اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: الغ بیگ تیموری (۱۳۹۴-۱۴۴۹ میلادی)، نوه تیمور لنگ و پسر شاهرخ تیموری، یکی از برجستهترین شخصیتهای فرهنگی و علمی در تاریخ سلسله تیموریان بود. او علاوه بر جایگاه سیاسی بهعنوان حاکم سمرقند و بخشهایی از امپراتوری تیموری، به دلیل علاقه و دستاوردهای علمیاش، بهویژه در زمینه نجوم و ریاضیات، شناخته میشود. الغ بیگ با تأسیس یکی از مهمترین رصدخانههای دوران خود، نقش مهمی در پیشرفت علم در جهان اسلام ایفا کرد.
زندگینامه الغ بیگ تیموری
الغ بیگ در سال ۱۳۹۴ میلادی در سلطانیه بهدنیا آمد. مادرش گوهرشاد آغا یا ملکه گوهرشاد بیگم از شاهزادگان معروف ایرانی بود و از سیاستمداران نامی دوره تیموریان به شمار میرفت که از وی به نیکی یاد میشود. گوهرشاد آغا زنی بسیار نیکوکار، ثروتمند، ادب دوست، هنرور، خردمند، محتاط و با سیاست بود. پدر الغ بیگ، معینالدین شاهرخ تیموری، چهارمین پسر تیمور گورکانی بود.
وی بسیار هنرور و ادبدوست بود و تلاش بسیاری برای گسترش علم و هنر در دوران خود کرد و کوشید خرابیهای جنگهای پدرش را بازسازی کند. علاقه الغ بیگ به علم بهواسطهی پرورش مادر شکل گرفت که تمام فرزندانش از جمله دانشمندان و هنرمندان آن دوران بودند. الغ بیگ تحت آموزش استادان برجسته زمان خود، در زمینههای مختلفی مانند نجوم، ریاضیات، ادبیات و علوم اسلامی تحصیل کرد. علاقه او به علم و دانش از همان دوران کودکی مشهود بود.
بیشتر بخوانید: چنگیز خان مغول کیست و چرا به ایران حمله کرد؟
الغ بیگ از کودکی به علم علاقهمند بود و کاری به سیاستهای دربار نداشت و حتی در دربار زندگی نمیکرد. او بیشتر اوقات خود را در سمرقند به مطالعه و تحقیق میگذراند و تنها بهعنوان مهمان برای ملاقات با پدر و مادرش به دربار پدر میرفت. الغ بیگ در سمرقند رصدخانه عظیم و مجهزی تأسیس کرد که به نام رصدخانه الغ بیگ معروف است. به عقیده بسیاری از کارشناسان، این رصدخانه یکی از بهترین رصدخانههای جهان اسلام و بزرگترین آنها در آسیای میانه محسوب میشود. بزرگترین ستارهشناسان آن عصر از جمله غیاثالدین جمشید کاشانی و علی قوشچی در این رصدخانه به مطالعه و تحقیق میپرداختند. البته خود الغ بیگ نیز از جمله ستارهشناسان بزرگ آن عصر به حساب میآید که در آنجا به تحقیق و مطالعه مشغول بود.
پادشاهی الغ بیگ تیموری
الغ بیگ در سال ۱۴۱۱ میلادی، در دوران حکومت پدرش شاهرخ، بهعنوان حاکم ماوراءالنهر و شهر سمرقند منصوب شد. مرکز حکومت او شهر سمرقند بود، که پیشتر بهعنوان پایتخت تیمور لنگ شناخته میشد. او تلاش کرد تا سمرقند را به یک مرکز فرهنگی، علمی، و هنری تبدیل کند. برخلاف سایر اعضای خانواده تیموری که عمدتاً به جنگ و سیاست علاقهمند بودند، الغ بیگ بیشتر به توسعه علم و فرهنگ پرداخت. همچنین او وظیفه داشت ضمن حفظ امنیت و ثبات این منطقه استراتژیک، نفوذ تیموریان را در آسیای میانه گسترش دهد.
پادشاهی الغبیگ تیموری، اگرچه با چالشهای سیاسی و نظامی روبهرو بود، اما به دلیل توجه او به علم و دانش، به یکی از دورههای درخشان تاریخ تیموری تبدیل شد. الغبیگ نه تنها یک حاکم، بلکه دانشمندی برجسته بود که میراث علمی و فرهنگی او تا قرنها پس از مرگش الهامبخش جوامع مختلف بوده است.
دستاوردهای پادشاهی الغ بیگ تیموری
الغ بیگ بیشتر بهخاطر دستاوردهای علمیاش در نجوم و ریاضیات شناخته میشود.
• رصدخانه الغ بیگ: در سال ۱۴۲۰ میلادی، او رصدخانه سمرقند را تأسیس کرد، یکی از بزرگترین و پیشرفتهترین رصدخانههای زمان خود. این رصدخانه به تجهیزات پیشرفتهای برای مشاهده ستارگان و سیارات مجهز بود. با کمک گروهی از دانشمندان برجسته، الغ بیگ تحقیقات گستردهای در زمینه نجوم انجام داد.
• زیج الغ بیگ (جدولهای نجومی): یکی از مهمترین آثار الغ بیگ، «زیج الغ بیگ» است که شامل جداول دقیق نجومی برای محاسبه حرکت ستارگان و سیارات بود. این اثر به یکی از منابع اصلی در علم نجوم تبدیل شد و تأثیر آن در جهان اسلام و اروپا به مدت چندین قرن ادامه یافت.
• ریاضیات: الغ بیگ در زمینه ریاضیات نیز دستاوردهای قابلتوجهی داشت، بهویژه در محاسبات مثلثاتی و حل معادلات پیچیده.
• فرهنگ و هنر: دوره حکومت او، با وجود چالشهای سیاسی، یکی از دورههای طلایی هنر و فرهنگ در سمرقند بود.
چالشهای سیاسی پادشاهی الغ بیگ تیموری
با وجود استعداد علمی بینظیرش، الغ بیگ در سیاست و اداره امور حکومتی با چالشهای متعددی روبهرو بود.
• او نتوانست بر مشکلات سیاسی و اختلافات داخلی میان خاندان تیموری بهخوبی فائق آید.
• مخالفان سیاسی، بهویژه برادرزادهاش عبداللطیف، علیه او شورش کردند.
مرگ الغ بیگ تیموری
در سال ۱۴۴۷ میلادی الغبیگ شنید که علاءالدوله پسر برادر فقید خودش «بایسنقر» مدعی فرمانروایی امپراتوری تیموری در هرات بوده است. در نتیجه، الغبیگ علیه علاءالدوله لشکر کشید و در نبرد مرغاب با او روبهرو شد. او برادرزاده خود را شکست داد و بهسوی هرات پیش رفت و مردم آن شهر را در سال ۱۴۴۸ قتلعام کرد. اما ابوالقاسم بابرمیرزا برادر علاءالدوله به کمک او رفت و الغبیگ را شکست داد.
الغبیگ سپس به بلخ عقبنشینی کرد و در آنجا متوجه شد که والی آن یعنی پسر بزرگ خود، عبداللطیف میرزا، علیه او قیام کردهاست و جنگ داخلی دیگری آغاز شد. عبداللطیف برای ملاقات با ارتش پدرش در سواحل رودخانه آمودریا سربازانی را بهخدمت گرفت. با اینحال، الغبیگ با شنیدن اخبار آشوب در شهر، پیش از وقوع هرگونه جنگی به اجبار به سمرقند، عقبنشینی کرد. عبداللطیف نیز در مدت کوتاهی به سمرقند رسید و الغبیگ، بیاختیار تسلیم پسرش شد. عبداللطیف پدرش را از حبس آزاد کرد و به او اجازه داد تا برای انجام حج به مکه برود. با اینحال، او ترتیبی داد که الغبیگ هرگز به مقصد خود نرسد و او در سال ۱۴۴۹ ترور شد. سرانجام، برادرزاده الغبیگ، عبدالله میرزا، بقایای او را در گور امیر در سمرقند زیر پای تیمور، دفن کرد. این بقایا بعدها در سال ۱۹۴۱ توسط باستانشناسان شوروی پیدا شد.