وضعیت نامعلوم پایتخت پس از هشدار پزشکیان

اقتصاد۲۴- شهروندان تهرانی به‌ویژه در مناطق شرق و جنوب‌شرق (مناطق تأمین آب از سد‌های لتیان و ماملو) از قطع مکرر آب و دسترسی نداشتن آب شرب شبکه در ساعت‌های طولانی گزارش می‌دهند، اما شرکت آبفای کشور می‌گوید آب تهران جیره‌بندی نیست و برنامه‌ای هم برای جیره‌بندی آن وجود ندارد. با وجود این ادعا، اما رئیس‌جهموری در سفری به کردستان نه‌تنها از احتمال زودهنگام جیره‌بندی آب در تهران خبر داده، بلکه هشداری جدی در مورد احتمال تخلیه پایتخت، برای مقابله با تهدید آبی تهران نیز صادر کرده است؛ اگرچه پزشکیان از اینکه قرار است جمعیت تهران به کدام مقصد پایتخت را ترک کنند، حرفی نزده است.

چند روز پس از اعلام نتایج انتخابات ۱۴۰۳، وقتی مسعود پزشکیان به‌عنوان رئیس‌جمهوری منتخب، برای نخستین‌بار در جمع فعالان ستادی از سراسر کشور، در سالن اجلاس وزارت کشور حضور پیدا کرد، دو نفر از فعالان آب و محیط‌زیست با پارچه‌ای زردرنگ که روی آن نوشته شده بود «آب»، تلاش می‌کردند توجه او را که قرار بود سکان اداره امور کشور را به دست بگیرد، به مسئله بحران در کشور جلب کنند.

رئیس‌جمهوری منتخب، اما با وجود پخش چندین‌باره تصویر «پارچه‌نوشت» بر مانیتور‌های بزرگ سالن، به آن توجهی نشان نداد و تا ماه‌ها بعد از آن نیز سخنی در مورد بحران آب نگفت. تقریباً یک سال پس از آن تاریخ، وقتی در تابستان ۱۴۰۴ بحران آب به‌ویژه در بخش شرب به پایتخت رسید، رئیس‌جمهوری برای نخستین بار از این چالش بزرگ صحبت کرد. حالا، اما درست در میانه پاییزی خشک که آسمان هم، نزولاتش را از سرزمین ایران دریغ کرده و بحران آب همچنان در همه مناطق کشور تشدید شده، پایتخت در معرض مشکلات شدید‌تری قرار گرفته است. مشکلات آبی پایتخت از جمله تأمین آب شرب شهروندان، نرخ بالای فرونشست و حتی آبیاری فضای سبز، به‌حدی تشدید شده که توجه همه را به انتقال پایتخت، به‌عنوان یک راه‌حل همیشگی، جلب کرد. حالا رئیس‌جهموری اگرچه دیگر از طرح انتقال پایتخت صحبتی نکرده، اما دو روز پیش (پنجشنبه ۱۵ مهر) در سفر به استان کردستان و در دیدار مردمی هشدار‌های جدیدی را مطرح کرده است.

هشدار به تخلیه

او اعلام کرد: «اگر تا آذر باران نبارد، ناچار به جیره‌بندی آب خواهیم بود و درصورت تداوم خشکسالی باید تهران را تخلیه کنیم.» گرچه پیشتر دولت در زمان پیک ناترازی برق و آب، با تعطیلی مکرر اداره‌های دولتی تلاش می‌کرد جمعیت ساکن در تهران را به‌طور موقت، به مناطق دیگری از کشور، به‌ویژه شمال، گسیل کند؛ اما این نخستین بار است که عالی‌ترین مقام دولت به‌شکل مستقیم از احتمال تخلیه تهران برای مقابله با «تهدید آبی» صحبت می‌کند.

مسعود پزشکیان برای شروع جیره‌بندی آب مهلتی تا آخر آذر را در نظر گرفته است، اما شهروندان تهرانی به‌ویژه در مناطق شرقی پایتخت می‌گویند همین حالا هم عملاً در ساعاتی از روز یا شب به آب شرب دسترسی ندارند و شبکه در برخی مناطق آنان قطع می‌شود. در زمان تنظیم این گزارش (۱۶ آبان) گزارش‌های رسیده از سوی شهروندان به «پیام ما» حاکی از عدم دسترسی به آب در شبکه خانگی، به‌ویژه در مناطق مرکزی و شرقی، شهر است. موضوعی که شرکت آب‌وفاضلاب کشور آن را رد می‌کند و می‌گوید هیچ اقدامی برای جیره‌بندی آب نه در کار است و نه برنامه‌ای برای آن در پایتخت وجود دارد.

بیشتر بخوانید:عکس/ واکنش پزشکیان به ثبت منشور کوروش در یونسکو

صحبت‌های رئیس‌جمهور برای جیره‌بندی آب در حالی انجام شده است که وزیر نیرو یک بار در مرداد ۱۴۰۴ و یک بار هم در مهر گذشته در پاسخ به خبرنگاران احتمال جیره‌بندی آب را منتفی دانست.

در پیگیری «پیام ما» از شرکت آبفای کشور، روابط‌عمومی این نهاد پاسخ داد: «مانند تابستان برنامه آبفا بر اعمال سیاست افت فشار است و شهروندانی که ساختمان‌های خود را به پمپ و منبع ذخیره آب تجهیز کرده‌اند، در اثر این اُفت، قطع آب را تجربه نخواهند کرد.»

آب به طبقه اول نمی‌رسد

سیاستی که از زمان اعلام از سوی شرکت آبفا، با نقد بسیار گسترده کارشناسان آب مواجه بود. حالا شهروندانی که به‌دلیل گرانی تأمین ادوات ذکرشده، عملاً امکان تأمین آن را نداشتند، حتی در طبقات نخست ساختمان نیز، به آب شرب دسترسی ندارند.

«فاطمه»، یکی از شهروندان ساکن در محله هفت‌تیر تهران، می‌گوید یک شب به آب دسترسی دارند و یک شب آب ندارند. او می‌گوید: «اصلاً مهم نیست نام این اقدام را چه می‌گذارند، جیره‌بندی یا افت فشار، آنچه در عمل اتفاق می‌افتد این است که مردم به آب دسترسی ندارند.»

«حمید»، یکی از شهروندان ساکن کوی سهروردی، همچون فاطمه معتقد است آنچه برای مردم کمترین اهمیت را دارد، همین نام‌گذاری‌هاست؛ چه جیره‌بندی، چه افت فشار. مهم این است که ساعت‌های طولانی آب در دسترس شهروندان نیست. او می‌گوید: «ما با صرف بیش از ۲۰۰ میلیون تومان برای ساختمان پمپ و منبع کار گذاشتیم. اما موضوع اینجاست که فشار اندک آب حتی منبع ذخیره را پر نمی‌کند. اگر رسماً اعلام کنند آب را جیره‌بندی می‌کنیم، بسیار بهتر است؛ چون آن وقت باید به مردم یک جدول زمان‌بندی بدهند، در مناطق حساس، آب توزیع کنند. اما حالا هیچ مسئولیتی متوجه آنها نیست.»

جیره‌بندی پنهان؟

باوجوداین، گویا شرکت آبفا زیر بار این برنامه جیره‌بندی پنهان یا تقلیل بسیار زیاد فشار آب نمی‌رود؛ حتی وقتی رئیس‌جمهوری کشور از آن صحبت می‌کند.

مدیرعامل شرکت آبفای تهران می‌گوید: «وضع ذخایر سد‌ها در کمترین میزان در ۶۰ سال گذشته قرار دارد که این شرایط را تجربه نکرده بودیم و ذخایر آبی سد‌ها هم‌اکنون در وضع قرمز است.»

«محسن اردکانی» ادامه می‌دهد: «همه اقدامات وزارت نیرو در سال‌های اخیر برای جلوگیری از بروز بحران مطلق آب بوده است، اکنون تمام تلاش ما این است که کشور به چنین شرایطی نرسد. خط دوم انتقال آب طالقان به تهران با ظرفیت پنج مترمکعب در ثانیه به بهره‌برداری رسیده و به ذخایر آبی پایتخت افزوده شده است. نیاز آبی تهران حدود ۴۰ مترمکعب بر ثانیه است و این خط جدید حدود یک‌هشتم از این میزان را تأمین می‌کند.»

به‌گفته او، پیش‌از‌این از خط نخست انتقال آب طالقان حدود ۲.۵ مترمکعب بر ثانیه آب به تهران منتقل می‌شد و ۱۶ مترمکعب بر ثانیه نیز از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود: «وجود ناترازی چهار تا پنج هزار مترمکعبی در تأمین آب تهران یک واقعیت است. این میزان ناترازی در حال مدیریت است. وارد ششمین سال آبی همراه با خشکسالی شده‌ایم و از ابتدای سال آبی ۱۴۰۴-۱۴۰۵ تاکنون حتی یک قطره باران در کشور نباریده است؛ درحالی‌که در مدت مشابه سال گذشته ۲۰ میلی‌متر و در دوره بلندمدت ۳۰ میلی‌متر بارش ثبت شده بود. با مدیریت مصرف و همکاری مردم، این وضع قابل‌کنترل است.»

نقطه قرمزِ نبود

اردکانی می‌گوید: «شهروندان تهرانی در هفت ماه گذشته با کاهش حدود ۱۰ تا ۱۲ درصدی مصرف آب همراهی خوبی داشته‌اند، اما با توجه به شرایط اقلیمی و ادامه خشکسالی، لازم است این میزان صرفه‌جویی به حدود ۲۰ درصد افزایش یابد تا بتوانیم تا دو ماه آینده، پایداری شبکه آبرسانی را حفظ کنیم. براساس پیش‌بینی سازمان هواشناسی، از نیمه دوم آذرماه بارش‌ها در استان تهران آغاز می‌شود و درصورت ادامه همکاری مردم و بهره‌برداری از ظرفیت‌های جدید سد طالقان، حتی اگر میزان بارش‌ها به‌اندازه سال گذشته باشد، که ۴۴ درصد کمتر از میانگین نرمال بود، مشکلی در تأمین آب نخواهیم داشت.»

بیشتر بخوانید:تهران در یک قدمی سهمیه‌ بندی آب

به‌گفته او، اکنون در مقطعی حساس و پرریسک قرار داریم و ادامه صرفه‌جویی عمومی ضروری است تا از رسیدن به «نقطه قرمز نبود آب» جلوگیری شود: «پنج سال خشکسالی بی‌سابقه، کمترین میزان بارندگی در یک قرن اخیر و سپری شدن مهر و آبان بدون حتی یک قطره باران، شرایط اقلیمی را بسیار دشوار کرده است. اقلیم با ما ناسازگار شده و باید با کاهش مصرف، با اقلیم سازگار شویم. درصورت ادامه صرفه‌جویی و اجرای تدابیر وزارت نیرو، نگرانی از بابت تأمین آب وجود نخواهد داشت، اما درصورت ادامه الگوی مصرف گذشته، ذخایر سد‌ها پاسخگوی نیاز نخواهند بود.»

در میان همه این گفته‌های رسمی و دولتی که یکی از ناگزیری تخلیه پایتخت حرف می‌زند و دیگری مسئله را تا سطح صرفه‌جویی پایین می‌آورد، یک حقیقت تغییر نمی‌کند: بلاتکلیفی شهروندان. معلوم نیست کدام محله و چه زمانی و برای چه مدت درگیر چیزی می‌شود که وزارت نیرو به آن «اُفت» یا «مدیریت فشار» می‌گوید. معلوم نیست آب تا چه زمانی در شبکه لوله‌های خانگی جریان دارد و چه زمانی قطع است. معلوم نیست شهروندانی که توان تأمین ادوات ذخیره آب را ندارند، باید چگونه به آب دسترسی داشته باشند، بخرند یا منتظر تانکر‌های آب باشند؟

آب شرب پایتخت عمدتاً از پنج سد اصلی تأمین می‌شود: سد «امیرکبیر» (کرج)، سد «لار»، سد «لتیان»، سد «ماملو» و سد «طالقان». اما بررسی وضعیت فعلی این سد‌ها نشان می‌دهد همگی با کاهش شدید ذخایر مواجه‌اند و توان پاسخگویی به نیاز‌های فعلی پایتخت را ندارد.

سد امیرکبیر، نخستین سد چندمنظوره ایران اکنون تنها ۱۴ میلیون مترمکعب آب در مخزن خود دارد، یعنی کمتر از هشت درصد ظرفیت آن. طبق اعلام شرکت آب‌منطقه‌ای تهران، این میزان تنها برای دو هفته تأمین آب شرب کفایت می‌کند. در چنین شرایطی، این سد نه‌تنها از مدار تولید برق خارج شده، بلکه در آستانه رسیدن به حجم مرده قرار دارد؛ نقطه‌ای که برداشت آب برای حفظ ایمنی سازه ممنوع می‌شود.

همچنین سد لار، با خشکی ۹۹ درصدی عملاً از چرخه تأمین آب خارج شده است.

سد لتیان و ماملو، که در شرق و جنوب‌شرق تهران واقع شده‌اند، نیز بخشی از آب مناطق شرقی پایتخت را تأمین می‌کنند. با توجه به کاهش ۴۳ درصدی ورودی آب به سد‌های تهران نسبت به سال گذشته، لتیان نیز در وضعیت بحرانی قرار دارند.

در حال حاضر تنها منبع اضافه‌شده به منابع تأمین آب شرب شهر تهران، خط جدید انتقال آب از سد طالقان به پایتخت است که عملاً از روز سه‌شنبه هفته گذشته وارد مدار شده است. باوجوداین، این خط لوله جدید بنابر گزارش‌های رسمی منتشرشده از سوی وزارت نیرو فقط توان تأمین آب شرب برای سه میلیون نفر را دارد.