پیامد‌های نبرد وزارت ارتباطات با گوگل پلی بر سر حذف روبیکا

اقتصاد۲۴ - اپ‌استور، گوگل‌پلی، واتس‌اپ، بوتیم، ایمو، اینستاگرام، کال‌آف دیوتی، کلش‌آف کلنز، ساندکلاد، گوگل‌چت، گوگل‌مپ و گوگل ترنسلیت برخی از مهمترین پلتفرم‌هایی هستند که کاربران ایرانی از دسترسی آزاد و بدون محدودیت به آن‌ها محرومند. فهرستی بلند‌بالا که فقط شامل آن دسته از پلتفرم‌هایی است که در بازه زمانی بیش از یک ماه گذشته با محدودیت مواجه شده‌اند.

به گزارش پیام ما، عمده این محدودیت‌ها با نظر و تصمیم دولت و دیگر نهاد‌ها در واکنش به ناآرامی‌های کشور اخیر ایجاد شده است. مسئولان به طور مشخص درباره اینستاگرام و واتس‌اپ از نقش این پلتفرم‌ها در اغتشاشات سخن می‌گویند. در تازه‌ترین اتفاق سرویس «گوگل پلی» پیام‌رسان ایرانی روبیکا را به عنوان یک بدافزار تشخیص داده است و تقابل جدیدی میان وزارت ارتباطات و گوگل پلی هم شکل گرفته است. صرف‌نظر از اینکه چه کسی و با چه هدفی دست به اقدامات زده، آنچه مسلم است، نتیجه محدودسازی و انسداد، محدودیت است. محدودیتی که بی‌تردید فعالیت کاربران و به تعبیر دیگر کار و زندگی شهروندان ایرانی را با مشکلات اساسی مواجه کرده است.

«گوگل پلی» فرایند محدود‌سازی برخی برنامه‌ها و پلتفرم‌های ایرانی را آغاز کرده و پس از بالا گرفتن انتقاد‌ها از پیام‌رسان «روبیکا» این پلتفرم را حذف کرده است. اقدامی که حالا با واکنش وزارت ارتباطات مواجه شده و این وزارتخانه در اطلاعیه‌ای در این رابطه از مقابله به مثل علیه گوگل‌پلی خبر داده است. وزارت ارتباطات در این اطلاعیه اعلام کرد: «در روز‌های اخیر شاهد موج جدیدی از اعمال محدودیت‌های خارج از عرف پلتفرم‌های آمریکایی در مواجهه با رویداد‌های اجتماعی و برنامه‌های بومی ایران عزیز هستیم.» وزارت ارتباطات با اشاره به حذف مطالب و هشتگ‌های مربوط حمله تروریستی شاه‌چراغ در پلتفرم‌های آمریکایی گفته است پلتفرم‌های خارجی همزمان مانع از «انتشار و حتی ترویج ویدئو‌های تحریک‌آمیز حاوی خشونت عیان» نمی‌شوند و این اقدام را مصداق «استاندارد دوگانه این پلتفرم‌ها را در تفسیر آزادی بیان و حقوق بشر» خوانده است. وزارت ارتباطات اقدام گوگل‌پلی در راستای آنچه «فرآیند محدودسازی برخی از برنامه‌ها و پلتفرم‌های ایرانی به بهانه حمایت از حریم خصوصی کاربران» خوانده، «غیر‌مسئولانه» می‌داند، موکداً تاکید دارد که این پلتفرم‌های ایرانی همچون روبیکا، «هیچ هشدار پیشینی از سوی گوگل دریافت نکرده بودند و به‌رغم اینکه بلافاصله اعتراض خود را نسبت به این رفتار غیرمسئولانه اعلام کرده‌اند، تاکنون هیچ پاسخی از گوگل دریافت نکرده‌اند.» وزارت ارتباطات که تاکید دارد اقدامات اخیر گوگل‌پلی، «محدود به یک یا دو برنامه خبرساز نیست و طی دو هفته گذشته درباره چند برنامه کاربردی ایرانی دیگر نیز اعمال شده»، رفتار این شرکت چندملیتی عظیم در حوزه فناوری و تکنولوژی را «سیاسی» می‌داند و بر حمایت تمام‌قد از پلتفرم‌های بومی تاکید کرده است.

این اطلاعیه همچنین از دستور وزیر ارتباطات در خصوص تشکیل کمیته‌ای شامل کارشناسان فنی خبره و مستقل خبر می‌دهد تا در صورت دریافت مستندات مورد ادعای شرکت گوگل درخصوص پلتفرم‌های ایرانی، این داده‌ها به‌طور دقیق مورد بررسی قرار گیرد و نتیجه بررسی‌ها به اطلاع عموم و به‌خصوص دستگاه‌های ذیربط از جمله مرکز ملی فضای مجازی برسد. این در حالی است که به باور یک کنشگر حوزه فناوری که سابقه راه‌اندازی چند نمونه از موفق‌ترین پلتفرم‌های مستقل داخلی همچون «کارزار» را در کارنامه دارد، گوگل‌پلی در اقدام اخیر خود چندان هم نابجا عمل نکرده است.
حامد بیدی که به‌جز راه‌اندازی استارتاپ اجتماعی کارزار، از سال ٩١ تاکنون در قامت مدیرعامل مرکز طراحی اسپیرال نیز فعالیت می‌کند، در گفتگو با «پیام ما» می‌گوید: «واقعیت این است که در حال حاضر مستند یا داده دقیقی که ناظر بر اثبات فعالیت‌های نامتعارف و غیرقانونی این اپلیکیشن‌های داخلی و نقض حریم خصوصی کاربران یا فعالیت‌های امنیتی آن‌ها علیه حقوق کاربران باشد، در دست نیست.» او می‌گوید: «درواقع برای اینکه بتوان با دقت و به‌طور مستند و مستدل درباره این دست اقدامات و رفتار پلتفرم‌های داخلی داوری و اظهارنظر کنیم و به‌عنوان مثال از این بگوییم که به‌خصوص روبیکا به‌عنوان پلتفرمی که بیش از دیگر پلتفرم‌ها به دلایل این‌چنینی هدف انتقاد افکار عمومی قرار گرفته، در بازه زمانی یکی، دو ماه گذشته مرتکب نقض حریم خصوصی شده، طبیعتاً لازم است که کارشناسان موضوع را به‌طور دقیق بررسی کنند.

بیشتر بخوانید: چرا راننده تاکسی، تروریست شاهچراغ را با مامور لباس شخصی اشتباه گرفت؟

حال آنکه در لایه‌های مربوط به گردآوری داده‌ها و رصد و رهگیری کاربران نیز _که نه یک مسئله فنی، بلکه مسئله‌ای مدیریتی است_ داده مستند و دقیقی در اختیار نداریم.» بیدی در عین حال می‌گوید: «با نگاهی به تاریخچه فعالیت‌های این مجموعه و آنچه به‌لحاظ فنی به‌دفعات در گذشته رقم خورده و توسط کارشناسان رصد و افشا شده، می‌توان گفت که احتمال اینکه این دست پلتفرم‌ها به اقداماتی این‌چنینی دست بزنند، به هیچ عنوان بعید نیست و در خوشبینانه‌ترین حالت، باید به این مسئله اذعان کرد که ارتکاب چنین رفتار و اقداماتی از سوی این دست پلتفرم‌ها کامل محتمل است. کما اینکه کافیست پای صحبت کنشگران این حوزه و فعالان استارتاپی بنشینیم، می‌توانیم این گزاره را تایید کنیم که گوگل‌پلی در مسدود کردن اپلیکیشن روبیکا که در پی مطالبه و توقع کاربران نسبت‌به تامین امنیت‌شان صورت گرفت، محق بوده است.»

به گفته هم‌بنیانگذار استارتاپ اجتماعی کارزار، روبیکا در گذشته بدون اطلاع کاربران پروفایل‌هایی برای آن‌ها در این اپلیکیشن راه‌اندازی کرد و به‌طور گسترده و بدون اطلاع کاربران، اطلاعات شخصی و عکس‌های آنان را از پروفایل‌های واقعی‌شان در پلتفرم‌هایی همچون اینستاگرام برداشته و در پروفایل‌هایی که برای این کاربران در فضای روبیکا راه‌اندازی کرده بود، هم‌رسان کرد و باتوجه به اینکه این اقدام به‌طور سیستماتیک و بسیار گسترده انجام شد، طبیعتاً بدبینی گسترده‌ای را نیز در میان کاربران نسبت به این پلتفرم ایجاد کرد. بیدی این اقدام را مصداق نقض آشکار حقوق و حریم خصوصی کاربران می‌داند. ضمن آنکه غیرشفاف بودن فرآیند مالی و چگونگی جذب سرمایه در این استارتاپ و عدم تعریف نسبت این پلتفرم با نهاد‌های رسمی نیز به بدبینی عمومی دامن زده است.

بیدی به بخشی از دلایل بدبینی به روبیکا هم اشاره می‌کند: «روبیکا در زمان مطرح شدن طرح صیانت به‌عنوان جایگزینی مورد تایید و مورد اعتماد از سوی مسئولان ذی‌ربط تبلیغ و ترویج می‌شد و این پرسش را ایجاد می‌کرد که آیا این پلتفرم به‌عنوان یک استارتاپ خصوصی این‌چنین مورد حمایت قرار گرفته یا از طریق هلدینگ توسکا و ذینفعان حاکمیتی فعال در این هلدینگ تبلیغ و ترویج می‌شود» حامد بیدی در نتیجه‌گیری توضیحاتش در این رابطه گفت: «متاسفانه پاسخ به این پرسش که آیا گوگل‌پلی در محدود کردن روبیکا محق بوده یا نه، مثبت است و دستکم می‌توان گفت که گوگل‌پلی در این اقدام خود تا حد قابل‌توجهی محق بوده است.»
این کارشناس حوزه فناوری و فعالیت‌های استارتاپی همچنین با اشاره به اقدام اخیر وزارت ارتباطات و آنچه این وزارتخانه «مقابله‌به مثل نسبت به اقدام اخیر گوگل‌پلی در مسدود کردن روبیکا» می‌خواند، می‌گوید: «این رفتار نشان‌دهنده آن است که مسئولان نسبت‌به تغییر پارادیمی که در فضای دیجیتال رقم خورده، شناختی ندارند.» او گفت: «اتفاقی که در حال وقوع است، این است که ما بیشتر خود را در موضع ضعف قرار داده و مهمتر از آن، کاربران را در معرض انبوه اپلیکیشن‌های مضر و جاسوس‌افزاز قرار می‌دهیم؛ چه آنکه وقتی گوگل‌پلی را فیلتر و محدود می‌کنید، عملاً مردم را تشویق می‌کنید که از سورس‌های دیگری استفاده کنند که ممکن است بسیاری از آنها، سورس‌هایی نا امن باشند و همچنین با این اقدام باعث آن می‌شوید که مجموعه نظارت‌ها و محافظت‌های امنیتی گوگل کنار بروند و به‌راحتی انبوهی از اپلیکیشن‌های جاجوس‌افزار روی گوشی‌های شهروندان نصب شود و انبوهی از اطلاعاتی حیاتی به‌راحتی مورد دستبرد قرار گیرد.»
وزارت ارتباطات در بخشی از بیانیه‌اش با اشاره به آنچه «تکالیف و رسالت قانونی خود در حمایت از زیست‌بوم فناوری اطلاعات کشور» خوانده، تاکید کرده که «تمام‌قد پشت سر پلتفرم‌ها و شرکت‌های ایرانی توسعه‌دهنده خدمات حوزه اقتصاد دیجیتال ایستاده و ضمن اینکه اجازه نخواهد داد تصمیمات ضد ایرانی و استاندارد‌های دوگانه شرکت‌های آمریکایی تلاش‌های جوانان این مرز و بوم برای تامین نیاز‌های فناورانه مردم را به حاشیه ببرد، از تمام ظرفیت‌های فنی و قانونی خود برای حفاظت از حقوق کاربران ایرانی استفاده خواهد کرد.» طراح و هم‌بنیان‌گذار استارتاپ اجتماعی کارزار، اما در پاسخ به پرسشی مبنی‌بر وظایف و تکالیف وزارت ارتباطات نسبت‌به چند صد هزار کاربر ایرانی اینستاگرام که در این سال‌ها اقدام به راه‌اندازی کسب‌وکار‌هایی در این شبکه اجتماعی کرده بودند و اکنون در پی انسداد اینستاگرام با مشکلات اساسی معیشتی مواجه شده‌اند، گفت: «وزارت ارتباطات و البته بخش‌های دیگر بار‌ها به شیوه‌های گوناگون اعلام کرده‌اند که از پلتفرم‌های داخلی حمایت می‌کنند. حال آنکه تجربه فعالیت پلتفرم‌های مستقل داخلی نه‌تن‌ها به‌هیچ عنوان موید این ادعا نیست، بلکه با توجه به محدودیت‌های گسترده‌ای که در همین هفته‌های گذشته در مسیر فعالیت پلتفرم‌های مستقل داخلی ایجاد شده و از جمله همین پلتفرم کارزار هم باوجود آنکه پلتفرمی بومی است، اما بامحدودیت‌های بسیاری مواجه است و نشان می‌دهد این گفته مسئولان که صرفاً به دلیل احتمال سوء‌استفاده کشور‌های خارجی، مخالف فعالیت پلتفرم‌های غیر‌بومی و خارجی هستند، درست نیست. زیرا رصد و نظارتی که در مسیر فعالیت پلتفرم‌های مستقل داخلی ایجاد شده، غیرقابل انکار است و به‌روشنی فعالیت این پلتفرم‌ها را به چالش کشیده است.»

او اضافه کرد: «اما اگر منظور صرفاً آن دسته از پلتفرم‌های داخلی است که یا مشخصاً از سوی نهاد‌های داخلی راه‌اندازی شده یا آشکارا موردحمایت قرار دارند، باید گفت که ادعای مطرح شده ازسوی وزارت ارتباطات بی‌راه نیست و این پلتفرم‌ها نه‌تن‌ها تحت حمایت هستند، بلکه برای استفاده کاربران از این پلتفرم‌ها به‌طور گسترده تبلیغ می‌شود و حتی بودجه‌های هنگفتی به آنان تعلق می‌گیرد که به‌لحاظ عملکرد مالی هم شفاف نیست.» بنیانگذار استارتاپ اجتماعی کارزار همچنین با اشاره به نکته‌ای که در این بحث جالب و عجیب می‌داند، گفت: «حتی در همین پلتفرم‌های داخلی مورد تایید هم طرح بسیاری از مسائل و موضوعات از سوی کاربران تحمل نمی‌شوند و اجازه بیان بسیاری از مسائل حتی در همین پلتفرم‌ها هم داده نمی‌شود.» مدیرعامل مرکز طراحی اسپیرال گفت: «در نهایت به نظر می‌رسد در اتفاقات اخیر فقط کسانی که برای هیچ‌یک از طرفین اهمیت ندارند و به حقوق‌شان توجهی نمی‌شود، مردم یا به تعبیری کاربران ایرانی هستند. صد‌ها هزار کاربری که به‌عنوان مثال در اینستاگرام کسب و کاری راه انداخته‌اند، در پی فیلترینگ و محدودیت‌هایی که در همین چند هفته اعمال شد، اغلب نابود شدند.

از طرفی برخی پلتفرم‌های خارجی همچون ایسنتاگرام یا مجموعه گوگل نیز دست به اقداماتی زدند که خواه‌ناخواه به خواسته‌ها و رویکرد‌های صیانت‌گرانه یاری می‌رساند.» حامد بیدی گفت: «به بیان دیگر این پلتفرم‌های خارجی دست به اقداماتی زدند که شاید می‌شد با احتیاط بیشتر انجام گیرد، اما چنین نشد و عملاً شاهدیم که چگونه صیانت‌گران، آن را علم کرده و از این وضعیت به‌سود اهداف خود استفاده می‌کنند.»