نفت؛ از ملی شدن تا ملی ماندن در تحریم‌ها

اقتصاد۲۴ -۲۹ اسفند ماه ۱۳۲۹ روزی تاریخ در سرنوشت ملت ایران بود. در این روز به طور رسمی، شرکت نفت ایران و انگلیس به شرکت ملی نفت ایران تبدیل شد و از آن به بعد، ایران باید یک تنه مسئولیت استخراج تا فروش نفت را انجام می‌داد.

همواره در روز ۲۹ اسفند ماه هر سال، اغلب رسانه‌ها و جامعه نخبگانی کشور درباره چند و، چون نهضت ملی شدن صنعت نفت، صحبت و بر سر مسائل پیش آمده در آن برهه تاریخی بحث می‌کنند، اما نگاه این گزارش رو به آینده است.

دلایلی که هنوز هم نیاز به تولید نفت و گاز داریم

هرچند که سال هاست کارشناسان اقتصادی بر قطع وابستگی بودجه کشور به نفت تاکید می‌کنند، اما به دلیل سوء مدیریت مدیران اقتصادی کشور، به نظر نمی‌رسد که قطع این وابستگی به این زودی صورت بگیرد.

حسین شیروانی بیان کرد: به چهار دلیل نیازمند افزایش تولید نفت و گاز هستیم؛ نخستین دلیل، استفاده از این ظرفیت در مصارف داخلی مثل تولید بنزین و گازوئیل یا مصرف گاز در بخش خانگی است. مصرف داخلی ما هم اکنون به شدت بالاست و روز به روز در حال افزوده شدن است؛ بنابراین، باید نفت و گاز بیشتری تولید کنیم تا بتوانیم پاسخگوی این مصرف باشیم.

این کارشناس حوزه انرژی ادامه داد: دلیل دوم این است که ما تعداد زیادی پالایشگاه و پتروشیمی راه‌اندازی کرده‌ایم که این‌ها برای ادامه فعالیت شان نیاز به تامین خوراک اولیه دارند؛ بنابراین باید نفت و گاز را آن‌ها بدهیم تا بتوانند محصولاتی را برای مصارف داخلی یا صادرات تولید کنند.

او افزود: دلیل بعدی که نیاز به افزایش تولید داریم این است که بودجه دولت‌های ما وابسته به صادرات و درآمد‌های نفتی است و چهارمین دلیل هم این است که بخش از تولید نفت و گاز کشور ما، سوزانده می‌شود که برای اینکه بتوانیم بسوزانیم، باید تولید کنیم.

تولید گاز، چالشی برای آینده نزدیک

حسن الماسی بیان کرد: گزارش‌های بین المللی ایران را از نظر منابع گازی در رده دوم جهان قرار داده، ولی در مجموع منابع نفت و گاز، ایران در رتبه اول است که البته تمام این‌ها مربوط به قبل از اتفاقاتی است که در پارس جنوبی رخ داد.

او افزود: داشتن منبع گازی یک بحث و توسعه این منابع گازی بهره برداری از آن‌ها یک بحث دیگر است. با توجه به شرایط ویژه از نظر تحریم و سرمایه گذاری و به ویژه در بحث مدیریت داریم، نمی‌توان تصور کرد که به سادگی بتوانیم به مرحله بهره‌برداری از این میادین گازی برسیم.

این کارشناس ضمن اشاره به تاخیر در بهره برداری از فاز‌های باقی مانده پارس جنوبی، اضافه کرد: در حال حاضر پارس جنوبی حدود ۷۰ درصد از گاز مصرفی کشور را تامین می‌کند و پیش بینی می‌شود که با بهره‌برداری از فاز‌هایی که هم اکنون در حال تکمیل است، این رقم به بیش از ۸۰ درصد برسد.

او گفت: مخازن دیگری که به غیر از پارس جنوبی در حال استفاده از آن‌ها هستیم، بسیار زودتر از پارس جنوبی به تولید رسیدند و در حال سپری کردن مراحل پایانی عمر خود هستند؛ بنابراین مخازن توسعه یافته ما به غیر از پارس جنوبی خیلی قابل اتکا نیستند.

ساختار شرکت ملی نفت نیاز به اصلاح دارد

مقدم، یک کارشناس دیگر حوزه انرژی بیان کرد: اگر از ظرفیت داخلی استفاده کنیم، خیلی راحت می‌توانیم به ظرفیت تولید ۶ میلیون بشکه نفت دست بیابیم. یعنی اگر شرکت ملی نفت، یک ساختار تجاری پیدا کند و به شرکت‌های ایرانی اکتشاف و تولید نیز میدان بدهیم که بتوانند به عرصه ورود کنند، دستیابی به این هدف، به سادگی امکان پذیر است.

او افزود: تمام دنیا همین کار را انجام داده؛ یعنی سایر کشور‌ها نیز با ایجاد رقابت میان شرکت‌های داخلی، ظرفیت تولید خود را بالا برده اند. این در صورتی امکان پذیر است که مسئولان حمایت کنند تا ساختار کنونی وزارت نفت تغییر کند و پول نفت از اختیار دولت خارج شود و به جای آن مالیات بگیرد.

این کارشناس حوزه انرژی در ادامه گفت: وزارت نفت نماینده حاکمیت است و باید هر بشکه‌ای که استخراج می‌کند را به ارزش افزوده تبدیل کند. از طرفی نباید به شکلی رفتار کند که نفت در مخازن باقی بماند. اکنون میلیون‌ها بشکه نفت در مخازن به دلیل برداشت بد، هدر رفته است و همین طور در حال ادامه دادن به این روند هستیم.

هرچند که قانون ملی شدن صنعت نفت به تصویب رسید، اما تا زمان به پیروزی رسیدن انقلاب اسلامی به شدت درگیر سیطره غیرمستقیم کشور‌های خارجی به ویژه آمریکا بود. پس از انقلاب اسلامی نیز جنگ تحمیلی آغاز شد و متاسفانه به دلیل بمباران‌های مستقیم آمریکا، خسارات بسیار زیادی به این صنعت به ویژه به دلیل شهادت کارکنان ماهر در مناطق عملیاتی وارد شد.

افخم زروانی، رئیس ﺻﻨﺪﻭﻕﻫﺎﯼ ﺑﺎﺯﻧﺸﺴﺘﮕﯽ، پس انداز و رفاه کارکنان صنعت نفت بیان کرد: صنعت نفت یک صنعت مهم در پیشرفت اقتصادی کشور است و به دلیل منابع و دانشی که در رابطه با این صنعت در کشور وجود دارد، به عنوان یک بخش پیشتاز در توسعه اقتصادی شناخته می‌شود که برای آن زحمت زیادی کشیده شده است.

او گفت: در ابتدای شکل گیری صنعت نفت در کشور، عمدتا انگلیسی‌ها در این صنعت بودند، اما در یک بازه زمانی تصمیم بر این شد که این صنعت ملی شود و این مسئله نقش بسیار مهمی در سرنوشت سیاسی و اقتصادی کشور داشت.

زروانی ادامه داد: بازنشستگان نخبه و مهندسان نفت در این زمینه نقش بسیار موثری داشتند، زیرا به این باور رسیدند که می‌توانند این صنعت را اداره کنند و جای دارد که از آن‌ها قدردانی شود.

ابوالقاسم امامزاده، یکی از این بازنشستگان است که با ابتکار خود، نیاز کشور به نیروی خارجی در صنعت نفت را برطرف کرد و اکنون عضو هیئت مدیره انجمن مهندسی نفت ایران است. او در گفت و گو با خبرنگار اقتصاد و انرژی گروه اقتصادی باشگاه خبرنگاران جوان، بیان کرد: در حالی که کشور به شدت به نیروی انسانی متخصص در صنایع بالادستی صنعت نفت یعنی اکتشاف و تولید نیاز داشت، رشته نفت برای بسیاری از دانشگاه‌های داخلی و همچنین دانشجو‌های کشور شناخته شده نبود.

مجری طرح مدرک دوگانه صنعت نفت، افزود: به همین دلیل از وزارت علوم درخواست کردیم تا اجازه دهد که آن دسته از دانشجویان دارای رتبه برتر که تمایل دارند، اجازه داشته باشند که به طور همزمان، در دو رشته تحصیل کنند. به مرور زمان شرایط به نحوی تغییر کرد که دانشگاه‌های مختلف، رشته نفت را راه اندازی کردند. اکنون می‌بینیم که دانشگاه‌های تهران، امیرکبیر، علم و صنعت، صنعتی شریف و دانشگاه‌های مختلفی در شهرستان ها، اغلب دارای رشته نفت هستند.

سوء مدیریت، نیروی انسانی صنعت نفت را ناامید کرد

گودرز دهقانی، رئیس اسبق مرکز بهبود روابط کار و امور اجتماعی در شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب  بیان کرد: بر اساس سازوکاری که در صنعت نفت وجود داشت، نیرویی که تربیت می‌شد، یک نیروی ماهر بود و نسبت به شرایط سخت تحمل بالایی داشت، چون احساس تعلق خاطر می‌کرد. همان طور که در دوره جنگ تحمیلی، همین افراد ماهر بودند که با وجود بمباران‌های شدید و اینکه هر روز تعدادی از همکارانشان شهید می‌شدند، تولید نفت را رها نکردند.

او ادامه داد: این افراد، کنار صنعت ماندند و از آن محافظت کردند. این یک وظیفه ملی، دینی و میهنی بود، زیرا صنعت نفت شریان حیاتی این مملکت است، اما اکنون می‌بینیم افرادی مسئولیت‌ها را در صنعت نفت در دست گرفته اند که متاسفانه با توجه به نوع سیاست‌های فعلی صنعت نفت، فاقد حس مسئولیت و وابستگی نسبت به آن هستند. همچنین، عمده انتصاب‌ها بر اساس سلایق، سیاست‌های روز و تغییرات مدیریتی است.

دهقانی اظهار کرد: اکنون با بسته شدن این آموزشگاه‌ها، نیرویی که از بیرون وارد صنعت نفت شد از تخصص کافی برخوردار نبود و این صنعت به شکلی درآمد که اکنون نتایج آن را می‌بینیم یعنی، یک مجموعه مستاصل و ناامید که خیلی دل به کار نمی‌دهد.

بیشتربخوانید:ملی شدن نفت به مثابه یک مسابقه دوی امدادی

او گفت: همه این مسائل، ناشی از سوء مدیریت است؛ سال هاست که از استخدام رسمی جلوگیری می‌کنند و ورودی این صنعت، نیرو‌های پیمانکاری هستند که در از قبل در آن کار می‌کردند. خاطرم هست زمانی با حدود ۴ هزار و ۵۰۰ نفر نیرو در مناطق نفت خیز جنوب، ۶ میلیون بشکه نفت تولید می‌شد، اما اکنون تعداد نیروی انسانی فقط در مناطق نفت خیز جنوب، حدود ۳۵ تا ۳۶ هزار نفر است که هزینه آن به تمام صنعت نفت تحمیل می‌شود و کاری را که یک نفر می‌توانست انجام دهد، اکنون پنج نفر انجام می‌دهند که آسیب زاست.

مهرداد جلیلی، کارشناس صنعت نفت بیان کرد: چیزی که کاملا مشخص شده، این است که حمایت کافی از نخبگان و دانش بنیان‌های صنعت نفت نمی‌شود. این حمایت می‌تواند شامل حمایت مالی یا سپردن پروژه به این دسته از فعالان صنعت نفت باشد.

او تاکید کرد: به نظر نمی‌رسد که مشکل اصلی این نوع رفتار با نخبگان و دانش بنیان‌های صنعت نفت، ارتباطی به کسری بودجه داشته باشد؛ به نظر من اگر مسئولان از نزدیک ببینند که این افراد توانسته اند کاری را انجام دهند که شرکت‌های خارجی با بودجه‌های ده‌ها برابری در حال انجام آن‌ها هستند، متوجه خواهند شد که ما می‌توانیم در همان سطح دقت، آزمایش‌ها و فعالیت‌های مرتبط با صنعت نفت را انجام دهیم.

مجید محمدپور، دبیر انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایران (استصنا) بیان کرد: تقریبا ۲۰ سال پیش که این انجمن تشکیل شد، تنها توان ساخت زیر ۵ درصد از تجهیزات صنعت نفت در داخل کشور و حداکثر ۵ درصد از سهم بازار را در اختیار داشتیم، اما اکنون این رقم به ۸۵ درصد رسیده است. دلیل این که برای ۱۵ درصد مابقی کاری انجام ندادیم این است که حجم تقاضا به گونه‌ای نبوده که برای بخش خصوصی جذابیت داشته باشد.

او تصریح کرد: این جذابیت یا به دلیل حجم بالای سرمایه گذاری به ویژه در حوزه تجهیزات دوار وجود نداشته یا این که حجم تقاضا از سوی کارفرما بسیار کم بوده است.

محمدپور تاکید کرد: متاسفانه علی رغم پیگیری‌های زیاد، هنوز آیین نامه اجرایی قرارداد خرید تضمینی یا حمایت از ساخت بار اول توسط معاونت مهندسی و پژوهش و فناوری وزارت نفت ابلاغ نشده است. این در حالی است که جلسات بسیار زیادی رفتیم و بحث‌های زیادی شکل گرفت، اما این کار هنوز انجام نشده است.

از مجموع این گفت و گوها، این طور برداشت می‌شود که اگر این صنعت بخواهد همچنان ملی باقی بماند، باید چنین انگیزه‌ها و ابتکار‌های متخصصان داخلی استقبال کند، اما در حال حاضر شواهد چیز دیگری را نشان می‌دهد.