ساختار تبلیغاتی مذهبی اصولگرایان چگونه کار می‌کند؟

اقتصاد۲۴- عزاداری‌های محرم از سنت‌های تاریخی مردم ایران است که قدمتی بسیار دارد و از زمان حکومت آل‌بویه در این سرزمین رواج یافته و شکل مردمی به خود گرفته است و البته حدود یک سده است که مورد توجه اهل سیاست هم قرار گرفته است؛ چه اینکه در ساده‌ترین شکل، بسیاری از برنامه‌های مذهبی ماه محرم، از هیات‌های مذهبی تا مجالس تعزیه، محل گرد هم آمدن مردم بوده و حضور جمعیت برای سیاستمداران جذاب بوده است.

در تاریخ جمهوری اسلامی هم، عزاداری‌های محرم و هیات‌های مذهبی، نقشی بسیار پررنگ داشته است. جمله مشهور آیت‌الله خمینی که «محرم و صفر اسلام را زنده نگه داشته است» به خوبی جایگاه مراسم این دو ماه را در ذهن بنیانگذار انقلاب نشان می‌دهد.

در یک مورد مهم دیگر در دهه اخیر، برخی نظریه‌پردازان شیعه تمایل داشتند مراسم زیارت قبور ائمه در کربلا را تبدیل به راهپیمایی بزرگ شیعیان کنند و آن را بزرگترین گردهمایی مذهبی در جهان معرفی کنند. در ایران نیز همیشه تلاش‌هایی برای پرشور برگزار شدن این مراسم از طرف نهاد‌های مذهبی و حاکمیتی انجام می‌شد؛ در آخرین نمونه علیرضا زاکانی شهردار تهران، بازدید از مناطق سیل‌زده را بعد از ساعتی رها کرد تا به جلسه ستاد اربعین برسد.

جریان‌های سیاسی داخلی همیشه هیات‌ها را به عنوان زیر مجموعه سازمان سیاسی خود در نظر گرفته‌اند. چه زمانی که هیات‌های موتلفه اسلامی، پشتیبان مالی ستاد‌های انتخاباتی بودند، چه زمانی که هیات رزمندگان اسلام و مهدیه تهران، محلی برای سازماندهی گروه‌های تندرو بودند و چه روز‌های اخیر که حالا روزنامه ایران، ارگان رسانه‌ای دولت ویژه‌نامه‌ای شانزده صفحه‌ای برای «محمود کریمی» مداح منتشر کرده است.

ویژه‌نامه محمود کریمی در ارگان رسانه‌ای دولت

روز شنبه این هفته و همزمان با آغاز ماه محرم، روزنامه ایران، ویژه‌نامه‌ای ۱۶ صفحه‌ای درباره محمود کریمی منتشر کرده است؛ کاری بی‌سابقه در مطبوعات ایران! البته انتشار ویژه‌نامه در مطبوعات ایران کاری بی‌سابقه نیست. بسیاری نشریات درباره افراد یا رویداد‌های تاریخی، ویژه‌نامه‌هایی منتشر کرده‌اند اما ویژه‌نامه روزنامه ایران درباره فردی است که عمده شهرتش به خاطر روضه‌خوانی است و حتی شاعر آنچه می‌سُراید هم نیست.

در این ویژه‌نامه دو صفحه فقط به مصاحبه با مادر محمود کریمی اختصاص داده شده است؛ کاری که حتی برای بسیاری وزیران و مدیران و شهدا و ورزشکاران هم انجام نشده است. در این ویژه‌نامه شانزده صفحه‌ای حتی یک مطلب انتقادی درباره این مداح نیست.

ثابتی در صفحه اول این ویژه نامه از قول سعید جلیلی نوشته است که «اصولگرایان به دوستان خود به اندازه کافی بها نداده‌اند و حالا قرار است این ویژه‌نامه، بها دادن به همین دوستان باشد.» همچنین گردآورندگان این ویژه نامه از مصاحبه با خود محمود کریمی اجتناب کرده‌اند تا چهره‌ای معنوی به او داده باشند.

ببینید: فیلم/مداحی کارمندی که به منشی بیمارستان حمله کرد

محمود کریمی مداح گمنامی نیست و به جز روضه‌خوانی شهرت دیگری هم دارد؛ حتی افرادی که اهل هیات نیستند هم ماجرای هفت تیر کشیدن او را در خیابان به یاد می‌آورند. ظاهرا محمود کریمی زمان رانندگی، از سرنشینان یک خودروی ۲۰۶ احساس خطر می‌کند و با اسلحه‌ای که همراه داشته به آنها شلیک کرده است.

سرنشین خودرو در آن مقطع گفته بود «نمی‌دانم در ذهن آقای کریمی چه گذشت و چرا احساس خطر کردند که به ما شلیک کردند. البته من ابتدا متوجه شلیک نشدم؛ کمی که از صدای عجیبی که شنیده شد گذشت و ما مسافتی را همچنان ادامه می‌دادیم که ایشان چراغ زدند و ما هم به کنار اتوبان آمدیم و توقف کردیم. گلوله در عین حرکت به پایین در خورده بود. اگر کمی بالاتر بود حتی ممکن بود به خود ما هم اصابت کند.»

خبرگزاری مهر در ۲۱ دی از رضایت دادن شاکی این پرونده خبر داد و از قول شاکی چنین نوشت: «به دلیل تعلقاتی که به اهل بیت دارم و محمود کریمی هم، چون یکی از مداحان اباعبدالله الحسین است، از شکایت خود گذشتم.» وحید یامین پور از معدود افرادی بود که در آن مقطع به حمایت از محمود کریمی پرداخت و کل ماجرا را ساختگی خواند.

محمود کریمی حاشیه‌های دیگری هم داشته است، اما هیچکدام به اندازه ماجرای هفت تیر کشیدش مشهور نشده است. مثلا چند سال قبل هم او در صداوسیما، ماجرای ارتباط یک قمارباز با امام حسین را روایت کرد که از طرف بسیاری از بزرگان دینی شماتت شد. با این حال به نظر می‌رسد نه حادثه تیراندازی و نه روایت قماربازی، از اعتبار و جایگاه محمود کریمی نکاست.

مداحان از احمدی نژاد تا قالیباف؛ از جلیلی تا رئیسی!

به گزارش رویداد۲۴ در آستانه انتخابات سال ۷۶ علی‌اکبر ناطق نوری، مداحان سرشناس کشور را به یک ضیافت فرا خواند و رضایت آن‌ها را برای حمایت از خود جلب کرد. این اعلام حمایت، البته در نهایت با توفیق ناطق نوری همراه نشد.

سال ۸۴ اما ۱۰۰ مداح سرشناس کشور با ارسال نامه و صدور بیانیه‌هایی از کاندیداتوری محمود احمدی‌نژاد حمایت کردند. اصلاح طلبان معتقد بودند این حمایت ناشی از کمک‌های مالی گاه و بیگاه شهرداری تهران از هیات‌های مذهبی است.

یکی از نشریات مرتبط با هیات‌های عزاداری (نشریه خیمه) نیز به صراحت بعد از پیروزی احمدی نژاد نوشته بود «اگر محکوم به سیاست‌زدگی و طرفداری از فرد خاص نشویم و دیگران حرف خیمه را حمل بر حمایت از یک جناح و تفکر نکنند باید این واقعیت را اذعان کرد که آنچه احمدی نژاد را از دیگران ممتاز ساخته بود، روحیه هیاتی و مردمی او بود. شاید بعضی تشکیل نمایشگاه هرساله عطر سیب و نمایشگاه فاطمیه و حمایت مادی و معنوی از نه هزار هیات حسینی در تهران و هیئات بسیاری از شهرها، حمایت از فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی، پرداختن به مسئله مهدویت و سوق دادن سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران به سمت حرکت‌های اصیل دینی با حفظ نوگرایی و نواندیشی را کار زیادی و برنامه‌ای از پیش تعیین‌شده برای جلب آرای مردمی بدانند و اینگونه حرکت‌ها را مقطعی و یک نوع سیاست بازی تلقی نمایند، اما حقیقت آن است که ایشان با تمام وجود به این مجموعه و نهاد عظیم فرهنگی دینی یعنی هیئات و تشکل‌های مردمی عشق می‌ورزند و بار‌ها در عمل نیز این عشق و ارادت را نشان داده‌اند.»

البته همیشه ابهامات زیادی درباره نوع و میزان کمک‌های دولتی به هیات‌های مذهبی وجود دارد. بسیاری از هیات‌های مذهبی می‌گویند تمام هزینه‌های آنان از طرف متولیان هیات تامین می‌شود و در مقابل شایعات زیادی درباره منابع تامین مالی هیات‌های سیاسی‌تر وجود دارد.

با پیروزی احمدی نژاد، مداحان دایره قدرت بیشتری یافتند و حتی برخی از آن‌ها در بعضی سفر‌ها او را همراهی می‌کردند. در انتخابات سال ۸۸ نیز در برابر میرحسین موسوی، مداحان پشت احمدی‌نژاد درآمدند و برای پیروزی او تبلیغ کردند. حتی دو تن از مداحان معروف در مراسم جشن پیروزی احمدی‌نژاد در میدان ولیعصر (عج) حضور پیدا کردند و شعر خواندند. این مسئله گاه به اختلافات سیاسی هم کشیده شد. مثل انتقادات تند بعضی مداحان از قالیباف، زمانی که او با احمدی‌نژاد همراهی نمی‌کرد. منصور ارضی از جمله افرادی بود که با کلمات تند و گاه رکیک، مخالفان دولت وقت را می‌نواخت. البته بعد از ماجرای مشایی، مداحان حساب خود را از دولت مستقر جدا کردند.

روابط مالی مداحان

بها دادن به مداحان، به مرور باعث حضور آن‌ها در برخی عرصه‌های اقتصادی هم شد؛ از جمله زمانی که اصلاح‌طلبان در شهرداری تهران قرار گرفتند، از واگذاری خارج از ضابطه برخی املاک شهرداری به مداحان سخن گفتند. هرچند هرگز آن اتهامات پیگیری نشد، اما رابطه مالی عمیق شهرداری و مداحان مورد توجه بسیاری قرار گرفته بود. چنانچه در یک مقطع نیز تصاویری از دستمزد‌های بالای مداحان به خاطر حضور در برنامه‌های وابسنه به شهرداری تهران سر و صدای زیادی به پا کرده بود.

مشهورترین رسوایی اقتصادی مداحان، مربوط به انتشار تصاویری از حسن رعیت مفسد اقتصادی بود. فیلم و تصاویری از حسن رعیت وجود دارد که نشان می‌دهد او در یک باشگاه بدنسازی با محمود کریمی و محمدرضا طاهری در حال ورزش کردن است.

سال ۹۷ نیز انتشار عکس‌هایی از حسین هدایتی در کنار مداحان معروفی مانند حاج منصور ارضی، سعید حدادیان، سیدمجید بنی‌فاطمه بازنشر فراوانی در فضای مجازی داشت. ظاهر ماجرا این بود که این افراد توانسته‌اند اعتماد مداحان را جلب کنند و از آن‌ها به عنوان پوششی برای فعالیت‌های اقتصادی خود بهره ببرند. با این حال مداحان نیز نسبت به این اتفاق، واکنش خاصی نداشته‌اند و بر این شائبه که همین نوع ارتباطات موجب افزایش دستمزد‌های آن‌ها شده، دامن زده است. 

اصولگرایان بارها جریان مقابل را به خاطر عکس گرفتن با افراد مسئله‌دار نواخته‌اند، اما در مواردی که مربوط به خودشان است، معمولا سکوت می‌کنند. شاید در این مورد خاص ابتدا باید درباره همین روابط سوال پرسیده می‌شد، سپس ویژه‌نامه در نوبت چاپ قرار می‌گرفت.

هیات به جای حزب، مداح به جای نظریه‌پرداز

بعضی از نظریه‌پردازان اصولگرا، هیات را جایگزین مذهبی احزاب می‌دانند. حتی ریشه‌دارترین احزاب اصولگرا، یعنی موتلفه اسلامی، ریشه در هیات‌ها دارد و در واقع هیات‌های موتلفه اسلامی هستند. در دهه چهل، سه گروه به صورت جداگانه درگیر مبارزه با برنامه‌های تجددگرایانه، غرب‌مآبانه و آمرانه شاه بودند.

گروه جبهه مسلمانان آزاده در «مسجد امین‌الدوله» بود که حاج‌مهدی عراقی، حبیب‌الله عسکر اولادی، ابوالفضل توکلی، مصطفی حائری، حمید محمود محتشمی، از چهره‌های مشهور آن بودند. گروه دیگر در «مسجد شیخ‌علی» بودند که به خاطر صادق امانی، سیداسدالله لاجوردی و ... مشهور بود و گروه سوم اصفهانی‌های مقیم مرکز که سیدعلاالدین میرمحمد صادقی و اسدالله بادامچیان از چهره‌های سرشناس آن بودند.

در کارکرد جدید، اصولگرایان یک گام به پیش آمده‌اند و رسما مداحان را در جایگاه نظریه‌پرداز سیاسی قرار داده‌اند. اگر تا پیش از این هیات به عنوان یک نهاد مردمی و مدنی مذهبی، شناخته می‌شد، حالا به عنوان اجتماعی از حامیان جریان خاص سیاسی شناخته می‌شود و مداح آن هیات که می‌تواند جوانان پرشور را برای فعالیت‌های مختلف تهییج کند، در جایگاه رهبری سیاسی قرار می‌دهد.

فرزند محمدحسین صفارهرندی وزیر ارشاد دولت اول احمدی‌نژاد در ویژه‌نامه روزنامه ایران، به همین جایگاه‌سازی اشاره کرده و نوشته «اینجاست که نهاد هیات در صورت تازه خود بازسازی می‌شود و نقشی مهم ایفا می‌کند. هیات‌هایی مانند هیات رایه‌العباس و چهره‌هایی مثل حاج محمود کریمی، حاج محمدرضا طاهری و حاج سعید حدادیان در اینکه نهاد هیات در یک صورت جدید و در یک فرم تازه‌ای و به اقتضای علایق و انگیزه‌ها و تمایلات یک مقدار جوانانه‌تر، عاطفی‌تر و هیجانی‌تر که در جامعه آن روز وجود داشت به صحنه بیاید مؤثر بودند.»

البته جایگزینی هیات به جای حزب، تا زمانی برای اصولگرایان قابل قبول است که به قول فروغی مدیر وقت شبکه سه، «از مدار خارج نشوند» چنانچه در اسفند ۹۸ که قرار بود قالیباف سرلیست فهرست اصلی اصولگرایان باشد، گروهی از مداحان قصد انتشار لیست انتخاباتی داشتند که اصولگرایان به شدت با این کار مخالفت کردند. خبرگزاری فارس در مصاحبه با یکی از همین مداحان نوشت «حمایت مداحان از سیاسیون در انتخابات خطاست» نقد‌های دیگری نیز در آن زمان به رفتار‌های سیاسی خارج از قاعده مداحان در رسانه‌ها مطرح شده بود.

انتقاد از روحانیت

روحانیون سنتی عموما منتقد برخی رفتار‌های مداح‌ها و بدعت‌ها در عزاداری امام حسین بوده‌اند. آن‌ها معتقد بودند جایگزینی مداحی به جای سخنرانی، باعث افول جایگاه مذهب می‌شود. حتی روحانیون جوان که گرایش فکری اصولگرایی دارند نیز تا این اندازه به پر و بال دادن به مداحان موافق نیستند. مداحان در روضه‌خوانی‌ها، گاه مسائل مستند تاریخی را نادیده می‌گیرند. شهید مطهری در کتاب حماسه حسینی، انتقادات تندی را به برخی مداحی‌های بدون استناد انجام داده است.

مداحان منتقد

البته همه مداح‌ها اصولگرا نماندند. مثلا حمید علیمی که منتقد درجه یک جریان اصلاح‌طلب بود، بعد از روی کار آمدن دولت رئیسی، چند باری نقد‌هایی به این جریان مطرح کرد و پرسید چرا بعد از دولت روحانی، مذاکره با قاتل شهید سلیمانی آزاد شده است و اصولگرایان حساسیتی روی آن ندارند؟

عموم مداحانی که با یکدستی حاکمیت همراهی نکنند، از سوی دستگاه‌های تبلیغاتی بایکوت می‌شوند و حمید علیمی هم فعلا در جمع آنان «غیر خودی» محسوب می‌شود. ماجرای خروج از مدار برخی مداحان فقط به حمید علیمی خلاصه نمی‌شود و افراد دیگری هم هستند که بعد از انتقاد از رویه ها، به مرور به حاشیه رفتند.

سلبریتی‌سازی به سبک سنتی

با همه فراز و نشیب‌ها، روزنامه ایران برای «محمود کریمی» ویژه‌نامه می‌زند. چرا که اصولگرایان برای جمع کردن مردم نیاز به چهره‌های محبوب دارند. در این چند سال هم شکاف بین آن‌ها و سلبریتی‌های سینما و تلویزیونی اوج گرفته است و سلبریتی‌های ورزشی نیز به اندازه چند سال قبل با برنامه‌های تبلیغی آن‌ها همراهی نمی‌کنند، آن‌ها نیاز به سلبریتی‌های جدید دارند. به خاطر وایرال شدن شعر‌های میثم مطیعی (مداح) علیه اقدامات حسن روحانی، صفحه او در مقطعی بیش از یک میلیون فالوئر داشت. (صفحه جدید او دویست هزار فالوئر دارد) در زمان انتخابات ۱۴۰۰ نیز مداحان در میدان‌های بزرگ تهران، مردم را به حضور در انتخابات دعوت می‌کردند. اما آیا مداحان دولت ساخته سرمایه اجتماعی کافی برای این کار را دارند؟