سرنخ اقتصادی دود پایتخت

اقتصاد۲۴ - چاشنی تولید دود و آلودگی در پرونده «استفاده از سوخت پرگوگرد در نیروگاه‌ها و برخی صنایع» شناسایی شد. سرنخ اقتصادی «کمبود گاز در زمستان و شیفت نیروگاه‌ها به مازوت و گازوئیل» به «قیمت دستوری» با سطح بسیار پایین‌تر از قیمت تمام‌شده انرژی مربوط است. تولیدکنندگان برق، هم سوخت را بسیار کمتر از قیمت واقعی تحویل می‌گیرند و هم برق را با متوسط قیمت حدود یک‌سوم بهای تمام‌شده، تحویل مشترکان خانگی می‌دهند. نتیجه مداخله در سازوکار بازار انرژی باعث «سلب حق انتخاب سوخت» در سمت تولید و هدررفت انرژی ناشی از «اضافه‌مصرف» شده است.

سرنخ اقتصادی دود پایتخت

بحران یک ماه‌ونیم اخیر «آلودگی مازوتی» یا دقیق‌تر، «آلودگی گوگردی» در تهران و برخی دیگر از کلان‌شهر‌ها از نگاه گروهی از سیاست‌گذاران، «چالش مختص فصل سرد سال» ارزیابی می‌شود و با همین استدلال، برخی آن را اتفاقی طبیعی و غیرقابل مهار توصیف می‌کنند؛ اما چکاپ اقتصادی فرآیند تولید انرژی، سرنخ این آلودگی را کاملا غیرعادی نشان می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد ریشه تولید آلودگی‌های سمی و مخرب در آسمان تهران، «نابازار حاکم بر تولید، تامین و عرضه انرژی در کشور» است. اعمال «قیمت دستوری» بر فروش گاز و سوخت‌های پرگوگرد به نیروگاه‌ها از یکسو و تعیین «قیمت تکلیفی» برای فروش محصول نیروگاه‌ها یعنی برق به مشترکان خانگی سبب شده در عمل، «حق انتخاب سوخت برای تولیدکنندگان برق» به نوعی سلب شود و از آن بدتر، «میزان و شدت مصرف برق در کشور» از غالب کشور‌ها حتی کشور‌های سردسیر فراتر رود.

گاز مترمکعبی حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ تومان به قیمت ۵ تومان به نیروگاه‌ها عرضه می‌شود تا آن‌ها برق با قیمت تمام‌شده هر کیلووات ساعت حدود ۳۰۰ تومان را به بهای حول و حوش ۸۰ تومان (متوسط) به مشترکان عرضه کنند. بی تعادلی در جریان مصرف انرژی -خارج از الگوی بهینه- نتیجه همین قیمت‌گذاری خارج از سازوکار بازار است. نکته قابل تامل، «استعداد مشترکان برق خانگی به واکنش سریع در برابر تغییرات قیمت انرژی» است. معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی «توانیر» می‌گوید: اصلاح قیمت‌ها در سال اول و دوم اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها سبب شد میزان مصرف برق در کشور ۵ تا ۱۰ درصد کاهش پیدا کند. او معتقد است الان اگر میزان مصرف برق ۱۰درصد کاهش پیدا کند، وابستگی به استفاده از سوخت مایع در نیروگاه‌ها از بین می‌رود. میزان مصرف سالانه برق خانگی در ایران به‌طور میانگین ۶۰ درصد بیشتر از کشور‌های اروپایی و آمریکا است.

بیشتر بخوانید: یک سازمان بین‌المللی پشت ماجرای آلودگی هوای تهران

نکته بدتر در پرونده «آلودگی هوا ناشی از نابازار تامین و فروش انرژی» به قیمت‌های گاز و مازوت مربوط می‌شود. این تصور جود دارد که مازوت، چون خیلی ارزان‌تر از گاز است در نتیجه تمایل اولیه به استفاده از آن در صنایع و نیروگاه‌ها وجود دارد. اما در کشور قیمت مازوت –حجمی از این سوخت مایع که قدرت حرارتی آن با حجم مشخصی از گاز برابری می‌کند- بیش از ۵ برابر گاز و در کشور‌های مختلف بیش از ۳برابر است. اما فروش سوخت‌ها با قیمت دستوری برابر هم، خود عاملی برای پذیرش سوخت مایع به جای گاز شده است.

گفتگو با مصطفی رجبی مشهدی معاون «توانیر» را در زیر بخوانید:


* مصرف گاز در نیروگاه‌ها سالانه چقدر است؟
- سال‌های متفاوت فرق می‌کند، اما الان سالانه حدود ۸۰ درصد سوخت مورد نیاز نیروگاه‌های حرارتی از گاز تامین می‌شود.

* منظور شما از الان، فصل زمستان است یا سال جاری؟
- در سال جاری و سال قبل، بیش از ۸۰ درصد از سهم سوخت نیروگاه‌های حرارتی کشور از گاز بوده است. فقط در فصول سرد که مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری افزایش می‌یابد، سوخت گاز نیروگاه‌ها محدود می‌شود و مجبور می‌شویم از سوخت پشتیبان که سوخت مایع است بیشتر استفاده کنیم.
*یعنی در نیمه اول سال، نیروگاه‌ها همان سهم ۸۰ درصدی سوخت گاز را دارند یا اینکه در آن مقطع، ۱۰۰ درصد سوخت، گاز است؟

- در نیمه اول سال، ممکن است سهم گاز به بیش از ۹۰ درصد نیز برسد. اما در زمستان، مصرف سوخت مایع در نیروگاه‌ها افزایش می‌یابد. الان از حول و حوش ۱۸۰ میلیون مترمکعب مصرف روزانه سوخت در نیروگاه‌ها، حدود ۸۰ میلیون مترمکعب آن گاز است و ۱۰۰میلیون لیتر سوخت مایع است که بیشتر آن گازوئیل است.
* گازوئیل فاقد استاندارد یورو۴ تحویل شما می‌دهند؟

- تعیین کیفیت سوخت به عهده وزارت نفت و شرکت‌های زیرمجموعه است. اولویت تحویل سوخت به نیروگاه‌ها بر مبنای تحویل سوخت یورو۴ است. بر اساس اعلام مسوولان وزارت نفت، برای نیروگاه‌های نزدیک شهر‌های بزرگ و کلان‌شهرها، تحویل گازوئیل یورو۴ قطعی است و برای بقیه نیروگاه‌های دیگر هم سوخت با استاندارد مناسب تحویل می‌دهند. اما مسوولان پخش و پالایش وزارت نفت که سوخت را تحویل می‌دهند، بهتر مطلع هستند و بهتر است از ایشان سوال شود.
* این سوال را از این بابت پرسیدم که رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست اعلام کرده، سوخت گازوئیل تحویلی به نیروگاه‌ها دارای سولفور به میزان بالای هزار ppm است، در حالی که گازوئیل دارای یورو۴ دارای سولفور به میزان کمتر از ۵۰ ppm است.

- این را باید مسوولان شرکت پخش و پالایش جواب بدهند.
* در این دو، سه ماه اخیر درست از چه مقطعی مصرف سوخت مازوت در نیروگاه‌ها افزایش پیدا کرد؟

- تقریبا از اواخر آذرماه با سردی هوا و افزایش مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری، مصرف مازوت قدری افزایش یافت. مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری حدود ۸۰ درصد کل مصرف کشور است و بقیه گاز را به نیروگاه‌ها و صنایع تحویل می‌دهند.
* مازوت را به شما تحمیل می‌کنند؟

- خیر این‌طور نیست. حدود ۳۸ درصد از تولید برق جهان از سوخت زغال سنگ است که به مراتب آلاینده‌تر از سوخت مازوت است. شما اگر در کشور‌های مختلف نگاه کنید، وضعیت همین است. کشور‌های مختلف را اتفاقا وقتی بررسی می‌کنید، می‌بینید خیلی از نیروگاه‌های زغال‌سنگی نیز فعالیت می‌کنند. کشوری نظیر آلمان با حدود یک‌پنجم مساحت ایران و جمعیتی مشابه ایران برای تولید برق معادل نیروگاه‌های حرارتی ایران از زغال سنگ استفاده می‌کند. البته میزان مصرف برق در آلمان بیش از این مقدار است. چین بروید و بررسی کنید در روز‌های اخیر به دلیل کمبود زغال سنگ دچار خاموشی در برخی از شهر‌های بزرگ است. ببینید چند درصد نیروگاه‌های این کشور‌ها از زغال سنگ استفاده می‌کنند. استفاده از فرآورده‌های نفتی نیز به دلیل گران بودن کمتر از زغال‌سنگ است.
* اما در فرانسه اوضاع خیلی متفاوت است.

- در فرانسه بیش از ۷۰ درصد از نیروگاه‌های تولیدکننده برق، نیروگاه اتمی هستند. در کشورمان، حدود هزار مگاوات برق توسط نیروگاه اتمی تولید می‌کنیم. البته ظرفیت نامی نیروگاه‌های کشور در حال حاضر حدود ۸۵ هزار مگاوات ساعت است و سهم نیروگاه اتمی برنامه‌ریزی شده است که سه برابر شود. پس از این جهت مقایسه خوبی نیست که ایران را با فرانسه مقایسه کرد. چون در کشور‌های اروپایی فقط فرانسه این‌گونه است؛ بنابراین این‌طور نیست که همه نیروگاه‌های جهان از انرژی پاک استفاده می‌کنند و فقط در ایران، از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌شود.
* اینکه، چون همه از سوخت آلوده‌کننده محیط زیست استفاده می‌کنند پس ما هم باید به این وضعیت ادامه بدهیم، به نظر شما منطق درستی است؟

- قطعا آلودگی محیط زیست امری مذموم و ناپسندیده است و صنعت برق طی دهه‌های اخیر ساخت نیروگاه‌های سیکل ترکیبی با راندمان بیش از ۵۰ درصد و سوخت گاز را دنبال کرده است، اما مساله اساسی میزان استفاده از انرژی در ایران است که غیر منطقی است. حدود ۶۰ درصد انرژی بیشتر برای تولید کالا و خدمات نسبت به متوسط جهانی مصرف می‌شود که درست نیست و باید اصلاح شود. مثلا درباره آلایندگی که صحبت می‌شود باید سهم آلوده‌کنندگان مشخص شود. در مرکز شهر‌ها که آلودگی بیشتر است نشان از سهم عمده خودرو‌ها در افزایش میزان آلودگی دارد، چون نیروگاه‌های داخل شهر حتما از گاز استفاده می‌کنند.
* این آلودگی خودرو که اشاره می‌کنید، باعث دور شدن از بحث مازوت و آلودگی این روز‌ها می‌شود. جنس آلودگی چند هفته گذشته تهران و کلان شهر‌ها از جنس گوگرد بوده است. خودرو‌ها منبع اصلی تولید ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون هستند نه گاز دی‌اکسید گوگرد. این گاز نتیجه مصرف مازوت و گازوئیل است.

- بر اساس اطلاعاتی که سازمان کنترل کیفت هوای تهران که ساعتی به روز می‌شود سهم بالای ذرات معلق ۵/ ۲ میکرون عامل اصلی آلودگی است. یک نکته هم را باید دقت کنیم. در این ایام یک لیتر مازوت هم در نیروگاه‌های واقع در تهران و منطقه شهری تهران مصرف نشده است.
* نیروگاه‌های واقع در استان قزوین (شهید رجایی) و البرز (در فردیس) چطور؟

- رجایی که در استان قزوین است، فردیس هم در کرج.
*اما روایت می‌شود از قول یکی از مقامات سابق دولت که گفته، در سال‌های قبل هر زمان صبح‌ها، دود از غرب تهران به سمت پایتخت در حرکت بود، بیانگر مصرف مازوت در نیروگاه‌های خارج از محدوده غربی بود.

- بررسی این موضوع را از مراجع مسوول باید پرسید. بررسی کارشناسی و مبتنی بر اندازه‌گیری رسمی و معتبر همیشه قابل قبول است.
* الان نیروگاه‌های واقع در استان‌های غربی تهران مازوت می‌سوزانند یا خیر؟

- به‌صورت محدود پنج تا شش نیروگاه مازوت‌سوز هستند. بقیه نیروگاه‌ها همه سوخت ترکیبی هستند و پایه مصرف آن‌ها هم گاز است. برای موارد اضطراری هم در واقع از سوخت گازوئیل استفاده می‌کنیم. ما تقریبا بیش از ۱۲۰ نیروگاه بزرگ در کشور داریم که پنج تا شش نیروگاه در زمان بسیار محدودی از سال مازوت می‌سوزانند.
* ظاهرا شکل قدیمی پالایش نفت خام سبب تولید مازاد مازوت شده و مازوت اضافی را به نیروگاه‌ها عرضه می‌کنند، درست است؟

- درخصوص نحوه پالایش نفت خام، مسوولان شرکت پخش و پالایش بهتر پاسخگو هستند. الان نیروگاه‌هایی داریم که مازوت مورد نیاز آن‌ها را روزانه شارژ می‌کنیم و این نشان می‌دهد مازوت اضافی وجود ندارد. مخازن ما الان حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد ظرفیت، مازوت دارند و پر نیستند.
* قیمت تمام‌شده برق در کشور چقدر است؟

- ۳۰۰ تومان در هر کیلووات ساعت.
* برق را با چه قیمتی به مشترکان خانگی عرضه می‌کنید؟

- حدود ۸۰ تومان.
*۲۲۰ تومان مابه‌التفاوت قیمت تمام‌شده و قیمت فروش را دولت به شما پرداخت می‌کند؟

- بله، دولت بخشی از مابه‌التفاوت قیمت تمام‌شده و فروش برق را که مربوط به فرآیند تبدیل انرژی به برق و انتقال و توزیع آن است پرداخت می‌کند. بقیه مربوط به سوخت است. الان قیمت فروش سوخت به نیروگاه‌ها ۵ تومان در هر مترمکعب است. فرقی هم نمی‌کند. گاز و مازوت و گازوئیل را با این قیمت به نیروگاه‌ها می‌فروشند.
* قیمت فروش گاز به بقیه مشترکان چقدر است؟

- برای گاز صنعتی تقریبا حدود ۳۰۰ تومان در مترمکعب است، اما در دنیا بیش از ۱۰ سنت معامله می‌شود. نیروگاه‌ها، سوخت را با قیمت کمتر دریافت می‌کنند و البته برق را هم با قیمت کمتر به دست مشترکان می‌رسانند.
* شما مثلا یک‌بار در دولت اعلام نکردید که نیروگاه‌ها در زمستان‌های آلوده، در حالی که نقش مستقیم در قضیه مازوت‌سوزی ندارند، اما متهم اصلی شناخته می‌شوند، در نتیجه تمایلی به مصرف مازوت نداریم؟ منظورم این است که هیچ وقت این موضوع را نخواستید که به جای سوخت مشکل‌دار و آلوده‌کننده، فقط سوخت اصلی مورد نیازتان را که همان گاز است به شما تحویل دهند؟

- قطعا برای نیروگاه‌ها استفاده از سوخت گاز بسیار راحت و مناسب است، چون فرآیند تولید برق هم بهتر صورت می‌گیرد. گاز با مازوت اصلا قابل قیاس نیست. هزینه تعمیر نیروگاه‌ها وقتی که از سوخت مازوت استفاده می‌شود افزایش پیدا می‌کند. این موارد همه سر جای خود قابل بحث است. اما وقتی برای ۴۵ روز سرد سال به‌صورت محدود برای پنج تا شش نیروگاه سوخت مازوت مصرف می‌شود در حالی که بیش از ۱۱۰ نیروگاه دیگر همچنان از مازوت استفاده نمی‌کنند، نمی‌شود این سهم کم را به کل سرایت داد. بعد از عبور از پیک مصرف گاز دوباره به حالت قبل برمی‌گردیم. برای شرایط اضطرار و اجبار، کشور نباید بدون برق بماند. مازوت برای شرایط اضطرار به‌عنوان سوخت پشتیبان مورد استفاده قرار می‌گیرد. تنوع سوخت اگر کم شود آسیب‌پذیری زیاد می‌شود. فرض کنیم شرایطی به‌وجود بیاید که مثلا تولید گاز به مشکل بخورد، نباید مخازن مازوت یا گازوئیل ما خالی باشد که در تامین برق سراسری هم به مشکل بخوریم. حتی اگر شده باید سراغ روش‌های دیگر تولید برق هم برویم تا برای مواقع اضطرار بتوانیم اوضاع را مدیریت کنیم.
* در کدام کشور‌ها در نیروگاه‌ها، مازوت مصرف می‌شود؟

- اغلب کشور‌هایی که تولید نفت دارند و کشور‌های صنعتی که نفت ندارند از زغال سنگ استفاده می‌کنند. همچنین در برخی کشور‌ها مانند کانادا، ایرلند، مکزیک، نیوزیلند و ایالات‌متحده در صنایعشان از مازوتی که اتفاقا درصد سولفور بالایی دارد نیز استفاده می‌کنند.
* این موضوع از دید اقتصادی یک پیچیدگی رازآلود دارد که همین قیمت‌گذاری‌های بی‌منطق و دستوری باعث بی‌ارزش نشان دادن انرژی تولیدی در کشور شده و محصول تلخ آن همین شده که مصرف برق و گاز در کشور به قدری افزایش پیدا می‌کند که مجبور به استفاده از سوخت ویرانگر محیط زیست و ریه انسان‌ها می‌شویم. الان نیروگاه‌ها، سوخت‌های با قیمت‌های بسیار متفاوت را عملا با قیمت یکسان دریافت می‌کنند و مجبور هستند تولید خود (برق) را با قیمت کمتر از یک‌سوم به مشترکان تحویل دهند. بعد دولت تعهد می‌کند همه را مهمان کند و هزینه‌های «فروش انرژی با قیمت پایین» را بپردازد. قیمت‌های غیرواقعی منجر به عدم تعادل در مصرف و تولید انرژی شده است. یک آفت این مدل قیمت‌گذاری هم ناتوانی از تجهیز و مدرن‌سازی صنایع و تجهیزات تولید انرژی است که خود عاملی برای فاصله گرفتن با انرژی‌های پاک می‌تواند باشد؟

- قرار بود زمانی که قانون هدفمندی تصویب شد ظرف مدت پنج سال قیمت حامل‌های انرژی واقعی شود. یک تا دو مرحله از این فرآیند انجام شد که اتفاقا در همان زمان کاهش ۵ تا ۱۰ درصدی مصرف برق را هم داشتیم. اما الان موضوع اثرات تورمی و اقشار آسیب‌پذیر که البته این موارد در جای خود، محل بحث است و راهکار حمایتی آن نیز وجود دارد را برخی افراد سپر اصلاح قیمت می‌کنند. همین «برق امید» برای دسته کم‌مصرف‌ها است. اما پرمصرف‌ها اگر تا ۶ ماه آینده مصرف خود را کاهش ندهند یا بخشی از مصرف برق خود را خورشیدی تامین نکنند مشمول افزایش تعرفه می‌شوند.
* میزان مصرف برق در ایران نرمال است؟

- محاسبه‌ای که در بخش خانگی برای مصرف برق انجام دادیم نشان می‌دهد در کشور‌های سردسیر مثل فنلاند که بیشترین مصرف سالانه برق و انرژی را در بخش خانگی دارند میزان مصرف برق کمتر از هزار مگاژول به ازای هر متر مربع واحد سطح (زیربنای مسکونی) بوده است. در حالی که مصرف انرژی به ازای سطح خانه در ایران ۱۶۵۰ مگاژول به ازای هر مترمربع است. این شاخص برای بقیه کشور‌های دنیا زیر هزار است. در فنلاند که سردسیر است حدود ۹۴۰ است. آمریکا کمتر از ۶۰۰ یعنی ۵۵۰ است. در پرتغال این عدد حول و حوش ۲۲۰ است. در ژاپن کمتر از ۴۰۰ است. در ایران در بخش خانگی تا چهار برابر ژاپن، برق و انرژی مصرف می‌شود. قیمت برق در کشور زیر یک سنت حدود ۳/ ۰ سنت در هر کیلووات ساعت است. در حالی که در کشور‌های مختلف جهان حدود ۷ تا ۸ سنت است. شاخص دیگری هم هست به اسم شدت انرژی که میزان انرژی مصرف شده به ازای تولید هر واحد کالا و خدمات است و ما ۶۰ درصد از متوسط دنیا بیشتر هستیم. یعنی هر کالایی که در ایران تولید می‌شود ۶۰ درصد انرژی بیشتر برای آن در کشور-نسبت به صرف انرژی در سایر کشور‌ها برای تولید همان کالا- مصرف می‌شود.

در این شرایط تنها راهکار برای تامین برق پایدار و استفاده بیشتر از سوخت گاز در نیروگاه‌ها اصلاح الگوی مصرف است. اگر فقط ۱۰ درصد از مصرف گاز و برق در بخش خانگی و تجاری و اداری کاسته شود، گاز نیروگاه‌های کشور تامین خواهد شد.