حال بد تالاب‌های خوزستان در سایه فعالیت‌های نفتی در منطقه

به گزارش جامعه ۲۴، آنچه بر سر تالاب‌های جلگه پرآب اهواز آمده نمونه‌ای است از مصائب سیستماتیکی که بر سر منابع آبی و زیست محیطی کشور آوار شده است. تبدیل پرآب‌ترین استان کشور محصور شده در میان رود‌ها و تالاب‌های پرآب و درخشان به سرزمینی خشک و در تمنای آب موضوعی است که نمی‌توان به سادگی از آن گذر کرد. مصائبی که علت عمده آن وجود نفت در این استان پربرکت است. نفت به جای اینکه برای مردم این استان رفاه و آرامش به دنبال داشته باشد نابودی و زخم‌های بی‌شمار بر پیکر این سرزمین را به همراه داشته است.

خشک شدن تالاب‌های شادگان و هورالعظیم در سایه سکوت سازمان محیط زیست و منفعت‌طلبی‌های وزارت نفت و وزارت نیرو تنها یکی از بلایایی هستند که زندگی مردم و همه زیستمندان آن را به نابودی کشانده است. با وجود اعتراضات مردم خوزستان طی ماه‌های گذشته به دلیل خشک شدن تالاب هورالعظیم و تبعات سنگین آن بر زندگی مردم، اما گویا همچنان قرار است بدون توجه به نیاز‌ها و صلاح مردم منطقه پروژه‌های نفتی با صرف کمترین هزینه و به قیمت از دست رفتن منابع آبی این استان ادامه داشته باشد. 

مسعود امیرزاده ، عضو کارگروه آب شورای هماهنگی شبکه ملی محیط زیست و منابع طبیعی کشور در این رابطه گفته است: «مدارک خشک کردن بخش‌هایی از تالاب هورالعظیم جهت انجام فعالیت‌های نفتی موجود است. تالاب یک اکوسیستم یکپارچه است که حجم آب و نیزار‌های اطرافش نیز در میزان و سرعت تبخیر آن اثر دارد. از این رو وقتی این اکوسیستم تقطیع و به حوضچه‌های کوچک و مجزایی تقسیم شود، آب با سرعت بیشتری تبخیر می‌شود و پوشش گیاهی از دست می‌رود. علاوه‌ بر این احداث جاده‌های دسترسی به تاسیسات نفتی هم به جهت تخریب اکوسیستم، ایجاد آلودگی، نابودی حیات وحشی که در پهنه‌های کوچک آبگیری شده زیست می‌کنند فاجعه آفرین است. کافی است تنها یک روز به تالاب هورالعظیم سر بزنید تا با حجم لاشه‌های حیات وحشی که در مسیر این جاده‌ها افتاده‌اند، مواجه شوید، بنابراین شرکت‌های نفتی مهمانان بی‌آزاری برای تالاب هورالعظیم نبوده‌اند چراکه هم مداخلات داشته و هم تغییراتی ایجاد کرده است که عوارض و آلودگی‌هایی ناشی از آن همه بر وضعیت تالاب اثر گذشته‌اند.»

قسمت شمالی هورالعظیم را هم خشکاندند

ناصر عبیات فعال محیط زیست خوزستانی می‌گوید: «بعد از تنش آبی متاسفانه خبر‌هایی به دست ما رسیده است مبنی بر اینکه وزارت نفت در قسمت شمالی تالاب هورالعظیم که در حال حاضر تنها قسمت طبیعی باقی مانده از این تالاب است پروژه اکتشاف نفت را کلید زده و طرح مطالعاتی آن نیز به پایان رسیده است. براین اساس قرار است ۲۰ حلقه چاه نفتی مشترک در این بخش از تالاب حفر و در مرحله اول روزانه ۳۰ هزار بشکه نفت از این چاه‌ها استخراج شود.» (گرچه جامعه ۲۴ نمی‌تواند صحت و سقم این خبر را تایید یا رد کند، اما با توجه به اهمیت موضوع و دغدغه فعالان محیط زیست منطقه ضروری است سازمان حفاظت از محیط زیست این موضوع را مورد بررسی و توجه قرار دهد.)

«به عنوان فعال محیط زیست نگران هستم که همان اتفاقاتی که طی سال‌های اخیر رخ داد و وزارت نفت و وزارت نیرو برای استخراج نفت هورالعظیم را خشک و آن را تبدیل به بیابان کردند، در قسمت شمالی تالاب هم رخ بدهد و با احداث جاده‌هایی در این نقطه حساس از هورالعظیم آن را به صورت کامل نابود کنند. این درحالی است که هورالعظیم مهم‌ترین و راهبردی‌ترین تالاب نه تنها در ایران بلکه در خاورمیانه است. وسعت این تالاب پیش از اینکه شرکت‌های نفتی قسمت جنوبی آن را تخریب کنند بیش از یک میلیون هکتار بوده که بعد از اکتشاف نفت به حدود ۴۰۰ هزار هکتار رسید، اما در این سال‌ها، سازمان حفاظت از محیط زیست خوزستان تنها به ۱۲۲ هزار هکتار از این تالاب قناعت و آن را به ۵ حوضچه تقسیم کرده است. این رفتار خیانت به هورالعظیم و محیط زیست است.»

«در دریای عمان، خزر و خلیج فارس از ۱۲۰ متر زیر دریا نفت استخراج می‌شود یعنی در واقع استخراج نفت از زیر آب و بدون خشک کردن آب دریا‌ها انجام می‌شود، اما به نظر می‌رسد در کشور ما هیچ اعتقادی به اینکه تالاب محیط آبی است وجود ندارد و به همین دلیل هم وزارت نفت برای اینکه هزینه کمتری صرف کند به جای استخراج نفت از زیر آب، اقدام به خشک کردن تالاب و کشیدن جاده برای تسهیل استخراج نفت کرده است بدون آنکه در نظر بگیرند این اقدامات باعث نابودی هورالعظیم می‌شود.»

بیشتر بخوانید: مرگ تدریجی تالاب هورالعظیم

«ما خوشحالیم که در میدان نفتی مشترک میان ایران و عراق، ایران بیشترین استخراج نفت را دارد، اما این اقدام نباید به هر قیمتی انجام شود. خواسته ما این است که با کمترین میزان احداث جاده، تاسیسات نفتی را به مناطق بالاتر ببرند، تا آنچه که بر سر قسمت جنوبی هورالعظیم آمد در قسمت شمالی تالاب تکرار نشود، اما هیچ اقدامی در این خصوص انجام نشده و تا چند ماه دیگر این پروژه با همین شیوه اجرا می‌شود.»

«معتقدم تنش آبی که رخ داده خشکسالی نبوده بلکه براساس هماهنگی وزارت نیرو و وزارت نفت تا قسمت شمالی تالاب را هم خشک کنند و بعد به بهانه اینکه هورالعظیم خشک شده است جاده‌ها و تاسیسات آن را به راحتی و با صرف کمترین هزینه خشک کرده و نفت استخراج کنند. درحالی‌که استخراج نفت از زیر آب و هزینه‌های آن برای وزارت نفت سنگین نیست.»

 ۶۵ درصد از تالاب شادگان خشک و به دریایی از نمک تبدیل شده

«یک شرکت مشاوره که متاسفانه مورد تایید سازمان محیط زیست کشور هم قرار گرفته است در حوض شماره ۴ هورالعظیم اقدام به احداث کانال کرده و کار را نیز تحویل یک پیمانکار داده است. این پیمانکار برای احداث کانال اقدام به ایجاد جاده‌های پهنی کرده است که احداث آن‌ها کاملا برخلاف مقررات سازمان محیط زیست است. برای من مشخص نیست که بر اساس کدام دانش شرکت مشاوره پیشنهاد داده است که جاده پهن در تالاب ایجاد کنند.»

«درحال حاضر قسمت شمالی هورالعظیم را خشک کرده‌اند و آنطور که اطلاع دارم تا ۲ ماه دیگر استارت احداث چاه‌های نفت زده می‌شود، این اتفاق نه تنها در هورالعظیم افتاده است که در تالاب شادگان هم رخ داده است. تقریبا ۶۵ درصد از این تالاب بین‌المللی خشک و به دریایی از نمک تبدیل شده است. طرح مطالعاتی و اکتشافی نفت از این تالاب هم به پایان رسیده و تاسیسات نفتی قرار است در نزدیکی این تالاب شروع به کار کنند. تابه‌حال حقابه‌ای که برای این تالاب تعریف شده تخصیص داده نشده و شادگان از حقابه خود محروم مانده است. حقابه این تالاب از رودخانه جراحی تامین می‌شود که در حال حاضر این رودخانه هم خشک و تبدیل به فاضلاب شده است. متاسفانه تنها پسماند نیشکر است که وارد تالاب شادگان شده که شور است به علاوه اینکه هر نوع پسماند کشاورزی و صنعتی برای تالاب نامناسب است.»

«قسمت‌های جنوب غرب و شمال غرب شادگان همچنین وسط تالاب و بخش‌هایی که نزدیکی جاده شهر‌های ماهشهر و آبادان قرار دارد کاملا خشک شده است. متاسفانه وجود نفت در تمام نقاط جهان نعمت است، اما به دلیل نبود امکانات و عدم اختصاص امکانات، رفاهی، بهداشتی و آموزشی و استخدام افراد بومی منطقه از سوی وزارت نفت تنها تبعات منفی وجود نفت برای خوزستان باقی مانده است.»

(بعد اعتراضاتی که در خوزستان نسبت به خشک شدن هورالعظیم و اختلال در زندگی مردم شد چه اتفاقی افتاد و در حال حاضر هورالعظیم و ساکنان آن در چه شرایطی قرار دارند؟): «در حال حاضر میزان دبی رودخانه کرخه به شدت کاهش یافته و این مقدار آبی که در هورالعظیم رها کرده‌اند به خصوص در هفته‌ای که گذشت متناسب با نیاز آب شرب مناطق پایین دست نیست. در واقع می‌توان گفت هرگز حقابه هورالعظیم داده نشده است. به عنوان فعال محیط زیست از دولت جدید و شخص رئیس‌جمهور می‌خواهم که حقابه تالاب‌ها و امور محیط زیست را با جدیت پیگیری کنند. تاکنون همه دولت‌ها در حوزه محیط زیست تنها شعار داده‌اند، اما به شعارهایشان عمل نکرده‌اند یا به این دلیل که دانش محیط زیست نداشته‌اند یا اینکه از نام محیط زیست برای پیشرفت و ترقی خود استفاده کرده‌اند.»

«در حال حاضر سد الغدیر که البته احداث آن به نوعی خیانت به تالاب‌های خوزستان بود تامین کننده آب اکثر روستا‌ها و شهر‌های خوزستان است. آب این سد از مناطق بالادست تامین می‌شود، در واقع مشکل اصلی مردم آب آشامیدنی نیست بلکه تخصیص حقابه رودخانه‌ها و تالاب‌ها و کشاورزی خوزستان است. به گفته مدیرعامل آبفای خوزستان ۷۲۰ روستای استان مشکل آب داشتند که قسمت وسیعی از آن‌ها را با تانکر آبرسانی می‌کنند، این درحالی است که خوزستان چندین رودخانه پرآب داشت و هرگز با مشکلی در حوزه آب مواجه نبود. مشکل ما احداث سد و انتقال بی‌رویه آب از رودخانه‌های خوزستان به سایر مناطق کشور است.»

 «خشک شدن تالاب شادگان تبعات زیست محیطی و انسانی داشته و در شرف ایجاد کانون‌های جدید گرد و غبار در این تالاب هستیم. اگر حقابه تالاب شادگان تخصیص نیابد در ماه‌های دی و بهمن شاهد گرد و غبار در خوزستان و تاثیر آن بر سلامت مردم این استان خواهیم بود. ما در این مدت شاهد مرگ و میر ماهیان، پرنده‌های بومی و گونه‌های جانوری نادری که در این تالاب زندگی می‌کردند بودیم.»

قوانین درباره حفظ تالاب‌ها چه می‌گویند؟

محمد داس‌مه، وکیل دادگستری و فعال محیط زیست نیز درباره قوانین مرتبط با حفاظت از تالاب‌ها می‌گوید: «ما قانونی داریم به نام قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌های کشور مصوب سال ۱۳۹۶. این قانون که در راستای اجرای اصل ۱۲۳ قانون اساسی ابلاغ و تفسیر شده است، در ماده یک خود تصریح می‌کند که هرگونه بهره‌برداری و اقدامی که منجر به تخریب و آلودگی غیرقابل تالاب‌ها شود ممنوع است. مسئول تشخیص تخریب و آلودگی غیرقابل جبران هم سازمان محیط زیست است.»

«در این ماده گفته شده هرگونه بهره‌برداری و اقدام یعنی هر تصرفی و وقتی می‌گوید تخریب و آلودگی غیرقابل جبران، به معنای آن است اقدام چه صرفا باعث تخریب شود چه صرفا باعث آلودگی غیرقابل جبران شود، ممنوع بوده و مرجع تشخیص هم سازمان محیط زیست است. در ماده ۲ این قانون آمده است که سازمان مکلف است نیاز آبی زیست محیطی تالاب‌ها یعنی حقابه آن‌ها را تعیین کند و وزارت نیرو مکلف است نسبت به تامین و تخصیص آن اقدام کند. البته قبل از قانون احیا و مدیریت تالاب‌ها تعیین حقابه تالاب‌ها با وزارت نیرو بود، یعنی هم تعیین میزان حقابه و هم تامین آن.»

«اگر بخواهیم اقدامات وزارت نفت، شرکت‌های نفتی، شرکت‌های وابسته و شرکت‌های تابعه و هرگونه شرکت خصوصی و دولتی یا هر شخص حقیقی یا حقوقی را در بستر و حریم تالاب‌ها بررسی کنیم باید به قانون احیا و مدیریت تالاب‌ها و ماده یک آن مراجعه کنیم، اگر آن اقدام موجب تخریب و آلودگی غیرقابل جبران شود صددرصد ممنوع بوده و سازمان محیط زیست مکلف است اعلام جرم کند تا دادستانی وارد عمل شود. در حال حاضر اداره کل محیط زیست باید حسب ماده یک این قانون علیه دستگاهی که چنین تصرفاتی انجام داده یا قصد انجام آن را دارد اعلام گزارش کند.»

«سازمان حفاظت از محیط زیست براساس همین قانون مکلف است از تالاب‌ها صیانت کند. از طرف دیگر اگر این سازمان یک تخریب یا آلودگی غیرقابل جبران در بستر تالاب‌ها یا محدوده مناطق ۴ گانه مانند پارک ملی، اثر طبیعی ملی، مناطق حفاظت شده یا پناهگاه حیات وحش را مشاهده و گزارش نکرد به کوتاهی و عملکرد مدیر اداره محیط زیست آن حوزه قضایی طبق عنوان مجرمانه اهمال و تعدیات نسبت به اجرای وظایف ذاتی حسب قانون مجازات اسلامی رسیدگی می‌شود. مدیر یک دستگاه حسب قانون وظایفی را برعهده دارد، مانند رئیس اداره حفاظت از محیط زیست هویزه که مکلف است قانون مدیریت و احیای تالاب‌ها را در حوزه تالاب هورالعظیم اجرایی کند، حالا وقتی شرکت نفت یا هر شرکتی دخل و تصرفی در خصوص این تالاب انجام دهد و این تصرف هم باعث تخریب و آلودگی غیرقابل جبران شود، اگر سازمان محیط زیست علیه این شرکت اعلام جرم و شکایت نکند باید به عملکرد رئیس اداره تحت عنوان مجرمانه اهمال و تعدیات نسبت به اجرای وظایف ذاتی، در دادگاه‌های انقلاب آن حوزه قضایی رسیدگی شود؛ همزمان این رفتار از اوصاف تخلفات اداری نیز محسوب می‌شود و باید در هیات تخلفات اداری سازمان محیط زیست تحت رسیدگی قضایی قرار گیرد. اگر این فرد رئیس اداره شهرستان باشد در هیات تخلفات اداری اداره کل مورد رسیدگی قرار می‌گیرد. اگر مدیرکل باشد تخلفاتش در هیات تخلفات سازمان بررسی می‌شود.»

«بنابراین اولا باید بررسی شود که متصرف کیست؟ دوم آیا انجام برخی اقدامات باعث تخریب یا آلودگی غیرقابل جبران در محدوده تالاب هورالعظیم شده است یا خیر. در صورتی‌که جواب مثبت باشد، رئیس اداره محیط زیست هویزه حسب ماده یک موظف به اعلام جرم است که اگر چنین نکرد دادستان می‌تواند علیه خود مدیر محیط زیست اعلام جرم کند، زیرا از دسته جرائم عمومی و غیرقابل گذشت بوده و با ورود مدعی العموم قابل تحقیق است.»

(بعد از خشک شدن قسمت جنوبی هورالعظیم که به وقوع اعتراضات و اختلال در زندگی مردم خوزستان منجر شد، آیا موضوع بررسی قضایی شد؟): «به نظر من سازمان حفاظت محیط زیست می‌تواند علیه شرکت‌هایی که اقدام به خشک کردن تالاب کرده‌اند از دو جهت پیگیری حقوقی کنند؛ اول اینکه تخریب محیط زیست جرم است و در قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست به عنوان قانون مبنایی گفته می‌شود که هرگونه اقدامی که موجب تخریب محیط زیست شود ممنوع است. این مساله یک اصل کلی و قاعده عمومی است. یک قانون خاص هم در سال ۹۶ درخصوص تالاب‌ها در مجلس تصویب شده است، بنابراین سازمان محیط زیست می‌تواند ابتدا شخصیت حقوقی شرکت متصرف را شناسایی کرده و بعد تحت عنوان تخریب محیط زیست علیه آن اعلام جرم کند. دوم آنکه طبق مواد ۱ و ۳ قانون مسئولیت مدنی و قاعده لاضرر که بر اساس آن خسارت و ضرری نباید غیرقابل جبران بماند، باید دادخواست مطالبه خسارت و اعاده به وضع سابق بدهند.»

«اگر دادخواست مطالبه خسارت داده شود باید برآورد کنند که چقدر خسارت به تالاب وارد شده است، چه به اکوسیستم تالاب و چه خسارات مالی. همچنین باید مشخص شود که سازمان حفاظت محیط زیست برای احیای تالاب باید چه میزان هزینه کند. تالاب هورالعظیم به پنج حوضچه تقسیم شده است. حوضچه‌ها را با مخلوطی از آب رودخانه و پساب نیشکر آبگیری می‌کردند. از سال‌های گذشته هم بخش عمده‌ای از آبگیری با همین پساب‌ها بود که تبعاتی را به دنبال دارد. دست‌اندازی شرکت‌هایی تحت عنوان شرکت نفت یا هر شخصیت حقوقی موجب ایجاد پستی و بلندی‌هایی شده که دیگر نمی‌توان برخی از این حوضچه‌ها را آبگیری کرد.»

«در سیل عظیمی که طی سال ۹۸ خوزستان تجربه کرد و بخش عمده‌ای از این استان زیر آب رفت بخش‌هایی از هورالعظیم آبگیری نشد یعنی دست‌اندازی‌های بشر موجب شده بود که بخش‌هایی از آن غیرقابل آبگیری باشد بنابراین باید معیار آن قانون حفاظت و مدیریت تالاب‌ها باشد این قانون بسیار قانونی خوبی است و می‌تواند مشکلات را حل کند.»