زاینده رود، فرونشست زمین و خطر نابودی آثار تاریخی اصفهان

جامعه ۲۴ ، چند روزی مردم اصفهان در واکنش به خشکی زاینده رود و برای دستیابی به حق آبه خود دست به تجمع زده‌اند و حتی روز گذشته خبرهایی از تجمع و خشونت در این شهر در رسانه‌ها منتشر شد. ریشه تمامی این اعتراضات را بی آبی است، مسئله‌ای که سالهاست کارشناسان نسبت به آن هشدار داده و حتی برخی نسبت به «جنگ‌های آبی» در کشور هشدار داده بودند، مسئله‌ای که به نظر می‌رسد باید آن را جدی‌تر از اینها دانست و برای آن چاره‌اندیشی کرد.

به گوش رسیدن زنگ خطر نابودی آثار تاریخی اصفهان

بی‌آبی و خشکسالی علاوه بر اینکه آسیب‌های فراوانی را به بخش‌های کشاورزی و صنعتی وارد می‌کند، مردم را نیز به دردسر انداخته و ممکن است به درگیری‌های منطقه‌ای بیانجامد. در این میان، در اثر این بی‌آبی، فرونشست‌ زمین نیز افزایش یافته و حتی در اصفهان بسیاری از کارشناسان میراث فرهنگی نسبت به نابودی آثار تاریخی ابراز نگرانی می‌کنند. 

امروز نگرانی از بابت تامین آب شرب، آب کشاورزی و آب بخش‌های مختلف صنعتی اصفهان آنقدر زیاد شده است که شاید کمتر کسی در این های‌وهوی به فکر آثار باستانی و تاریخی اصفهان که آن را «نقش جهان» می‌خوانند، باشد و این همان زنگ خطری است که چند وقتی است شنیده شده است.

فرونشست گریبانگیر دشت های ایرانی

پدیده فرونشست زمین چند سالی است که گریبانگیر دشت‌های ایران شده است. پدیده فرو نشست زمین برای نخستین بار در سال ۱۳۴۶ در شهرستان رفسنجان ثبت، اما این پدیده در سال‌های اخیر به نقاط دیگر کشور، مانند نیشابور، همدان، قم، اراک و اصفهان نیز رسیده است.

در سال ۹۷ اعلام شد که ۱۷ استان کشور درگیر این پدیده شده که برداشت بی‌رویه آب از جمله دلایل این موضوع است. از آن سال تا امروز این پدیده هر روز تشدید و بر عمق فروچاله‌ها نیز افزوده شده است. به گفته رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی امروزه به جز گیلان پدیده فرونشست در تمامی استان‌های کشور با شدت‌های کم و زیاد در حال رخ دادن است. گسترش این پدیده علاوه بر تهدیدات سرزمینی که دارد در برخی نقاط مانند اصفهان ممکن است آثار تاریخی این نقطه را که ثبت جهان هستند با تهدید بسیاری مواجه کنند.

دلایل وقوع فرونشست

علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در رابطه با ریشه‌های پدیده فرونشست اظهار کرد: از سال ۱۳۵۵ برداشت بیش از ذخیره آب‌های زیرزمینی در کشور ما آغاز شده و نمودار‌های برداشت آب زیرزمینی نشان می‌دهد که از آن سال کم‌کم کسری مخزن‌های آب زیرزمینی در تمامی کشور آغاز شروع شده است. در اواسط دهه ۷۰ این برداشت از طریق حفر چاه بیشتر شد.

۴۵ سال؛ کاهش ۱۳۵ کیلومتر مربعی سطح آب‌های زیرزمینی

وی افزود: در طی مدت ۴۵ سال نزدیک به ۱۳۵ کیلومتر مربع از سطح آب‌های زیرزمینی کشور کسر شده است. همزمان با این موضوع افزایش جمعیت و خشکسالی‌های پی‌درپی نیز رخ داده است. از سوی دیگر در مکان‌یابی مراکز صنعتی ایران مرکزی به ویژه در نقاط خشک و نیمه خشک که صنایع آب‌بری هستند اشتباهات زیادی داشته‌ایم. علاوه بر آن نوع کشت و ذرع محصولات آب‌بر مانند صیفی جات، برنج و شیوه‌های منسوخ آب‌یاری که بسیاری از آب را هدر می‌دهد موجب شده سطح آب زیر زمینی ۳۰ متر و در برخی نقاط ۱۳۰ متر پایین‌تر رود و سفره‌های آب زیر زمینی را کلا از بین ببرد.

بیشتر بخوانید: فضای اصفهان امنیتی شد/ اینترنت موبایل‌ها در اصفهان قطع شد

بیت‌اللهی بیان کرد: با کاهش سطح آب در زیر زمین مواد خاکی هم انباشته و فشرده شده و فرونشست زمین اتفاق می‌افتد و در واقع فرونشست با کاهش سطح آب‌های زیرزمینی همراه می‌شود. این امر در نقاطی که جبران آب‌های زیر زمینی از طریق نزولات جوی صورت نمی‌گیرد تشدید شده و نرخ فرونشست و اثرات آن شدید‌تر می‌شود.‌

نمی‌توان آثار تاریخی را مقاوم سازی کرد

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در رابطه با فرونشست در اصفهان و تأثیر آن بر آثار تاریخی این شهر گفت: شهر اصفهان و مراکز سکونتی حاشیه آن در دشت برخوار است. در این محیط بیش از دو و نیم میلیون نفر زندگی می‌کنند و در همین گسترده بالغ بر شش هزار اثر تاریخی، معماری، مذهبی و هنری قرار دارد. وقتی این دشت نشست می‌کند مستحکمات روی آن نیز به تبع زمین نشست می‌کند و چون این ساختمان‌ها قدیمی و تاریخی بوده و در زمان قدیم‌ هم اسکلت‌های بتنی و فلزی به هم پیوسته‌ای وجود نداشته و ساختمان‌ها دارای اجزای مجزای خشت و گلی هستند در اثر نشست‌های نامتقارن ترک می‌خورند. کما اینکه برخی آثار مانند مساجد تاریخی یا میدان و .. با ترک در دیوار‌های خود مواجه شده‌اند.

وی در ادامه با بیان اینکه نکته مهم این است که عملا نمی‌توان ساختمان‌های تاریخی را مقاوم سازی کرد، گفت: این‌ها مانند ساختمان‌های معمولی نیستند که به آسانی در آن‌ها دست برد و اگر بخواهیم این‌ها را از حالت اولیه خود خارج کرد، دیگر ارزش خود را از دست می‌دهند؛ بنابراین باید پدیده فرونشست را در محدوده اصفهان کنترل کنیم. در این شهر به دلیل خاک واگرایی که وجود دارد فرونشست زمین با شکاف‌های خطرناک با بروز فروچاله‌ها همراه شده و ریسک آن را بالا می‌برد.

اصفهان خطرناک‌ترین شهر به لحاظ فرونشست زمین

وی افزود: بر اساس محاسباتی که انجام دادم به این نتیجه رسیدم که اصفهان ریسک‌پذیرترین شهر کشور از نظر فرونشست زمین است؛ بنابراین خطر فرونشست در این شهر همواره وجود دارد و علاوه بر این بسیاری از اِلمان‌های شهری اعم از خانه‌های مردم، شریان‌های اقتصادی و آثار تاریخی دقیقا در بخش‌هایی از اصفهان قرار دارد که فرونشست زمین رخ می‌دهد درحالی‌که در بسیاری از استان‌های دیگر این پدیده در مزارع و در دشت‌ها رخ داده است.

بیت‌اللهی تأکید کرد: ساختمان‌های نوساز با یکسری تمهیدات مقاوم سازی می‌شوند، اما آثار تاریخی مانند مسجد نقش جهان یا منار جنبان اگر آسیب ببیند آسیب آن‌ها جبران ناپذیر است کما اینکه در برخی موارد نیز دچار شکاف‌ها و آسیب نیز شده‌اند.

وی با اشاره به بازسازی ارگ بم پس از زمین‌لرزه سال ۸۲ گفت: این ارگ پس از فروریزی با تمهیدات خاصی و استفاده از دانش تخصصی به کمک متخصصان ایرانی و خارجی بازسازی شد؛ بنابراین مرمت و بازسازی، مهارت و هزینه زیادی می‌طلبد. هرگونه دست بردن در این آثار ممکن است نتیجه عکس دهد. با توجه به محدویت‌های بودجه‌ای وزارت میراث فرهنگی چشم‌انداز جالبی در این باره دیده نمی‌شود.

بیت‌اللهی تأکید کرد: جلوگیری از پدیده فرونشست و کاهش نرخ آن که در برخی نقاط اصفهان به ۱۸ سانتیمتر رسیده، توسط یک سلسله اقدامات انجام می‌گیرد، بسیار کم‌هزینه‌تر از مقاوم‌سازی یا مرمت این آثار است کما اینکه برخی از کشورها، چون ژاپن و چین برای نجات آثار تاریخی خود از این راه استفاده کرده‌اند.

احیای زاینده رود؛ نجات آثار تاریخی

گفته‌های بیت‌اللهی در حالیست که شاهین سپنتا، فعال محیط زیست و میراث فرهنگی نیز با بیان اینکه عمده دشت‌های ایران به دلیل برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیر زمینی در معرض فرونشست هستند، گفت: در اصفهان به دلیل اینکه در پهنه دشت است چنانچه فرو نشست در این دشت رخ دهد هم زندگی شهری و هم آثار تاریخی در این منطقه را با تهدید مواجه می‌کند.

سپنتا ادامه داد: کارشناسان میراث فرهنگی و کارشناسان سازه با بررسی شکست‌های نامتقارن در این آثار به این نتیجه رسیدند که این شکست‌ها و ترک‌ها ممکن است به دلیل فرونشست باشد.

وی افزود: مرمت‌ها که به صورت مرتب انجام می‌گیرد، اما این تنها مُسکن است و باید اقدام اساسی برای نجات آن‌ها صورت بگیرد. اصفهان در دشت واقع است و آب‌خوان‌های آن هم همگی تحلیل رفته و فرونشست آن محقق شده است. تنها راه باقی مانده جاری شدن آب در زاینده رود و شبکه مالی‌های آب اصفهان است. اگر این مالی‌ها احیا شده و آبخوان‌ها دوباره پر آب شوند ممکن است تأثیرات منفی فرونشست کاهش یا متوقف شود در غیر این صورت نشست‌های غیر متقارن به آثار تاریخی آسیب می‌زند.