آخرین سفر تمبر/ نگاهی به دلایل مهجور شدن تدریجی تمبر در ایران به مناسبت روز جهانی آن

اقتصاد۲۴- در سال ۱۸۴۰ نخستین تمبر جهان «پنی‌بلک»، در انگلستان چاپ شد. نزدیک به سه دهه بعد، ناصرالدین‌شاه در سفر به اروپا با تمبر آشنا شد؛ رهاورد این سفر انتشار نخستین تمبر ایرانی به‌نام «تمبر باقری» در سال ۱۸۶۸ بود. حالا ۱۵۷ سال از آن روز می‌گذرد و تمبر، این سند کوچک ارتباطات، در ایران حال خوشی ندارد؛ کشوری که زمانی از نخستین اعضای اتحادیه جهانی پست بود، تمبر را به حافظه تاریخی سپرده و در مراسلات پستی به برچسب بی‌هویت سفیدی تبدیل شده‌است. طبق قوانین اتحادیه جهانی پست (UPU)، هر کشور موظف است سالانه مجموعه‌ای از تمبر‌های چاپ‌شده خود را برای بایگانی و تبادل فرهنگی میان ۱۹۲ کشور عضو این اتحادیه ارسال کند. به‌این‌ترتیب، تمبر‌های ایران در کشور‌هایی نظیر اسرائیل و آمریکا که روابط دیپلماتیک رسمی با ایران ندارند نیز دیده می‌شود. این مهم گواه اهمیت و نقش بی‌بدیلی است که تمبر در دیپلماسی فرهنگی ایفا می‌کند. به مناسبت تأسیس اتحادیه پست هرساله ۹ اکتبر (مصادف با ۱۷ مهرماه) را روز جهانی پست و تمبر می‌دانند. در این گزارش دلایل مهجوریت تدریجی این رهاورد فرنگی ناصرالدین‌شاه را مرور می‌کنیم.

تک‌صدایی در طراحی تمبر

«عبدالامیر صراف‌زادگان»، طراح باسابقه و دبیر پیشین شورای‌عالی تمبر، از این شورا و نقش مهم آن می‌گوید: «طراحی تمبر فرایندی رسمی و دقیق زیر نظر شورای‌عالی تمبر است؛ شورایی که از سال ۱۳۴۲ تصمیم‌گیری و طراحی تمبر را برعهده دارد و هم‌اکنون با حضور نمایندگان وزارتخانه امور خارجه، ارتباطات و فناوری اطلاعات، فرهنگ و ارشاد اسلامی، امور اقتصاد و دارایی و سازمان تبلیغات اسلامی است. این شورا طی جلسات ادواری و متناسب با وقایع جامعه، طرح‌های پیشنهادی تمبر را بررسی می‌کند و نمونه نهایی را پس از تأیید برای چاپ ارسال می‌کنند.» تمبر ویترین بی‌انقضایی برای یک اثر هنری است. قطعه کاغذی که برخلاف ظاهر کوچکش، جهانی از معنا را کیلومتر‌ها حمل می‌کند. «مهناز طاهری»، گرافیست و طراح تمبر است. این هنرمند با بیش از ۳۰۰ تمبری که طی ۲۴ سال کار طراحی کرده، دلیل بی‌میلی طراحان معاصر را چنین بیان می‌کند: «اساساً کار طراحی و هنر عرصه خلاقیت است و در خلاقیت اجبار و چارچوب معنایی ندارد. به‌همین دلیل، با وجود برگزاری فراخوان‌های متعدد برای طراحی تمبر از جانب شرکت ملی پست، خروجی قابل‌ملاحظه‌ای نمی‌بینیم. چنین رویکردی سبب می‌شود طراحان معروف نیز به مشارکت در طراحی تمبر علاقه‌ای نشان ندهند.» این درحالی‌است که «مهدی شاپوری»، مدیرکل مهندسی عملیات و امور پیمانکاران پستی، بر ظرفیت‌های نهفته شورای تمبر تأکید دارد و از نمونه‌هایی، چون تمبر «غزه» یاد می‌کند که با همکاری طراحان خارجی منتشر شده است.

از سوی دیگر، مجموعه‌داران و علاقه‌مندان تمبر روایت دیگری دارند. «مسعود تاکستانی مجرد»، مجموعه‌دار سابق اهل بندرعباس، می‌گوید: «در تمبر‌های معاصر جذابیت محتوایی و بصری برجسته‌ای دیده نمی‌شود. با تورقی در تمبر‌های چند دهه گذشته درمی‌یابیم که در تمبر‌ها تنوع فرهنگی و تاریخی موج می‌زد، اما حالا طرح‌ها محدود به چند پارادایم ایدئولوژیک شده‌اند. تمبر آینه کوچکی از حافظه تاریخی ملت است، اما ما این آینه را خاک گرفته‌ایم.»

جای خالی تمبر روی پاکت‌های پستی

از اواسط دهه ۸۰ خورشیدی شاهد کاهش تدریجی طراحی، چاپ، انتشار و استفاده از تمبر هستیم؛ روندی که منجر به مهجور ماندن این اوراق بهادار فرهنگی است. صراف‌زادگان حذف تمبر از مراسلات پستی را بدعتی نامبارک در صنعت پست می‌داند: «تمبر، بهای خدمات پستی است که برای ارسال مرسوله می‌پردازند. این مرسوله در گذشته نامه بود و امروز بسته پستی و خرید‌های اینترنتی است. اگرچه در ماهیت کار تمبر تغییری ایجاد نشده است، اما شاهد حذف تدریجی تمبر از مراسلات معمول پست هستیم.»

او ادامه می‌دهد: «هرچند امروزه از برچسب کاغذی به‌جای تمبر استفاده می‌کنند، اما همه می‌دانیم که این چسب برگردان سفید صرفاً بهای خدمات پستی را نشان می‌دهد و نشانی از ماهیت فرهنگی تمبر ندارد.» «حمیدرضا ابراهیمی»، مجموعه‌دار باسابقه و پژوهشگر حوزه تمبر، رویکرد شرکت پست در استفاده از تمبر را رویه‌ای می‌داند که از دولت‌های پیشین آغاز شده و بر مدار حذف تمبر ادامه یافته.

ابراهیمی معتقد است: «شرکت پست یکی از دلایل حذف تمبر از مرسوله‌های پستی را لزوم به‌روز شدن و استفاده از تکنولوژی‌های نوین می‌داند؛ این درصورتی‌است که جوامع توسعه‌یافته‌ای که امکان و ابزار تکنولوژیکی بیشتری از ما دارند، کماکان از تمبر به‌شکل متعارف، اما در بستر امروزی استفاده می‌کنند و بر حذف این سند تاریخی پافشاری ندارند.»

بااین‌حال، شاپوری کمبود فضا برای نوشتن آدرس، افزایش هزینه‌های پستی، تسهیل و تسریع در ارائه خدمات، تنوع و تفاوت در مرسوله‌ها و شفافیت در محاسبه هزینه پستی را از دلایل استفاده نکردن از تمبر در مراسلات معمول پستی می‌داند.

دلایل مهجوریت تمبر.

اما در جهانی که سرعت اینترنت و تیک آبی دریافت پیام در کسری از ثانیه اتفاق می‌افتد، استفاده از تمبر چه لزومی دارد؟ ابراهیمی، مؤلف کتاب راهنمای تمبر‌های ایران، رفتار دوگانه شرکت ملی پست در مواجهه با تمبر را نقد کرده و معتقد است: «اهمیت تمبر به‌اندازه‌ای است که در ساختار اداری شرکت ملی پست شورای مهمی نظیر شورای‌عالی تمبر را به آن اختصاص داده‌اند. از سوی دیگر، برای این کالای فرهنگی محدودیت استفاده قرار داده‌اند؛ اساساً اگر قرار است تمبری به‌معنای واقعی‌اش استفاده نشود، چرا تولید می‌شود؟ زیرا ماهیت وجودی تمبر با استفاده توسط مردم است و وقتی این اوراق بهادار محدود به تمبر یادبود و اختصاصی شوند، وجود چنین شورای عریض و طویلی خالی از معنا است.»

شاپوری، اما کاهش استفاده از تمبر را یک رویه جهانی و مرسوم می‌داند که متأثر از تغییر ذائقه مردم است؛ او چاپ تمبر‌های شخصی و یادبود را راهکار حرفه‌ای برای احیا و حفظ تمبر در چرخه پست بیان می‌کند. بااین‌حال، صراف‌زادگان نبود خط‌مشی واحد و نگاه سلیقه‌ای در ساختار تصمیم‌گیران را دلیل محکم‌تری در سرنوشت تمبر در ایران می‌داند. ضعف ساختار قانونی و نگاه سلیقه‌ای به موضوع تمبر، تنها کالای ملی شرکت پست را با آینده نامشخصی مواجهه کرده است. آینده‌ای که به‌گفته ابراهیمی و بیشتر کارشناسان، منجر به حذف تمبر و فراموشی این سند تاریخی خواهد شد. تمبر صرفاً سندی برای بهای خدمات پست نیست؛ تاریخ مصور کشوری است که روزی جهان را از دریچه مربعی کوچک با هویتش آشنا می‌کرد.