ترکیه چگونه از جنگ روسیه در اوکراین نفع برد و ایران زیان کرد؟

اقتصاد۲۴- برای تجاوز روسیه به اوکراین در هیچ گفتمان اخلاقی نمی‌توان نام دیگری انتخاب کرد، اما اخلاق در عرصه بین‌الملل هیچ جایگاهی ندارد. آنچه در فضای بین‌الملل ارزش کنش‌ها و نام‌ها را تعیین می‌کند، نسبت آن‌ها با منافع ملی و اصل خودیاری است. درست از همین نقطه عزیمت است که کشور‌ها انتخاب می‌کنند نام حمله روسیه به اوکراین را «تجاوز» بگذارند یا «عملیات ویژه». شواهد نشان می‌دهد ایران در این خصوص سیاست نادرستی را انتخاب کرد و میوه این انتخاب غلط را رقیب منطقه‌ای‌اش، ترکیه چید.

ایران از همان روز‌های آغازین جنگ به‌طور ضمنی در کنار روسیه ایستاد. اگرچه ایران در مواضع رسمی‌اش اعلام کرد در این جنگ بی‌طرف است و از جنگ دفاع نمی‌کند، اما در سخنان ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری، حمله روسیه به اوکراین به عنوان یک حمله پیشدستانه مطرح شد که برای جلوگیری از قرار گرفتن ناتو در همسایگی روسیه انجام شد. هشت‌ماه بعد از آغاز جنگ، همه معادلات دیپلماتیک ایران تحت‌الشعاع این موضع‌گیری قرار گرفت؛ غربی‌ها و اوکراینی‌ها مدعی شدند که پهپاد‌های ایرانی در آسمان اوکراین جولان می‌دهند و برجام حتی در حد انتخاب مکان و زمان مذاکرات بعدی هم از اعتبار افتاد. اروپا و آمریکا یک‌صدا ایران را به همدستی با روسیه در اوکراین متهم کردند و جلسه‌ای در شورای امنیت سازمان ملل برای تعیین تکلیف اقدام ایران در تجهیز نظامی روسیه تشکیل دادند. همزمان با این تحولات، همسایه شمال غربی ایران هم دست به یک انتخاب دیگر زد. ترکیه ترجیح داد روسیه را برای تجاوز به اوکراین مورد شماتت قرار دهد، اما همزمان نقش میانجی شرق و غرب را بر عهده گرفت.

از دهه ۱۹۴۰، ترکیه که نگران مسکو بود، به‌عنوان متحد واشنگتن در قامت یک اتحاد نظامی برای محافظت از اروپا در برابر حمله شوروی در جنگ سرد به ناتو پیوست. از زمان به قدرت رسیدن رجب‌طیب‌اردوغان در ترکیه در سال ۲۰۰۳، این کشور به تدریج دوستان جدیدی پیدا کرد که حتی موجب ناراحتی دوستان قدیمی شد. این سیاست به‌تازگی با یک آزمون بزرگ یعنی جنگ در اوکراین مواجه شد که البته ترکیه با دنبال‌کردن سیاست موازنه قوا، سعی کرد از این آزمون بزرگ با موفقیت خارج شود؛ اردوغان حمله روسیه به اوکراین را محکوم کرد، اما از پیوستن به تحریم‌های غرب علیه مسکو خودداری کرد. ادامه درگیری در اوکراین حفظ این موازنه را برای اردوغان دشوارتر خواهد کرد.

در یک دهه گذشته، ترکیه سیاستی را در پیش گرفت که برخی آن را «احیای امپراتوری عثمانی» می‌دانند. در این سیاست، اردوغان هم با واشنگتن و هم با دشمنان واشنگتن یعنی روسیه، چین و ایران رابطه نزدیکی دارد. او ده‌ها نمایندگی و سفارت در کشور‌های آفریقایی و آمریکای لاتین افتتاح کرد و به مردم‌اش قول داد که ترکیه اولین کشور عضو ناتو باشد که به سازمان همکاری شانگ‌های می‌پیوندد.

براساس گزارش واشنگتن‌پست، روسیه سال گذشته نیمی از گاز مورد نیاز ترکیه را تامین و رکورد سفر ۷/۴ میلیون گردشگر به ترکیه را ثبت کرد. از این منظر روسیه شریک اقتصادی مهمی برای ترکیه است. سال ۲۰۱۹ ترکیه به‌رغم مخالفت شدید متحدان اش در ناتو، سامانه‌های دفاع موشکی اس-۴۰۰ روسیه را خریداری کرد. شرکت دولتی روس‌اتم روسیه نیز در حال ساخت یک نیروگاه ۲۰ میلیارد دلاری در سواحل مدیترانه در خاک ترکیه است و دولت اردوغان درخواست احداث دومین نیروگاه اتمی را هم به روس‌ها داده است.

برخی تحلیل‌گران علت غش کردن ترکیه در آغوش روسیه را در خیانتی که آمریکا در سال ۲۰۱۴ به اردوغان کرد جست‌وجو می‌کنند. سال ۲۰۱۴ درحالی‌که ترکیه مشغول جنگ با جدایی‌طلبان کُرد در ترکیه و سوریه بود، ایالات متحده تسلیحات نظامی اش را در اختیار شبه‌نظامیان کُرد در سوریه قرار داد. همان زمان به دلایلی نظیر افزایش موج مهاجرت پناهجویان سوری به اروپا، فرآیند پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا هم متوقف شد. ترکیه بعد از اینکه متوجه شد آمریکا حاضر نیست موشک‌های پاتریوت را در اختیار آن‌ها قرار دهد با روسیه وارد مذاکره شد و همین مسئله سرآغاز مخالفت دولت ترامپ با فروش جنگنده‌های اف-۳۵ به ترکیه شد. از نظر اردوغان در نظم جدیدی که با هدف احیای امپراتوری عثمانی شکل گرفته بود، جایی برای دوست و دشمن دائمی نبود. او در سفری که ماه سپتامبر به نیویورک داشت، خواستار بازنگری در سیستم شورای امنیت سازمان ملل شد و به پنج عضو دائمی شورا اشاره کرد و گفت: «جهان بزرگتر از پنج کشور است. ما از نظم جهانی چندقطبی، چندمرکزی و چندفرهنگی فراگیرتر و عادلانه‌تر حمایت می‌کنیم.» تفسیر جهان مورد نظر اردوغان این بود که ترکیه قصد ندارد هیچ‌یک از پل‌های پشت سرش را خراب کند، اما همزمان به جهان نشان داد که می‌تواند یک شریک مهم باشد.

ترکیه در قامت منجی جهان

دکترین اردوغان در جنگ اوکراین، ایجاد موازنه بین کی‌یف و مسکو بوده است. او الحاق چهار استان اوکراین به روسیه را قویا محکوم کرد و کشتی‌ها و هواپیما‌های روسی را که از مسیر‌های دریایی و هوایی تحت کنترل روسیه عبور می‌کردند، متوقف کرده است. اما همزمان اردوغان از پیوستن به تحریم‌های غرب علیه روسیه امتناع کرده و پرواز‌ها بین ترکیه و روسیه را متوقف نکرده است. اردوغان بین ماه‌های ژوئن تا اکتبر چهار بار با پوتین ملاقات و سعی کرد خود را به عنوان میانجی پایان جنگ به جهان معرفی کند. جهان شاهد ثمرات این میانجیگری هم بوده است؛ توافق بازگشایی بنادر اوکراین برای صادرات غلات با میانجی‌گری ترکیه با روسیه منعقد شد. محاصره بنادر اوکراین توسط یگان نیروی دریای سیاه روسیه از زمان آغاز حمله روسیه باعث کاهش تامین غلات در سراسر جهان و افزایش بهای آن شده بود. ترکیه جهان را از یک بحران غذایی نجات داد.

با میانجی‌گری ترکیه بین اوکراین و روسیه تبادل زندانی انجام شد و در این میان دو شهروند آمریکایی هم مبادله شدند. همه طرف‌های تبادل اعم از کی‌یف، واشنگتن و مسکو از این حرکت قدردانی کردند.

بیشتر بخوانید: بمب کثیف چیست و چرا روسیه در مورد آن صحبت می‌کند؟

یکی از نقاط تقابل سیاست ایران و ترکیه در قبال جنگ روسیه در اوکراین، انتخاب خریدار تسلیحات نظامی است. درحالی‌که گفته می‌شود ایران توانایی پهپاد‌های شاهد-۱۳۶ خود را به نفع روسیه و بر فراز آسمان اوکراین امتحان می‌کند، پهپاد‌های TB۲ سلجوق بیرقدار داماد اردوغان به برگ برنده اوکراینی‌ها در جنگ با روسیه تبدیل شده است. وزارت‌خارجه ایران بار‌ها فروش پهپاد به روسیه «برای استفاده در جنگ علیه اوکراین» را تکذیب کرده است. به‌تازگی مشخص شده منظور وزارت خارجه از این عبارت این بوده که ایران فقط دست به یک تجارت تسلیحاتی زده و از نیت‌خوانی اجتناب کرده است. به‌اصطلاح مثل چاقوفروشی عمل کرده که پیش‌بینی نکرده خریدار قرار است با چاقو کسی را بکشد یا خیار پوست بکند.

ایران، بازنده جنگ روسیه علیه اوکراین

در عرصه اخلاقی و رسانه‌ای، تهران بازنده قطعی جنگی است که بین بیرقدار و شاهد در آسمان روسیه و اوکراین درگرفته، اما همان‌طور که قبلا هم گفته شد اخلاق هیچ جایگاهی در عرصه بین‌الملل ندارد، اما توافق گازی روسیه و ترکیه و دور خوردن ایران در کریدور‌های گازی ماجرای دیگری است. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در مجمع هفته انرژی روسیه پیشنهاد ایجاد بزرگترین هاب گازی اروپا و هدایت حجم گازی را که ترانزیت آن دیگر از طریق نورد استریم امکان‌پذیر نیست، به ترکیه داد.
هفته گذشته رجب‌طیب‌اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه اعلام کرد که یک هاب بین‌المللی ایجاد می‌کند که از طریق آن، گاز روسیه به اروپا می‌رسد. او از یک توافق گازی بین روسیه و ترکیه خبر داد و گفت: «اکنون در اروپا این سوال مطرح می‌شود که چگونه در زمستان آینده گرم بمانند. ما چنین مشکلی نداریم. ما با ولادیمیر پوتین برای ایجاد یک هاب گازی در کشورمان به توافق رسیده‌ایم که از طریق آن هاب گاز در کشورمان ایجاد کنیم.» اردوغان توضیح داد و گفت: «قرار است گاز طبیعی به اروپا تحویل داده شود، بنابراین اروپا باید سفارش گازش را به ترکیه بدهد.» این خبر بی‌تردید به معنای باخت ایران در احیای برجام و تبدیل شدن ترکیه به صادرکننده گاز اروپاست.

روز‌های نخست حمله روسیه به اوکراین مصادف بود با دور‌های فشرده مذاکرات وین برای احیای برجام بعد از چندین ماه توقف مذاکرات به دلیل انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران. دولت سیدابراهیم رئیسی بعد از چند دور آزمون و خطا و ارائه پیشنهاد‌هایی که مورد مخالفت طرف مقابل قرار گرفت، در آستانه سال نوی میلادی ۲۰۲۲ به این نتیجه رسیده بود که اگر برجام را همان‌گونه که بوده احیا کند به برد بزرگی دست پیدا کرده است. مذاکره‌کنندگان دولت رئیسی در تعطیلات سال نوی میلادی به وین رفتند تا شاید بتوانند هرچه سریع‌تر کار را نهایی کنند، اما همان‌طور که محمدجواد ظریف در واپسین روز‌های وزارت خود پیش‌بینی کرده بود، جهان منتظر تعلل مقامات ایرانی نایستاد.
اواخر فوریه ۲۰۲۲، روسیه به اوکراین حمله کرد و نخستین ترکش آن به بدن بی‌جان برجام خورد. درحالی‌که به نظر می‌رسید مذاکرات در حال به نتیجه رسیدن است، روسیه با این بهانه که واشنگتن باید تضمین بدهد که تحریم‌های ناشی از جنگ اوکراین به تعاملات‌اش با ایران آسیب نمی‌زند، موجب شد که مذاکرات چند هفته معلق شود و در نهایت با وجود اخذ این تضمین کار به جایی رسید که مذاکرات با طرح پیش‌نویس اروپایی به ایران و آمریکا متوقف شد. در همین زمان تهران دست به یک ابتکار عمل زد و سعی کرد اروپایی‌ها را با این گزاره که «زمستان در راه است» برای رسیدن هر چه سریع‌تر به توافق با ایران ترغیب کند. مقصود برخی مشاوران تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای و رسانه‌های نزدیک به دولت از تکرار این گزاره این بود که در صورت احیای برجام و لغو تحریم‌ها، ایران می‌تواند جایگزین روسیه در تامین گاز اروپا باشد. همزمان قرارداد ۴۰ میلیارد دلاری میان ایران و شرکت گازپروم روسیه منعقد شد که انتظار می‌رفت در راستای توسعه زیرساخت‌های صادرات گاز ایران باشد، اما هیچ‌یک از این آرزو‌ها به واقعیت مبدل نشد.

روسیه به جای توسعه زیرساخت‌های صادرات گاز ایران به اروپا، تهران را به عنوان تامین‌کننده پهپاد‌های خود در جنگ با اوکراین به جهان معرفی و همزمان توافقی با ترکیه منعقد کرد و این کشور را به ناجی انرژی اروپا تبدیل کرد. به‌این‌ترتیب نه‌تن‌ها سیاست ایران برای قانع کردن اروپایی‌ها جهت تسریع در احیای برجام با شکست مواجه شد، بلکه اروپایی‌ها در کنار آمریکا پرونده پهپاد‌های ایران را به شورای امنیت بردند و ایران را در معرض تهدید تحریم‌های اروپایی و شاید سازمان ملل قرار دادند.

منبع: هم میهن