همه چیز درباره جنگل هیرکانی/ پوشش گیاهی، درختان و حیات وحش میراث سبز شمال ایران

اقتصاد۲۴ - جنگل‌های هیرکانی یکی از قدیمی‌ترین و ارزشمندترین رویشگاه‌های جهان هستند که در امتداد نوار سبز شمال ایران از استان گلستان تا اردبیل کشیده شده‌اند. این جنگل‌ها در شش استان گلستان، خراسان شمالی، مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی و اردبیل قرار دارند. بیشترین مساحت جنگل‌های هیرکانی در استان مازندران با حدود یک میلیون هکتار است و گیلان با ۲۶ درصد و گلستان با ۲۱ درصد در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند.

مساحت کلی جنگل‌های هیرکانی حدود دو میلیون و صد و بیست و پنج هزار هکتار است که دو میلیون هکتار از آن در ایران واقع شده است. با وجود این گستردگی، تنها ده درصد از این جنگل‌ها تحت عنوان مناطق حفاظت‌شده مدیریت می‌شوند و متأسفانه بخش‌های زیادی از آنها تحت تأثیر فعالیت‌های انسانی مانند ویلاسازی، چرای بیش از حد دام و پروژه‌های صنعتی آسیب دیده‌اند. قدمت این جنگل‌ها به دوره سوم زمین‌شناسی می‌رسد و حدود چهل میلیون سال پیش شکل گرفته‌اند، به همین دلیل به عنوان فسیل زنده جهان شناخته می‌شوند.

اهمیت مناطق حفاظت‌شده جنگل‌های هیرکانی

تنها ده درصد از کل جنگل‌های هیرکانی در قالب مناطق حفاظت‌شده مدیریت می‌شوند، اما همین بخش کوچک مهم‌ترین ذخایر ژنتیکی و زیستی این ناحیه را در خود جای داده است. از جمله مهم‌ترین این مناطق می‌توان به پناهگاه حیات‌وحش دودانگه و چهاردانگه در ساری، پارک ملی گلستان، منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی، شبه‌جزیره میانکاله، پناهگاه دشت ناز، جهان‌نما در گلستان، لیسار در گیلان، و پناهگاه‌های سمسکنده و سلکه اشاره کرد. این مناطق از لحاظ تنوع جانوری و پوشش گیاهی بسیار غنی‌اند و از ارتفاعات کوهستانی تا نوار ساحلی خزر را شامل می‌شوند.

بیشتر بخوانید: فیلم/ تصاویر دلخراش از گریه جنگلبانان در آتش‌سوزی جنگل‌های هیرکانی

برخی از مناطق حفاظت‌شده هیرکانی بهترین زیستگاه حیوانات کمیاب و نیز مناسب‌ترین مکان برای مشاهده گونه‌ها از فاصله امن هستند و از همین رو اهمیت توریستی و آموزشی فراوانی دارند.

آب‌وهوای جنگل‌های هیرکانی

آب‌وهوای جنگل‌های هیرکانی عمدتاً معتدل مرطوب و سرد مرطوب است. رطوبت دریای خزر و گرمای تابستانی مهم‌ترین عامل تداوم حیات گیاهی این جنگل‌هاست. این اقلیم مرطوب سبب شده است که در تابستان هوا گرم و شرجی باشد و در زمستان‌ها شرایط معتدل و مرطوب برقرار بماند. ویژگی مهم جنگل‌های هیرکانی این است که مشابه آن در اروپا به دلیل سرمای شدید امکان رشد نیافته و از بین رفته است، اما در ایران به دلیل شرایط خاص اقلیمی همچنان باقی مانده‌اند.

پوشش گیاهی جنگل‌های هیرکانی

پوشش گیاهی جنگل‌های هیرکانی یکی از غنی‌ترین پوشش‌های گیاهی ایران به شمار می‌رود. بیش از هشتاد گونه درخت و بیش از پنجاه نوع درختچه در این ناحیه رشد می‌کنند. بخش قابل توجهی از این گونه‌ها اندمیک هستند و تنها در همین ناحیه یافت می‌شوند.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این جنگل‌ها نقش آنها در ذخیره آب است. در هر ده هزار مترمربع از خاک این جنگل‌ها بین پانصد تا دو هزار مترمربع آب ذخیره می‌شود که نقش مهمی در تغذیه سفره‌های زیرزمینی دارد.

گیاهان و درختان هیرکانی علاوه‌بر نقش زیست‌محیطی، در تولید اکسیژن کشور سهم بسیار ارزشمندی دارند و به‌عنوان ریه سبز ایران شناخته می‌شوند.

درخت‌های جنگل‌های هیرکانی

درختان جنگل‌های هیرکانی با توجه به سه اقلیم گرم و مرطوب تابستانی، مرطوب پاییزی و معتدل زمستانی، تنوع بسیار بالایی دارند. اغلب درختان این جنگل‌ها پهن‌برگ هستند و از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به راش، افرا، نارون، ممرز، توسکا، زبان‌گنجشک، بارانک، سرخدار، نمدار، انجیلی، بلوط، لرگ و انجیر اشاره کرد.

راش شناخته‌شده‌ترین درخت این جنگل‌ها است و در مناطق مرتفع گونه‌هایی مانند سابینا و کامونیس نیز رشد می‌کنند. در ارتفاعات پایین‌تر که مناطق جلگه‌ای هستند، شمشاد، توسکا و بلوط دیده می‌شود. سه گونه کمیاب جهان یعنی سرخدار، زربین و سرنوشت نیز در جنگل‌های هیرکانی یافت می‌شوند.

با وجود این تنوع، بسیاری از گونه‌های درختی هیرکانی به دلیل قاچاق چوب، تخریب زیستگاه و آتش‌سوزی‌ها در معرض خطر قرار گرفته‌اند.

درختچه‌ها و بوته‌های جنگل‌های هیرکانی

درختچه‌ها و بوته‌ها نیز بخش مهمی از پوشش جنگلی هیرکانی را تشکیل می‌دهند. زغال‌اخته، انار، آلوچه وحشی، سیب وحشی، ازگیل، زالزالک، خاس و انواع تمشک از مهم‌ترین گونه‌های این منطقه هستند. بسیاری از این میوه‌ها توسط مردم محلی در فصل‌های مختلف برداشت و در بازار‌های محلی عرضه می‌شوند.

حیات وحش جنگل‌های هیرکانی

حیات وحش جنگل‌های هیرکانی از غنی‌ترین زیست‌بوم‌های جانوری ایران به شمار می‌رود. صد گونه پستاندار و بیش از سیصد گونه پرنده در این منطقه زندگی می‌کنند.

از پستانداران مهم این ناحیه می‌توان به خرس قهوه‌ای، پلنگ، شغال، گورکن، سمور، روباه، گربه جنگلی، خرگوش و موش جنگلی اشاره کرد. گونه‌های مهم علف‌خوار مانند مرال و شوکا در گذشته فراوان بوده‌اند، اما امروز تنها در پارک ملی گلستان قابل مشاهده هستند. از کمیاب‌ترین پستانداران منطقه نیز روباه سرِ دم سیاه و اسبچه خزری‌اند که زیستگاه اصلی‌شان در نواحی آمل است.

گونه‌های پرندگان جنگل‌های هیرکانی

پرندگان جنگل‌های هیرکانی برای دوستداران پرنده‌نگری اهمیت ویژه‌ای دارند. بیش از هر نقطه دیگری در ایران تنوع پرندگان در این جنگل‌ها چشمگیر است. از گونه‌های مهم این منطقه می‌توان به سار، قرقاول، دارکوب، قرقی، کرکس، بلدرچین، جغد، عقاب، شاهین و انواع اردک‌ها اشاره کرد.

یکی از گونه‌های در خطر انقراض هیرکانی، قرقاول خزری است که شکار بی‌رویه باعث کاهش شدید جمعیت آن شده است. حفاظت از این گونه‌ها مستلزم تغییر الگوی اقتصادی مناطق محلی از شکار به گردشگری و پرنده‌نگری است.

اهمیت جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های هیرکانی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان اکسیژن ایران نقشی حیاتی در تصفیه هوا و ایجاد تعادل اکولوژیک دارند. وجود این جنگل‌ها در کنار دریای خزر به جلوگیری از سیلاب‌های ویرانگر کمک کرده و به دلیل نفوذپذیری بالای خاک، آب باران به‌سرعت جذب و در منابع زیرزمینی ذخیره می‌شود.

به دلیل تنوع جانوری و گیاهی، این منطقه یک گنجینه زیست‌محیطی محسوب می‌شود و نابودی هر گونه از آن می‌تواند ضربه‌ای جدی به چرخه اکوسیستم وارد کند.

در سال ۲۰۱۹ جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث طبیعی یونسکو ثبت شدند و از آن زمان جایگاه جهانی و ارزش حفاظتی بیشتری یافتند.

معروف‌ترین جنگل‌های هیرکانی

در میان جنگل‌های متعدد این ناحیه، برخی شهرت بیشتری دارند؛ مانند جنگل الیمستان، جنگل ابر شاهرود، جنگل بولاساری، جنگل وار، جنگل کجور، جنگل لیسار و جنگل خشکهداران تنکابن. هرکدام از این جنگل‌ها تنوع گیاهی و جانوری منحصر به‌فردی دارند و برای بازدید از آنها استفاده از راهنمای محلی توصیه می‌شود.

در برخی مناطق امکان مشاهده حیوانات وجود دارد، اما نزدیک شدن به زیستگاه جانوری ممنوع و خطرناک است و برای حیوانات نیز ایجاد استرس می‌کند.

علل نابودی جنگل‌های هیرکانی

تخریب جنگل‌های هیرکانی در چند دهه اخیر شدت گرفته است. ویلاسازی، قطع درختان، قاچاق چوب، شکار بی‌رویه و پروژه‌های صنعتی از مهم‌ترین عوامل این تخریب هستند.

در طرح‌هایی مانند انتقال آب خزر، بخش قابل توجهی از جنگل‌ها در خطر نابودی قرار گرفت، اما برخی از این طرح‌ها به دلیل اعتراض‌های گسترده و تهدید اکولوژیک متوقف شدند.

آتش‌سوزی نیز از دیگر دلایل مهم نابودی جنگل‌های هیرکانی است و بی‌دقتی گردشگران و نبود بالگرد‌های مناسب اطفإ حریق در ایران در روشن کردن آتش، عامل اصلی وقوع آن به شمار می‌رود.