چرا ماهی گران شد؟

اقتصاد ۲۴ - با وجود تأکید کارشناسان تغذیه بر ضرورت افزایش سهم گوشت سفید در سبد مصرفی خانوار، رشد ۳ برابری قیمت انواع ماهیان آزاد و پرورشی نسبت به سال گذشته، موجب افت شدید سهم این ماده پروتئینی به‌خصوص در سبد مصرف خانوار‌های کم‌درآمد شده است.

انتظار می‌رفت افزایش قیمت گوشت قرمز و مرغ، زمینه رشد تقاضا و افزایش سهم ماهی و میگو در سبد مصرفی خانوار‌ها را فراهم کند. با نبی‌الله خون‌میرزایی، رئیس سازمان شیلات کشور گفتگو کرده‌ایم.

*وضع تامین نیاز بازار و چشم‌انداز تولید آبزیان چگونه است؟

در زمینه تولید ماهی پرورشی، ۲ دسته ماهیان سردابی، مانند قزل‌آلا و ماهیان گرمابی، از قبیل خانواده کپور را داریم. با توجه به کمبود آب در فصل تابستان و پاییز، مزارع پرورش ماهیان سردابی به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کنند که عمده برداشت با دوره اوج فروششان در فصول تابستان و پاییز هماهنگ باشد، اما در فصول پر بارش مانند زمستان و بهار که آب فراوان است، مزارع پرورش ماهی، آبزیان را برای وزن‌گیری بیشتر به‌مدت طولانی‌تری نگهداری می‌کنند. با این روند فصل فروش ماهیان سردابی، مانند قزل‌آلا تابستان و پاییز است که هیچ کمبودی در تامین نیاز بازار به این گونه ماهیان نداریم. در مورد ماهیان گرمابی، مانند خانواده کپور، ۳ استان خوزستان، مازندران و گیلان قطب تولید این نوع ماهیان هستند. ماهیان گرمابی تا زمانی که آب گرم است، تغذیه و رشد می‌کنند و با سردتر شدن آب، میزان غذا و رشد این ماهیان کم می‌شود؛ بنابر این فصل عمده صید و فروش ماهیان گرمابی، مهر تا اسفند‌ماه هر سال است. با این روند اکنون در اوج دوره صید ماهیان گرمابی هستیم و کمبودی برای تامین نیاز بازار به این گونه از ماهیان نداریم.

میزان تولید سالانه و نیاز بازار به ماهیان گرمابی و سردابی چقدر است؟

تولید سالانه ماهیان پرورشی سردابی ۱۸۵ تا ۱۹۰ هزار تن است. تولید این گونه ماهیان در سال گذشته ۱۹۰ هزار تن بود. این میزان تولید جوابگوی نیاز بازار داخلی است و حتی بخشی از آن نیز صادر می‌شود. در مورد ماهیان پرورشی گرمابی نیز میزان تولید سالانه ۲۲۰ هزار تن است که بخشی از این نوع ماهیان به کشور‌های عراق، اقلیم کردستان، روسیه و آذربایجان صادر می‌شود. با این شرایط، هیچ کمبودی برای تامین نیاز بازار داخلی به ماهیان گرمابی و سردابی نداریم؛ در نتیجه کاهش عرضه علت افزایش قیمت خرده‌فروشی ماهی نیست.

*پس علت افزایش قیمت ماهی قزل‌آلا تا کیلویی ۹۰ هزار تومان چیست؟

واقعیت آن است که نرخ همه نهاده‌ها و هزینه‌های تولید افزایش یافته است. نرخ جو، یونجه، کنسانتره و ذرت با درصد‌های متفاوت زیاد شده و پرورش‌دهندگان ماهی اگرچه بخشی از نهاده‌های تولید را با نرخ مصوب دولتی دریافت می‌کنند، اما ناگزیر به تامین باقیمانده این نهاده‌ها با قیمت بازار آزاد هستند. با این وضع، هزینه تمام‌شده تولید آبزیان افزایش یافته است. علاوه بر آن، قیمت انواع ماهی در مزرعه نصف یا ۶۰ درصد قیمت این محصولات در بازار خرده‌فروشی است؛ مثلا قیمت هر کیلوگرم ماهی قزل‌آلا در مزرعه بنابر سایز ۶۰ تا ۷۰ هزار تومان و قیمت کپور ماهیان شامل ۴ گونه کپور، آمور، فیتوفاگ و بیگ هد، در بازار خرده‌فروشی دقیقا بیش از دوبرابر قیمت مزرعه است. از آنجا که تولیدکنندگان ماهی، شبکه‌ای برای عرضه مستقیم ماهی ندارند، شکاف قیمت تولید و مصرف ماهی تا دوبرابر افزایش می‌یابد.

*اما عرضه مستقیم ماهی از سال‌ها پیش مطرح بوده. چرا این طرح به سرانجام نرسیده است؟

برای رفع این مشکل باید رویکرد تولید آبزیان از مزرعه محوری به ایجاد زنجیره کامل تامین و عرضه تغییر کند تا این زنجیره همه مراحل تولید و فروش ماهی را برعهده گیرد؛ زیرا تولید، حلقه‌ای از این زنجیره است. باید بازار‌ها و بازارچه‌های فروش آبزیان با محوریت زنجیره تولید و عرضه فعالیت کنند. مهم‌تر اینکه چنین زنجیره‌هایی باید با مشارکت تعاونی‌ها و اتحادیه‌ها شکل بگیرد، اما متأسفانه حتی اتحادیه‌هایی که نماینده بخش تولید هستند در این زمینه به‌درستی ایفای نقش نمی‌کنند و خودشان شبکه توزیع و عرضه ندارند؛ مثلا اگرچه با شهرداری تهران برای ارائه غرفه به این اتحادیه صحبت شده، اما به‌دلیل نداشتن تشکل قوی و ضعف بنیه مالی، آن‌ها قادر نیستند تا انواع آبزیان را از مراکز تولید دریافت و در این گونه بازار‌ها عرضه کنند تا ماهی با قیمت واقعی به‌دست مصرف‌کننده برسد.

بیشتربخوانید:افت ۴۰ درصدی مصرف با افزایش قیمت ماهی

تحقق این هدف، کار دولت یا دستگاه‌های سیاستگذار نیست، ولی با این حال ما تقویت تشکل‌ها و زنجیره‌ها را در دستور کار قرار داده‌ایم. در این چارچوب توافق‌هایی با سازمان تعاونی روستایی و اتکا برای ایفای نقشی پررنگ‌تر در این زمینه داشته‌ایم. این برنامه به تشکل‌ها ارائه شده و به هر میزانی که آن‌ها اقدام کنند، ما حمایت می‌کنیم؛ مثلا حامی شکل‌گیری شبکه حمل‌ونقل قوی برای آبزیان هستیم تا هزینه‌ها و قیمت عرضه این محصولات کاهش یابد و از طرح‌هایی که در این زمینه ارائه شود، حمایت می‌کنیم.

*چرا هدفگذاری رشد تولید ماهی و آبزیان بر تثبیت یا کاهش قیمت‌ها تأثیری نداشته است؟

افزایش کنونی قیمت ماهی و آبزیان ناشی از کمبود نیست؛ زیرا اکنون ماهی و میگو به‌وفور در استخرها، مزارع و بازار وجود دارد، اما قیمت تمام‌شده تولید با توجه به گرانی نهاده‌ها و عوامل تولید بالاست و شبکه مستقیم و منسجمی برای عرضه آبزیان وجود ندارد. این شرایط موجب می‌شود تا این محصولات از مراکز تولید تا فروش چند دست چرخیده و قیمت مصرف‌کننده آن افزایش یابد. علاوه بر آن می‌توانیم با توسعه مکانیزاسیون و تولید متراکم با زیرساخت‌های موجود، میزان تولید آبزیان را افزایش دهیم. در برخی محصولات مانند میگو آنقدر تعداد مزارع در دست احداث و سطح زیرکشت زیاد است که بیش از پیش‌بینی‌های برنامه قابل تحقق است.

در آبان و اوایل آذر‌ماه امسال فصل پرورش میگوی پرورشی به اتمام می‌رسد و باید طبق برنامه تا پایان امسال ۶۰ هزار تن میگو تولید کنیم، اما به‌طور قطع می‌گویم با وجود تحریم اقتصادی، کرونا و خشکسالی، میزان تولید بین ۵۹ تا ۶۱ هزار تن خواهد بود. در مورد ماهیان سردابی و گرمابی به‌دلیل خشکسالی و آسیب‌های ناشی از سیل به استخر‌های پرورش ماهی در لرستان و چهارمحال و بختیاری تا حدودی از هدفگذاری تولید عقب هستیم؛ با وجود این روند روبه رشد تولید طی می‌شود، اما رشد تصاعدی تولید دچار مشکل شده است.

*برآورد‌های متفاوتی از کاهش میزان مصرف آبزیان ارائه می‌شود. متوسط سرانه کنونی مصرف ماهی و میگو چقدر است؟

در سال‌های ۹۸ و ۹۹ نسبت به یکدیگر به‌دلیل گرانی گوشت قرمز و مرغ افزایش مختصری در زمینه مصرف آبزیان داشتیم و اکنون نیز روند مصرف آبزیان اگرچه افزایشی است، اما رضایت‌بخش نیست. سرانه مصرف سالانه آبزیان در ایران هنوز نصف میانگین جهانی یعنی حدود ۱۳ کیلو و ۴۰۰ گرم و میانگین مصرف جهانی آبزیان بیش از ۲۴ کیلوگرم است. کاهش سرانه مصرف آبزیان دلایل مختلفی ازجمله فرهنگی، دسترسی، قیمت و... دارد. وقتی به‌طور کلی میانگین درآمد خانوار‌ها کاهش می‌یابد، مصرف انواع مواد پروتئینی مانند گوشت، مرغ و ماهی نیز کم می‌شود. کاهش قدرت خرید خانوار‌ها نسبت به سال‌های پیش موجب کاهش مصرف آبزیان در سبد مصرفی خانوار‌های ایرانی به‌خصوص اقشار کم‌درآمد شده است.

*هدفگذاری رشد تولید آبزیان تا ۴ سال آینده چگونه پیش‌بینی شده و تا چه حد اجرایی است؟

شیلات ملزم شده تا پایان دوره ۴ ساله دولت جدید، میزان تولید آبزیان را به ۲ میلیون‌و ۶۰۰ هزار تن افزایش دهد؛ این در حالی است که در برخی از حوزه‌های شیلات مانند صید و صیادی به‌دلیل کاهش و در خطر بودن منابع و ذخایر ظرفیت افزایش تولید را نداریم؛ بنابراین باید افزایش تولید در بخش آبزی‌پروری مانند میگو، ماهیان گرمابی و سردابی، ماهیان خاویاری و به‌خصوص پرورش ماهی در قفس در دریا محقق شود. برای تولید آبزیان با کاهش مصرف آب‌های شیرین و حرکت به سمت استفاده از آب‌های شور و لب شور برنامه ویژه‌ای تدوین کرده‌ایم که درصورت تامین نیازمندی‌هایی مانند تخصیص ارز تحقق آن دور از دسترس نخواهد بود.

*پرورش ماهی در قفس ازجمله طرح‌هایی است که شیلات از چند سال گذشته دنبال می‌کند. در این زمینه تا چه حد موفق بوده‌ایم؟

در سال گذشته ۱۲ هزارو ۵۰۰ تن انواع ماهی در قفس تولید کردیم، اما ظرفیت این نوع تولید در شمال و جنوب کشور ۴.۶ میلیون تن است. در برنامه تحولی که وزیر جهادکشاورزی ارائه کرده تولید ۶۰۰ هزار تن ماهی در قفس تا پایان دوره ۴ ساله این دولت پیش‌بینی شده است. پرورش ماهی در قفس در مناطق شمالی کشور که آب سردتر است عمدتا پرورش ماهی قزل‌آلا و در جنوب که آب دریا گرم‌تر است، بیشتر پرورش ماهی سیبک و برخی گونه‌های دریایی بومی کشور مانند باروس ماهیان، شانک و... خواهد بود. به‌دلیل نیاز این نوع از پرورش ماهی به تخصیص ارز، در ۳ سال گذشته، این برنامه به کندی اجرا شد، اما اکنون با بومی‌سازی تجهیزات موردنیاز، بستر لازم برای رشد پرورش ماهی در قفس فراهم شده است.