون رامسر که واقعیت‌های هورالعظیم را در حضور ترکیه ارائه کردیم، نیز فرافکنی عراق مشخص شد و وقتی عراق گفت ترکیه آب نمی‌دهد، ترکیه اعلام کرد آبی که رهاسازی کرده، در پشت سد‌های عراق ذخیره شده است. عراق حاضر نیست از منافعش کوتاه بیاید و می‌خواهد از جیب ما ببرد و مسئله را به سازمان‌های بین‌المللی می‌کشاند. چون می‌داند در دیپلماسی دوجانبه بدهکار است و باید سهمش را بدهد، برای اینکه به ایران فشار بیاورد از ظرفیت سازمان‌های بین‌المللی مثل کنوانسیون رامسر، راپمی و یونسکو استفاده می‌کند که ایران را وادار به احیای هورالهویزه کند.»

وطن‌فدا همچنین به قرارداد ۱۹۷۵ اشاره کرد که در سازمان ملل ثبت شد ه‌است: «بخش‌هایی مربوط به رود‌های مرزی ایران و عراق تعیین‌تکلیف شده و مابقی به تشکیل کمیسیون‌هایی موکول شده است. اما نکته این است که طرف عراقی مایل نیست در چارچوب این قرارداد کار کند. با اینکه هرگاه مسئله آب‌های مرزی مطرح شده، ما اعلام آمادگی کردیم در قالب قراردادمان با عراق آن را تعیین‌تکلیف کنیم. از سوی دیگر، براساس تکالیف کنوانسیون‌ها راجع‌به آب‌های مرزی قرارداد‌ها مقدم بر کنوانسیون‌ها هستند.»

او در ادامه با انتقاد از عملکرد گذشته سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: «هر جایی که از اطلاعات ناقص استفاده کردیم، دیپلماسی ناموفق بود. دادن اطلاعات غلط به مقامات، مسیر دیپلماسی را منحرف می‌کند. در زمان ریاست‌جمهوری حسن روحانی سازمان حفاظت محیط‌زیست و انجمن‌ها اطلاعات غلطی به ایشان دادند که بر مبنای آن روحانی در سالن اجلاس سران به سد ایلیسوی ترکیه اعتراض کرد. نماینده ترکیه نیز محترمانه در پاسخ به رئیس‌جمهورمان اعلام کرد اول برو اطلاعات درست پیدا کن، ما با عراق توافقاتی انجام دادیم و بخش قابل‌توجهی از مشکلات هورالعظیم به‌خاطر اقدامات عراق است.»