جان دادن در آب، جنازه در خشکی/ کشف لاشه ۸۲ فوک خزری پدر سواحل دریای خزر از ابتدای سال تا ۱۱ مهرماه

اقتصاد۲۴- از ابتدای سال تا یازدهم مهرماه، لاشه ۳۵ فوک در گیلان، ۴۶ فوک در مازندران و یک فوک در سواحل استان گلستان پیدا شده است. این آماری است که مرکز حفاظت فوک خزری ایران به «پیام ما» داده است. یک روز بعد از ارائه این آمار توسط این مرکز، خبر آمد لاشه یک فوک دیگر در ساحل فرح‌آباد ساری پیدا شده. در تصاویر، لاشه از آب بیرون کشیده می‌شود و هنوز مشخص نیست چه مدت از زمان مرگش گذشته است. اما آن‌طورکه شواهد چند سال اخیر نشان می‌دهند، به نسبت گذشته پیدا شدن جسم بی‌جان فوک‌ها در سواحل ایران افزایش یافته، اما هنوز دلیل اغلب این مرگ‌ومیر‌ها مشخص نیست. لاشه‌هایی که در هفته گذشته به سواحل گیلان رسیدند، زمانی پیدا شدند که دچار فساد و پوسیدگی بودند و برای بررسی علت مرگ دیر بود. همین دلیلی است که با لاشه‌های گونه‌ای در معرض خطر انقراض روبه‌رو باشیم، بی آنکه در اغلب موارد دلیل مرگ مشخص باشد.

سواحل بسیاری از شهر‌های گیلان و مازندران لاشه فوک خزری به خود دیده؛ جسم‌های بی‌جانی که معمولاً از زمان ازدست‌رفتن‌شان آنقدر گذشته بود که امکان بررسی آزمایشگاهی هم نداشت. اردیبهشت و خرداد، ماه‌های تلخ پیدا کردن لاشه‌ها بود.

«روح‌الله اسماعیلی»، معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع‌زیستی اداره‌کل محیط‌زیست مازندران، اوایل خردادماه به ایرنا گفت با کشف لاشه سه قلاده فوک در سواحل میانکاله، جویبار و عباس‌آباد تعداد فوک‌های تلف‌شده به ۱۶ قلاده رسیده است. «هر سه لاشه در وضعیت پیشرفته فساد قرار داشتند و به همین دلیل، امکان کالبدگشایی و تعیین دقیق علت تلف‌شدن آنها وجود نداشت. اما پایش نوار ساحلی استان با مشارکت مرکز امدادونجات فوک خزری و اداره‌کل دامپزشکی مازندران همچنان ادامه دارد و درصورت فراهم بودن شرایط، نمونه‌برداری‌های تخصصی با هماهنگی نهاد‌های ذی‌ربط انجام خواهد شد.»

در گیلان، شهر‌های بندرانزلی، بوجاق، تالش و رضوانشهر بار‌ها شاهد لاشه فوک‌ها بوده و در هفته گذشته هم لاشه‌های جدید پیدا شده است که پس از این اتفاق «عباس عاشوری»، رئیس اداره حفاظت از زیست‌بوم دریایی و پایش آلودگی‌های دریایی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان گیلان، به مهر گفت با توجه به اینکه تاکنون گزارشی از مرگ‌ومیر در سایر گونه‌های دریایی خزر دریافت نشده است، احتمال وجود عامل ویروسی به‌عنوان علت اصلی این تلفات مطرح است. «این مرگ‌ومیر‌ها عمدتاً در بخش‌های میانی دریا رخ داده و با مواج شدن دریا و در زمان بارندگی‌ها، لاشه‌ها به ساحل منتقل شده‌اند. بیشترین لاشه‌های کشف‌شده مربوط به سواحل شهرستان‌های بندر انزلی، بندر کیاشهر و رشت بوده است. هشت لاشه در فصل بهار، ۱۶ لاشه در تابستان و دو لاشه نیز در روز‌های ابتدایی مهرماه در سواحل گیلان مشاهده شده است.»

به‌گفته او، تا زمان مشخص شدن علت دقیق این تلفات، ضروری است تمامی شهروندان و نهاد‌های محلی همکاری لازم را به‌عمل آورند تا از گسترش احتمالی ویروس (درصورت تأیید و اثبات) به سایر پستانداران ساحلی مانند شغال‌ها و سگ‌ها جلوگیری شود.

افزایش آمار مرگ فوک‌ها در سال‌های اخیر

ماجرا، اما برای حفاظتگران در مرکز حفاظت فوک خزری ایران متفاوت است. آنها در دو سه سال اخیر با لاشه‌های بیشتری روبه‌رو شده‌اند؛ لاشه‌هایی که مانند گذشته دلیل مرگشان کهولت یا مرگ طبیعی نبوده است. چنانچه «سمانه فائزی»، روابط‌عمومی این مرکز، به «پیام ما» می‌گوید، از ابتدای سال تا ۱۱ مهرماه لاشه ۳۵ فوک در گیلان، ۴۶ فوک در مازندران و یک لاشه در سواحل گلستان پیدا شده است. «علت هنوز مشخص نیست؛ چون لاشه‌ها اغلب فاسد شده بودند. اما نمونه‌های قبلی را که برای آزمایش ارسال کرده بودیم، نشان بیماری نداشتند.» هرچند لاشه‌ها در بعضی از آزمایش‌ها نشان بیماری ندارند، اما درست‌ترین کار فاصله گرفتن از لاشه و اطلاع به اداره محیط‌زیست در هر شهر و یا مرکز حفاظت از فوک خزری است؛ چراکه اگر بیماری‌ای در کار باشد، ممکن است به‌راحتی منتقل شود. «اغلب این فوک‌ها در دریا از دست می‌روند و بعد جنازه‌شان به ساحل می‌رسد. ما به‌صورت مستمر با ادارات محیط‌زیست شهر‌های مختلف ساحلی در ارتباط‌ایم و پایش‌ها هم بیشتر از گذشته شده است. در کنار پایش بیشتر، آگاهی مردم هم بیشتر است و آنها به‌سرعت بعد از دیدن لاشه اطلاع می‌دهند.»

بیشتر بخوانید:فاجعه انسانی در تالاب خفته گاوخونی/ وقوع یک فاجعه زیست محیطی و بهداشتی در حاشیه یک تالاب بین‌المللی

آماری که از تعداد فوک‌های خزری در دریاچه خزر داریم، متعلق به سال ۲۰۱۷ و در حدود ۷۰ هزار فوک بوده. اتفاق تلخ اینکه از آن سال تاکنون سرشماری جدیدی از تعداد فوک‌ها در خزر انجام نگرفته است. «همچنان همان آمار را داریم و مطمئناً در حال حاضر تعدادشان بسیار کمتر از ۷۰ هزار نفر است. در فصل ماهیگیری با لاشه بیشتری روبه‌رو می‌شویم. اما باید بدانیم در فصل زمستان فوک‌های بالغ با قدرت باروری به‌سمت شمال دریای خزر و سواحل قزاقستان و روسیه می‌روند؛ زیرا دمای هوا کاهش محسوسی در آن منطقه دارد و سطح آب یخ می‌زند و محل مناسبی است برای تولد فوک‌ها.»

آنچه در حال حاضر موجب دلگرمی تیم حفاظت از فوک خزری است، آماده شدن مرکز بازپروری و امدادونجات در بوجاق است؛ مرکزی که هنوز افتتاح نشده، اما بعد از سال‌ها بالاخره راه‌اندازی‌اش تمام شده است. «در گلستان یک بیمارستان از سال‌های قبل برای بازپروری و امدادونجات بود و حالا مرکز بوجاق هم اضافه شده است، اما متأسفانه در مازندران مرکزی نداریم.»

به‌گفته فائزی، یک برنامه عمل با همکاری سازمان حفاظت محیط‌زیست و مرکز حفاظت فوک خزری ایران و دانشگاه‌ها نوشته شده که چالش‌ها و برنامه‌های کوتاه و بلندمدت برای حفاظت از این گونه را مدنظر دارد. «امسال دبیرخانه این برنامه تشکیل شد و امیدواریم در ادامه این تلاش‌ها نتیجه بدهد. این درحالی‌است که ارگان‌هایی، چون کشتیرانی و مرزبانی که مدام نیرو‌هایی در آب دارند، می‌توانند نقش اطلاع‌رسانی و حفاظتی داشته باشند و ما در حال نامه‌نگاری با این سازمان‌ها هستیم تا بتوانیم با شکل‌گیری ارتباط سازنده در عمق آب هم وضعیت را رصد کنیم.» مشکلی که آنها با آن روبه‌رو هستند، این است که در حال حاضر دریافت بسیاری از این مجوز‌ها سخت است و نیازمند تأییدیه‌های امنیتی است و همین مورد هم یکی از عواملی است که آنها را از رفتن به داخل آب و بررسی در آنجا منع می‌کند.

کشور‌های اطراف خزر شاهد مرگ‌ومیر

یکی از بزرگ‌ترین فجایع محیط‌زیستی در دسامبر ۲۰۲۲ رخ داد؛ زمانی که بیش از دو هزار و ۵۰۰ لاشه فوک خزری در سواحل جمهوری داغستان روسیه کشف شد و کارشناسان شمار کل تلف‌شدگان را تا حدود ۱۰ هزار فرد برآورد کردند. آن‌طورکه وب‌سایت کاسپیکا نوشته، در قزاقستان نیز طی پاییز ۲۰۲۴ مرگ‌ومیر قابل‌توجهی گزارش شد. براساس داده‌های رسمی، در ماه‌های اکتبر و نوامبر دست‌کم یک هزار و ۱۵۵ لاشه در سواحل این کشور مشاهده شد. در همان دوره، وب‌سایت رسمی روزنامه «نوایا گازِتا» گزارش‌های مستقل از کشف ۲۸۹ لاشه دیگر در استان منگیستو منتشر کرد. کارشناسان علت مرگ را ترکیبی از عوامل محیط‌زیستی، آلودگی و شیوع موربیلی‌ویروس اعلام کردند.

بیشتر بخوانید:عکس/ ۹ تالاب ایران خشک شد

در آذربایجان نیز پژوهشگران محلی از کاهش چشمگیر جمعیت و ناپدید شدن این پستانداران از زیستگاه‌های سنتی خبر می‌دهند. چنانچه Caspian Seal Conservati – Azerbaijan یا شبکه بین‌المللی حفاظت از فوک خزری در آذربایجان و پروژه‌ای که توسط «تاریل ایباتوف» و تیمش در شبه‌جزیره آبشرون هدایت می‌شود، آماری نگران‌کننده از این گونه ارائه داده است. یافته‌های این گروه نشان می‌دهد جمعیت فوک‌ها در آب‌های آذربایجان از هزاران فرد در دهه‌های گذشته به تقریباً صفر در سال‌های اخیر کاهش یافته است، که بخش بزرگی از آن ناشی از شکار تاریخی و تغییرات محیط‌زیستی است.

پستاندار در آستانه انقراض که هنوز امید زنده ماندن دارد

در کنار این آمارها، اما به‌تازگی شرکت North Caspian Operating Company (NCOC) گزارشی درباره وضعیت فوک‌های خزری در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ منتشر کرده که تصویری نگران‌کننده، اما امیدوارکننده از این گونه ارزشمند دریای خزر ترسیم می‌کند.

براساس این گزارش که در کاسپیکا، «آژانس حفاظت از فوک‌های دریای خزر»، منتشر شده است، نتایج بررسی‌های هوایی در زمستان و بهار سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که جمعیت فوک‌های خزری پس از افت شدید در سال‌های اخیر، حدود ۷٫۵ درصد افزایش یافته و نرخ باروری ماده‌ها نیز نسبت به سال ۲۰۱۲ حدود ۱۲٫۸ درصد رشد داشته است. این روند گرچه آهسته است، اما نشان‌دهنده آغاز فرایند احیای جمعیت پس از تلفات گسترده سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ است.

مطالعات زیستی انجام‌شده در همین بازه زمانی حاکی از آن است که بخشی از این جمعیت در معرض آلودگی‌های شیمیایی همچون جیوه قرار دارند و بیماری‌های ویروسی مانند آنفلوآنزای A و دیستمپر نیز تهدیدی جدی برای بقای آنها محسوب می‌شود. همچنین، سطح بالای هورمون کورتیزول در فوک‌های نابالغ نسبت به بالغ‌ها، نشانه‌ای از استرس‌های محیطی و شرایط زیستگاهی نامناسب است.

از سوی دیگر، کاهش سطح آب دریای خزر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های کنونی زیستگاه فوک‌ها مطرح شده است. برآورد‌ها نشان می‌دهد درصورت تداوم این روند، تا پایان دهه جاری بیش از ۸۰ درصد زیستگاه‌های زادآوری از بین خواهند رفت. فعالیت‌های انسانی نیز در این میان بی‌تأثیر نیستند؛ برای نمونه، بررسی‌ها در ماه‌های ژانویه تا مارس ۲۰۲۴ نشان داد عبور یخ‌شکن‌ها از مسیر‌های معمول می‌تواند باعث پراکندگی یا مرگ توله‌ها شود. بااین‌حال، اصلاح مسیر‌ها برپایه داده‌های حاصل از پایش‌های هوایی، تا حدودی از این آسیب‌ها جلوگیری کرده است.

تحقیقات ماهواره‌ای درباره مسیر‌های مهاجرت فوک‌ها نیز نشان می‌دهد الگو‌های جابه‌جایی این گونه در دهه‌های اخیر تغییر چندانی نکرده است؛ هرچند نواحی زمستان‌گذرانی آنها به‌طور محسوسی به‌سمت شمال جابه‌جا شده که احتمالاً ناشی از گرمایش آب و تغییراقلیم است.

فوک خزری امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند حمایت و همکاری میان‌دولتی کشور‌های حاشیه دریای خزر است. اگرچه نتایج پژوهش‌های اخیر نشانه‌هایی از بازگشت امید را در دل دوستداران محیط‌زیست زنده کرده، اما تهدید‌های بزرگ همچنان پابرجاست و آینده این گونه در معرض خطر انقراض در گرو اقدام‌های فوری و پایدار حفاظتی خواهد بود.