تلاش‌ برای پرونده ثبت جهانی کوچ‌نشینی در ایران

اقتصاد۲۴- ایران در حال نهایی کردن پرونده «کوچ» برای ارائه به یونسکو است. این پرونده با تأکید بر نقش و جایگاه زنان در پایداری فرهنگی و زیست‌محیطی در فرایند کوچ به‌عنوان یکی از عناصر محوری میراث‌فرهنگی ناملموس ارائه خواهد شد. ایده ثبت جهانی کوچ سال‌هاست که مطرح شده و هنوز به نتیجه مطلوب نرسیده است. مدیرکل دفتر ثبت آثار وزارت میراث‌فرهنگی اعلام کرده این پرونده در دستورکار قرار گرفته و به‌گفته رئیس مرکز مطالعات منطقه‌ای میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو، «کوچ» می‌تواند با مدیریت ایران به‌صورت یک پرونده چندملیتی ثبت جهانی شود. در اجلاس پیش رو که در آذرماه برگزار خواهد شد، ایران پرونده ثبت جهانی آیینه‌کاری را ارائه کرده؛ باید دید پرونده کوچ که چند سالی است از سوی فعالان فرهنگی عشایری پیگیری می‌شود، برای سال آینده آماده خواهد شد یا همچنان در مسیر تکمیل باقی می‌ماند.

کوچ عشایر، شیوه‌ای از زندگی است که ریشه‌هایش در عمیق‌ترین لایه‌های تاریخ ایران تنیده شده است. ثبت جهانی این میراث ناملموس کهن، سال‌هاست که به‌عنوان مطالبه‌ای از سوی جامعه عشایری مطرح است. این عنصر فرهنگی نه‌فقط به‌عنوان یک نظام معیشتی، اقتصادی و اجتماعی کهن، بلکه به‌عنوان میراثی زنده و پویا که ظرفیت ثبت جهانی دارد، مورد توجه است. در نشست تخصصی «توسعه مهارت‌های کارآفرینی زنان عشایر حامل میراث‌فرهنگی ناملموس» که هفته گذشته برگزار شد، بار دیگر این موضوع از سوی فعالان فرهنگی عشایری مطرح شد. به‌نظر می‌رسد با پیگیری‌های انجام‌شده این پرونده وارد مرحله‌ای تازه شده است.

میراثی زنده و پایدار

«علی دارابی»، معاون میراث‌فرهنگی کشور، با اشاره به نهایی شدن پرونده کوچ برای ارسال به یونسکو می‌گوید: «موضوع نقش زنان در میراث ناملموس یک دستورکار جهانی است که یونسکو دنبال می‌کند و تأکید ویژه برای ترویج و توسعه و حفاظت این میراث، مسیر ما را برای ثبت جهانی پرونده کوچ عشایر هموارتر می‌کند.»

«آتوسا مؤمنی»، رئیس مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو در آسیای غربی و مرکزی، نیز درباره روند تهیه پرونده ثبت جهانی کوچ به «پیام ما» می‌گوید: «کوچ سال‌هاست به‌عنوان میراث ناملموس مورد توجه مدیران میراث‌فرهنگی کشور است. نمود‌هایی از کوچ در فهرست میراث ملی کشور ثبت شده، اما درباره ثبت جهانی آن، تقاضایی از وزارت میراث‌فرهنگی وجود دارد و امیدواریم براساس سیاستگذاری‌ها در برنامه ثبت قرار گیرد.»

مؤمنی معتقد است: «با توجه به گستردگی جغرافیایی کوچ با یک پرونده بسیار بزرگ روبه‌رو هستیم که در یک گستره فرهنگی وسیع همچنان زنده مانده است. این پرونده می‌تواند در مسیری قرار گیرد که به‌عنوان یک پرونده چندملیتی شناخته شود.»

بیشتر بخوانید:بازخوانی پدیداری به‌نام خانه اندیشمندان علوم انسانی

او به برگزاری نشست بین‌المللی پیش روی این مرکز در روز دوشنبه، ۲۶ آبان‌ماه، اشاره می‌کند و می‌گوید: «فرصتی است برای احصا و گردآوری اطلاعات و محتوا‌هایی که در این گستره فرهنگی وجود دارد. قرار است این داده‌ها را جمع‌آوری کنیم و درنهایت زمینه‌سازی کنیم تا پرونده در مسیر یک ثبت چندملیتی و در قالب یک میراث بشری هدایت شود.»

به‌باور مؤمنی، کوچ نمونه‌ای از تعامل انسان و طبیعت است که یونسکو آن را به‌عنوان الگویی با تاب‌آوری و سازگاری بالا می‌شناسد. به همین دلیل، اگر این میراث کهن به‌عنوان میراث بشری معرفی شود، جایگاهی برجسته‌تر پیدا خواهد کرد.

او درباره کشور‌هایی که می‌توانند در این پرونده مشارکت داشته باشند، می‌گوید: «تقریباً تمام کشور‌های منطقه ما کوچ و زندگی عشایری دارند. حتی از قطر و یمن پرونده بادیه‌نشینی دریافت کرده‌ایم که در اجلاس پیش رو جزئیات بیشتری از آن را منتشر خواهیم کرد.» او معتقد است اگر شبکه‌سازی مناسبی میان کشور‌ها شکل بگیرد، این میراث می‌تواند ظرف چند سال جایگاه مناسب خود را پیدا کند.

چالش‌ها و اهمیت حفظ کوچ

میراث کهن کوچ با تمام جاذبه‌های فرهنگی و آیینی، امروز با چالش‌های جدی روبه‌روست؛ تخریب مراتع، خشکسالی‌های پی‌درپی، چرای بی‌ضابطه و طرح‌های توسعه‌ای که بدون توجه به زیست‌بوم عشایر اجرا شده‌اند، محدوده زندگی کوچ‌نشینان را تحت‌تأثیر قرار داده است. براساس آمار‌های رسمی، جامعه عشایری در سال ۱۳۰۰ حدود ۲۵ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌داد، در سال ۱۴۰۲ به ۱.۷ درصد کاهش یافت و پیش‌بینی می‌شود در سال ۱۴۱۵ کمتر از یک درصد باشد.

اما به‌باور «شهرام ایلبگ»، رئیس هیئت‌مدیره انجمن همگرایی فرهنگی تاگ زاگرس و نخستین پیشنهاددهنده ثبت جهانی کوچ ایل بختیاری، «حرکتی که انسان در یک تاریخ چندهزارساله برای ایجاد و تکامل آن در تلاش بوده است، از ارزش فراوانی برای ثبت به‌عنوان میراث جهانی برخوردار است.»

بیشتر بخوانید:ادامه ۲ دهه ناکامی در ثبت جهانی دماوند

او در گزارشی که در تشریح ضرورت ثبت جهانی کوچ ارائه کرده، آورده است: «هدف ما از ثبت جهانی این میراث ناملموس جهانی، از یک‌سو شناخت ویژگی‌های مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی و رشدیافتگی جامعه در جوامع بومی کوچ‌رو -به‌ویژه عشایر بختیاری و قشقایی- است که دیگر کمتر اثری از آنها باقی مانده و با ازدست‌دادن بسیاری از مؤلفه‌های خود به آخرین خطوط حضورشان رسیده‌اند. از سوی دیگر، ثبت جهانی کوچ امکان شناخته‌شدن این میراث را به‌عنوان یک میراث جهانی، برای مورد توجه قرار گرفتن از سوی مردم دنیا، اندیشمندان و دانش‌پژوهان علوم مردم‌شناسی فراهم می‌کند.»

میراث منطقه‌ای و استراتژیک

«فومیکو اوهیناتا»، دبیرکل کنوانسیون پاسداری از میراث ناملموس بشری یونسکو، در پیام ویدئویی خود به این نشست، کوچ‌نشینی را «بخش غنی و پویایی از میراث‌فرهنگی آسیای غربی و مرکزی» توصیف کرد و گفت: «سنت‌های کوچ‌نشینی، حتی در جهانی که با سرعت به‌سمت شهرنشینی پیش می‌رود، هنوز تخیل و ستایش ما را برمی‌انگیزند و سرچشمه‌ای از همبستگی و غرور ملی هستند.»

او تأکید کرد دانش‌ها و سنت‌های زیست عشایری و شبانی، نقش اساسی در پاسخ به چالش‌های توسعه پایدار، معیشت و امنیت غذایی دارند و اشاره کرد که سازمان ملل سال ۲۰۲۶ را به‌عنوان سال بین‌المللی «مراتع و جوامع شبان» معرفی کرده است.

پیش‌دستی برخی کشور‌ها در ثبت جهانی

سال گذشته مغولستان موفق شد کوچ‌نشینی مغولی و آیین‌ها و شیوه‌های وابسته به آن را در فهرست میراث ناملموس جهانی یونسکو ثبت کند. تلاش‌هایی هم از سوی آلمان در این زمینه شکل گرفته است. دارابی چندی پیش با انتقاد از پیش‌دستی سایر کشور‌ها گفته بود: «کوچ عشایر، روایت شرق است، اما متأسفانه مغرب‌زمین زودتر اقدام کرده است. ما تأکید داریم این میراث باید با روایت بومی و نگاه تمدنی ایران در یونسکو ثبت شود.»

در روز‌های اخیر نیز «علیرضا ایزدی»، مدیرکل ثبت آثار وزارت میراث‌فرهنگی، با اشاره به اینکه پرونده ثبت جهانی کوچ در دستورکار قرار دارد، گفته است: «سوئد، آلمان و ۱۷ کشور دیگر نیز پرونده کوچ را پیگیری می‌کنند؛ کنوانسیون ۲۰۰۳ یونسکو این اجازه را به کشور‌ها می‌دهد. اما کوچ عشایر ما با اروپا یکی نیست و تفاوت‌هایی دارد؛ پرونده ما جداگانه تهیه خواهد شد.»

هرچند به‌نظر می‌رسد ایران در تهیه پرونده کوچ چابکی لازم را نداشته و تعلل کرده است، اما ثبت جهانی کوچ عشایر ایران، فرصتی است برای معرفی سبک زندگی پایدار و دانش بومی جوامع عشایری به جهان و حتی مردم همین سرزمین. با تکمیل پرونده و همکاری نهاد‌های داخلی و بین‌المللی، این میراث فرهنگی زنده می‌تواند به‌عنوان نمادی از تعامل انسان و طبیعت و نقش زنان در حفظ آن شناخته شود.