تاریخ انتشار: ۱۲:۴۹ - ۱۸ بهمن ۱۳۹۷

فقر دانش فقرزدایی

علی میرزاخانی *
علی میرزاخانی
فقرزدایی یکی از ماموریت‌ها و اهداف اصلی حاکمیت در سال‌های پس از انقلاب بوده است. اقدامات و تلاش‌های بسیاری در این راستا بلافاصله پس از پیروزی انقلاب آغاز و نهادهایی مثل جهاد سازندگی با همین ماموریت از سوی جوانان انقلابی و دانشجویان تاسیس شد. فارغ از بررسی کارنامه این تلاش‌ها و مجاهدت‌ها، می‌توان سوالی مطرح کرد و آن اینکه آیا مبنای نظری این تلاش‌ها نسبتی با دانش فقرزدایی داشت یا نه؟

آنچه تردیدی در آن نیست این است که فقر بدون «خلق ثروت» از بین نخواهد رفت و این مقصد به‌طور قطع در انتهای مسیری نیست که صرفا با یارانه و کمک‌های دولتی یا صدقه‌های مردمی یا دخالت در سازوکار عملکرد اقتصاد با هدف ارزان‌سازی قیمت‌ها برای عموم ایجاد شده است. مهم‌تر از همه اینها، ایجاد بستری برای مشارکت فقرا در خلق ثروت و حتی مباشرت مستقیم آنان در کارآفرینی و ارزش‌آفرینی است. هرناندو دسوتو، اقتصاددان متخصص در مبارزه با فقر، جمله جالبی با این مضمون دارد که فقر مساله نیست، بلکه راه‌حل است.

این جمله شاید در نگاه اول رویکردی شعاری به نظر بیاید؛ اما دسوتو استدلال می‌کند که فقرا مدیریت خانواده خود را با حداقل هزینه انجام می‌دهند که این مهارت مهم‌ترین ویژگی کارآفرینان است و دقیقا به این دلیل اکثر کارآفرینان از همین طبقه ظهور می‌کنند که به این مهارت مجهز هستند. اما مساله اصلی این است که اگر بستر فعالیت اقتصادی خاصیت خاک حاصلخیز را نداشته باشد امکان خلق ثروت در آن نه‌تنها از سوی فقرا، بلکه از سوی کارآفرینان کارکشته نیز وجود نخواهد داشت. همان‌طور که در خاک حاصلخیز می‌توان هر دانه را به ده‌ها دانه تبدیل کرد و ثروت موجود را افزایش داد، در محیط مساعد کسب‌وکار نیز می‌توان پس‌اندازی اندک را در مسیر خلق ثروت به‌کار گرفت و با ایجاد ارزش افزوده اقتصادی، ثروت شخصی و ملی را در مسیر صعودی قرار داد.

اما سوال مهم آن است که این کیمیاگری چگونه میسر است؟ این سوال پاسخی سهل و ممتنع دارد. پاسخی که تا ۲۵۰ سال پیش در نقشه‌های گنج جست‌وجو می‌شد، اما در همان روزگار یک فیلسوف اخلاق به نام آدام اسمیت آدرس متفاوتی از نحوه خلق ثروت داد که با نقشه‌های گنج قبلی متفاوت بود. این تحول فکری که «خلق ارزش افزوده» و رشد تولید را به جای جست‌وجوی گنج برای افزایش ثروت ملی تجویز می‌کرد به‌تدریج جوامع بشری را در مسیری قرار داد که از فقر چند هزارساله خارج شدند. این روزها درک مفهومی که آدام اسمیت از آن یاد می‌کرد با گوشی‌های موبایل چندمیلیونی که از مجموعه فلزات کم‌ارزش چند هزارتومانی خلق شده است، بسیار آسان‌تر است. حال که مفهوم خلق ثروت مشخص شد، سوال بعدی مطرح می‌شود که آیا آنان‌که در جوامع توسعه‌یافته در این کیمیاگری مهارت یافته‌اند انسان‌هایی متفاوت از مردمان کشورهای توسعه‌نیافته هستند یا اینکه محیط کسب‌وکار در کشورهای توسعه‌نیافته خاصیت خاک حاصلخیز را ندارد؟

خوشبختانه پاسخ این سوال در فرضیه دوم است و شاهد مدعا آنکه بسیاری از ثروت‌آفرینان جوامع توسعه‌یافته مردمانی هستند که از جوامع توسعه‌نیافته به این ممالک کوچ کرده‌اند. شانس بزرگ‌تر اینکه اگرچه تبدیل کویر به خاک حاصلخیز آرزویی دوردست است، اما تبدیل محیط نامساعد کسب‌وکار به محیطی مساعد برای خلق ثروت هدفی قابل تحقق است که با همین تکنیک در همین دهه‌های اخیر کشورهای زیادی از مهلکه فقر رهایی یافته‌اند. دستاوردهای چین از به‌کارگیری این کیمیاگری نیازی به گفتن ندارد، اما اشاره به کشور فقیر ویتنام روی ویرانه‌های جنگ شاید خالی از لطف نباشد که در طی ۲۵ سال اخیر توانسته است جمعیت فقیر بیش از ۵۰ میلیون نفر (از مجموع ۹۵ میلیون جمعیت این کشور) را به کمتر از ۱۰ میلیون نفر کاهش دهد.

اینکه محیط نامساعد کسب‌وکار را چگونه باید به محیطی مساعد تبدیل کرد، سوال چندان پیچیده‌ای نیست و پژوهش‌های متعدد بین‌المللی نشان می‌دهد که عموم این کشورها از فرمولی کم‌وبیش مشابه استفاده کرده‌اند که هسته اصلی آن ارجحیت دادن مکانیسم‌های اقتصادی به مکانیسم‌های اداری است و تفصیل آن می‌تواند موضوع مقاله دیگری باشد. علل نارضایتی از کارنامه عدالت در سال‌های پس از انقلاب یا عدم دستیابی به نمره‌ای درخشان‌تر در حوزه فقرزدایی را باید در فقر دانش فقرزدایی سیاست‌گذاران اقتصادی و عدم مهارت آنان در استفاده از تجربیات موفق بین‌المللی جست‌وجو کرد. سیاست‌گذاران اقتصادی پس از انقلاب تکیه اصلی خود را برای تحقق هدف فقرزدایی بر مکانیسم‌های اداری قرار دادند که حداکثر ظرفیت این مکانیسم‌ها را می‌توان در پرداخت انواع یارانه‌ها و تعریف پروژه‌هایی برای محرومیت‌زدایی دانست و انتظار خلق ثروت با این مکانیسم‌ها را باید انتظاری بیهوده دانست. البته این به معنی انکار ارزش و اهمیت پرداخت یارانه به اقشار ضعیف یا محرومیت‌زدایی با ایجاد زیرساخت‌ها نیست، بلکه به مفهوم غفلت از سیاست‌های مکملی است که می‌توانست میوه‌چینی این اهداف ارزشمند را به صورت راه‌اندازی پروسه خلق ثروت به منصه ظهور برساند. اما تاسف‌بارتر اینکه سیاست‌گذاران اقتصادی نه‌تنها از به‌کارگیری این سیاست‌های مکمل و بهره‌گیری از مکانیسم‌های اقتصادی غفلت کردند، بلکه به‌تدریج به ایجاد اختلال در سازوکار عملکرد بازار از طریق مکانیسم‌های اداری مبادرت کردند. دستکاری مکانیسم بازار باعث شد ظرفیت‌های خلق ثروت در اقتصاد ایران به‌تدریج از بین برود و پشتوانه اصلی فقرزدایی از دسترس خارج شود.

در عین حال، آسیب اصلی دستکاری مکانیسم بازار بسیار فراتر از نابودسازی فرآیند خلق ثروت بود و دو پیامد مخرب دیگر را به اقتصاد ایران تحمیل کرد. پیامد اول به صورت دونرخی و چندنرخی شدن منابع اصلی تولید ثروت یعنی وام‌های بانکی، منابع ارزی، زمین و... ظهور کرد که باعث انحراف نیروهای اقتصادی از مقصد خلق ثروت به جذب ثروت از محل این رانت‌ها شد. هزینه رقابت برای جذب این رانت‌ها صرفا در هزینه فرصت ناشی از به باد رفتن «رویای خلق ثروت با فعالیت‌های اقتصادی سالم» خلاصه نشد، بلکه هزینه سنگین آلوده‌ شدن بوروکراسی توزیع رانت و نیروهای اقتصادی به فسادهای مختلف را نیز بر اقتصاد تحمیل کرد که در چرخه‌ای باطل، تشدید بی‌عدالتی و تبعیض را به دنبال داشت.

پیامد دوم دستکاری قیمت‌ها و مکانیسم بازار، جهش‌های دوره‌ای بازارهای مهم اعم از طلا و ارز و بازارهای دارایی و کالاهای بادوام همانند مسکن و خودرو بوده است که آخرین نمونه آن را در یک سال اخیر شاهد بودیم. فرصت‌های ثروت‌اندوزی از این جهش‌ها به صورت جانشین دیگری برای خلق ثروت نمود یافت که فعالان اقتصادی را به کمین‌گاه این بازارها کشاند. آنچه در ادبیات عامه تحت عنوان «بازدهی بیشتر دلالی نسبت به تولید در اقتصاد ایران» توصیف می‌شود بیان ساده‌تر و عامیانه‌تری از این انحراف است که متاسفانه نهایتا به تجویز راه‌حل‌هایی می‌انجامد که تشدید علل این انحراف یعنی همان دستکاری بازارها را به دنبال می‌آورد و توقف چرخه مخرب را غیرممکن می‌کند.

البته رقابت برای خلق ثروت ممکن است باعث شکاف درآمدی نیز بشود. همانند شکافی که به صورت حداکثری بین درآمد و دارایی افرادی چون استیو جابز و بیل گیتس با افرادی که سبک زندگی ساده‌تر و کم‌ریسک‌تری را انتخاب می‌کنند دیده می‌شود. این شکاف درآمدی اگرچه جلوه‌ای از نابرابری را به نمایش می‌گذارد، اما نمی‌توان گفت که ناعادلانه است و با استفاده از معادله «مالیات-یارانه» می‌توان آن را تا حد امکان کاهش داد که استفاده حداکثری از آن در کشورهای اسکاندیناوی قابل‌مشاهده است. به این صورت که یک خط فرضی درآمدی و استفاده از امکانات زندگی تعریف شده و تلاش می‌شود از طریق پرداخت یارانه‌های مختلف، زندگی همه شهروندان زیر این خط را تا سطح این خط ارتقا داد که منابع این یارانه‌ها هم با دریافت مالیات‌های مختلف از صاحبان درآمدهای بالای خط تامین می‌شود. اما این ابزار باید به‌عنوان مکمل فرآیندهای خلق ثروت به‌کار گرفته شود، نه جانشین آن. به عبارت ساده‌تر، در کشورهای توسعه‌یافته، ابزار اصلی فقرزدایی بسترسازی برای خلق ثروت است و یارانه و سایر پرداخت‌های انتقالی (که منبع آنها مالیات اقشار مرفه‌تر است نه دستکاری نظام اقتصادی) صرفا برای کاهش نابرابری کارکرد دارد، نه فقرزدایی. این همان نقشه متفاوت گنج است که عالمان اقتصاد یافته‌اند و نتیجه آن صرفا در کشورهای غربی خلاصه نمی‌شود، بلکه در دهه‌های اخیر کشورهایی چون ژاپن، کره‌جنوبی، چین، ترکیه، مالزی و اخیرا حتی ویتنام به باشگاه توسعه‌یافته‌ها و خالقان ثروت پیوسته‌اند.

اما در یک جمله باید گفت که بی‌اعتنایی به این نقشه گنج یا کنار نهادن آن صرفا باعث محرومیت از خلق ثروت نمی‌شود، بلکه سرمایه‌داران تقلبی و جعلی همچون خاوری‌ها و بابک زنجانی‌ها را به بار می‌آورد که ثروت خود را نه همانند استیو جابز و بیل گیتس از مسیر خلق ارزش افزوده، بلکه از طریق رانت‌جویی اندوخته‌اند که در ادامه به موتور اصلی چرخه رانت‌سازی، فساد، رانت‌جویی و فقر تبدیل می‌شوند.

*سردبیر روزنامه دنیای اقتصاد

 
ارسال نظر
قوانین ارسال نظر
لطفا از نوشتن با حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید.
از ارسال دیدگاه های نا مرتبط با متن خبر، تکرار نظر دیگران، توهین به سایر کاربران و ارسال متن های طولانی خودداری نمایید.
لطفا نظرات بدون بی احترامی، افترا و توهین به مسئولان، اقلیت ها، قومیت ها و ... باشد و به طور کلی مغایرتی با اصول اخلاقی و قوانین کشور نداشته باشد.
در غیر این صورت، «اقتصاد24» مطلب مورد نظر را رد یا بنا به تشخیص خود با ممیزی منتشر خواهد کرد.

صفحه اول روزنامه‌های سیاسی امروز

پیش‌بینی هواشناسی تهران و ایران امروز + جدول

قیمت لیر ترکیه امروز در بازار + جزئیات

قیمت سکه و طلا امروز یکشنبه ۲۷ خرداد ۱۴۰۳ + جدول

قیمت خودرو‌های رنو در بازار امروز + جدول

وضعیت هواشناسی امروز

قیمت دینار عراق امروز در بازار + جزئیات

قیمت مرغ، گوشت سفید و تخم مرغ در بازار + جدول

قیمت خودرو‌های سایپا امروز یکشنبه ۲۷ خرداد ۱۴۰۳ + جدول

قیمت انواع لپ تاپ دل امروز + جدول

سامانه اس-۵۰۰ روسیه؛ قاتل موشک‌های بالستیک

فیلم/ دلبری آزاده صمدی برای هومن سیدی دوباره پربازدید شد

قیمت دلار و یورو امروز یکشنبه ۲۷ خرداد ۱۴۰۳ + جدول

قیمت خودرو‌های ایران خودرو امروز یکشنبه ۲۷ خرداد ۱۴۰۳ + جدول

عکس/ افسران زن در رژه نیروهای نظامی در عربستان

عکس/ صادق زیبا کلام به سرطان مبتلا شد

عکس/ دیدار مسعود پزشکیان با اهالی جنوب غرب استان تهران

عکس/ استایل جدید و متفاوت ترلان پروانه

عکس/ واکنش عباس عبدی به سخنان سعید جلیلی

واریز حقوق بازنشستگان با همسان سازی ۴۰ درصدی قطعی می‌شود؟

خواندنی‌ها
خودرو
فناوری
آخرین اخبار

عکسی از سالگرد ازدواج شاهرخ استخری و همسرش

عکس تازه از محسن یگانه در کنار خواننده آن‌ورِ آبی

افراد بالای ۴۰ سال حتما این ۸ غذا را بخورند

بهترین کیف پول های ارز دیجیتال/ اگر وارد دنیای کریپتوکارنسی شده‌اید این گزارش را از دست ندهید

عکس/استایل شیک بازیگر شب‌های مافیا

فیلم/قالیباف بالاخره به درستی راه روحانی اعتراف کرد

عکسی از تجمع هواداران جلیلی که حسابی خبرساز شد

دستور مخبر درباره حادثه ریزش معدن شازند

پاسخ به پرسش‌های متداول بیمه تکمیلی بازنشستگان صندوق بازنشستگی کشوری توسط بیمه ملت +جدول سقف تعهدات

فیلم / نمای واضح از کتک خوردن سیاوش یزدانی از یک مربی گل گهری در بازی دیشب

عکس/سلفی وریا غفوری در جمع پرسپولیسی‌ها

عکس/استوری متفاوتی که جواد نکونام منتشر کرد

زاکانی درباره حجاب بان‌های مترو: دختر من هم جزو همین هاست

عکس/هواداران مسعود پزشکیان، سبزپوش شدند!

زاکانی: برخی آقایان علاقه دارند به واگن خانم‌ها در مترو بروند!

فیلم/قالیباف: ۵ نفرمان یک نفر خواهد شد!

فیلم/دروغگویی به سبک زاکانی!

عکس/پیکر دومین مفقودی حادثه معدن شازند پیدا شد

واکنش علیرضا زاکانی به ممنوعیت پخش نشدن اذان اهل سنت در کردستان

تاریخ و ساعت مناظره‌های انتخابات ریاست‌جمهوری

توهین شدید منصور ارضی به موضع پزشکیان درباره گشت ارشاد

عکس/حمایت فرزند کروبی از مسعود پزشکیان

قالیباف: ۲ درصد پرواز‌ها هم از آسمان ایران رد نمی‌شود

ابتلای صادق زیباکلام به بیماری در زندان صحت ندارد

خبر کاهش مدت زمان خدمت سربازی کذب است

پزشکیان: در مقابل گشت ارشاد خواهم ایستاد

اغفال دختر جوان با شگرد ازدواج و مهاجرت توسط شاگرد قهوه‌خانه

رضا کیانیان خطاب به شش نامزد ریاست جمهوری: وعده ندهید، برنامه بدهید

پاسخ دفتر ظریف به ادعا‌های زاکانی

پرسپولیس پدیده ملی‌پوش را نمی‌خواهد!

حادثه امنیتی جدید در نوار غزه/ یک نظامی صهیونیست به هلاکت رسید

آشوب دوباره در خیابان‌های تل آویو

اینفوگرافی/ شاخص فلاکت استان‌های ایران در سال ۱۴۰۲

اتمام حجت دادگستری تهران درباره مبادلات رمزارزی + عکس

جایگاه ایران در جمع ثروتمندترین کشور‌های آسیا

ساخت ۲۰۰ هزار مسکن توسط شهرداری یک بلوف انتخاباتی است

فیلم/اقدام عجیب شادمهر عقیلی در کنسرت جدیدش

قیمت‌های باورنکردنی مسکن در زعفرانیه

قابلیت جدید و ویژه مخصوص رانندگان اسنپ

فیلم/ پزشکیان: قول می‌دهم صدای بی‌صدایان باشم

زنگ خطر به صدا درآمد؛ مرگ ۵ نفر بر اثر ابتلا به هاری!

عکس/ تصویری زیرخاکی از پورمحمدی و محمود احمدی‌نژاد

پزشکیان: من درباره مهسا امینی کاملا محکم و صریح حرف زده ام

فیلم/ حضور استاندار مرکزی در محل حادثه ریزش معدن اراک - شازند

سقوط سکه امامی به کانال ۳۹ میلیون تومانی

فیلم/ ریزش معدن در استان مرکزی با احتمال مفقودی ۴ نفر

ریزش معدن در اراک با احتمال مفقودی ۴ نفر

توئیت معنادار پورمحمدی: تحمل شنیدن دارید؟!

بنگاه‌های غیرمجاز پلمب می‌شوند

این موجران منتظر جریمه‌های سنگین باشند