نگاهی به روند تغییر قوانین حجاب در سینمای ایران

اقتصاد۲۴ - آن‌چه این روز‌ها در خیابان‌های بسیاری از شهر‌های ایران می‌گذرد و نیز درباره مطالبات زنان، موجب طرح این پرسش می‌شود که آیا در آینده‌ای دور یا نزدیک، شاهد تغییر قوانین حجاب در سینمای ایران و سریال‌های تلویزیونی خواهیم بود یا خیر؟ قوانینی که از سال‌های پس از انقلاب شاهد تلاش برخی کارگردانان برای ایجاد تغییراتی در آن بوده‌ایم.

به گزارش هم میهن، ازجمله این تلاش‌ها می‌توان به استفاده از کلاه‌گیس یا تراشیدن موی سر زنان اشاره کرد. کلاه‌گیس‌هایی که اگرچه فیلم‌هایی، چون «کاناپه» کیانوش عیاری را توقیف کرد، اما در استانداردی دوگانه در سریال «گاندو»، از قاب تلویزیون پخش شد. آن‌چه روح‌الله سهرابی، مدیرکل دفتر نظارت بر عرضه و نمایش فیلم سازمان سینمایی در گفتگو با خبرگزاری مهر در مورد فیلم‌های سینمایی «کاناپه» (۱۳۹۵) ساخته کیانوش عیاری و «قاتل و وحشی» (۱۳۹۸) ساخته حمید نعمت‌الله گفته، موجب نگاهی دوباره به این تلاش‌ها شده است. او در گفتگو با خبرگزاری مهر گفته است: «بحث این فیلم‌ها، بحث رعایت آیین‌نامه‌ها و مقررات مصوب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و رعایت حجاب، طبق قوانین است که واقعا باید یک تصمیم حاکمیتی درباره آن گرفته شود. بالاخره باید در این زمینه تصمیم گرفته شود که آیا می‌شود با این شرایط موی یک زن در فیلمی نمایش داده شود یا خیر.» سوالی که همچنان پاسخی برایش وجود ندارد.

نخستین تلاش‌ها با کلاه

یکی از نخستین تلاش‌ها برای طبیعی جلوه دادن پوشش شخصیت‌های زن در فیلم‌های سینمایی و سریال‌های تلویزیونی، در «هزار دستان» ساخته علی حاتمی بود که اگرچه ساختش زمانی آغاز شد که هنوز حجاب در ایران اجباری نبود، اما بخش عمده‌ای از آن در ابتدای دهه ۶۰ فیلم‌برداری شد. شخصیت‌های اصلی زن این سریال، کلاه و برخی از شخصیت‌های فرعی کلاه‌گیس بر سر داشتند. استفاده از کلاه به جای حجاب که درواقع نخستین تمهید برای گریز از حجاب معمول بود، تا امروز بار‌ها در فیلم‌های تاریخی که داستان‌شان پیش از انقلاب رخ می‌دهد، د دیده شده و ازجمله نمونه‌های آن می‌توان به سریال «شهرزاد» و «معمای شاه» اشاره کرد.

مردان در نقش زنان

در سال‌های نخستین ورود تئاتر به ایران، کمبود بازیگران زن در تئاتر را بازیگران مرد جبران می‌کردند. این بازیگران و نقش آن‌ها را «زن‌پوش» می‌نامیدند. پس از انقلاب و به‌واسطه محدودیت‌های شرعی و عرفی که موانعی برای طبیعی جلوه دادن نقش زنان به‌وجود آورده بود، استفاده از بازیگران زن‌پوش در سینما و تئاتر باردیگر مطرح شد؛ این‌بار با هدفی متفاوت. نخستین‌باری که در یک‌فیلم ایرانی پس از انقلاب، مردی در نقش یکی از شخصیت‌های اصلی زن بازی کرد، «دستفروش» ساخته محسن مخملباف در سال ۱۳۶۶بود. مخملباف در یکی از سه اپیزود این فیلم، زن سالخورده‌ای را بدون حجاب به‌تصویر کشید که نقش او را محمود بصیری بازی می‌کرد. مشهورترین شخصیت زن‌پوش بعدی سینمای ایران در فیلم «آدم‌برفی»، ساخته داود میرباقری شکل گرفت که اکبر عبدی نیمی از فیلم را با لباس، آرایش و صدای زنانه بازی کرد. حضور این شخصیت، مهم‌ترین عاملی بود که چندسالی موجب توقیف فیلم شد. اکبر عبدی در چند فیلم دیگر نیز نقش زنان را بازی کرد، ازجمله «خوابم می‌آید»، ساخته رضا عطاران و «خواب‌زده‌ها»، ساخته فریدون جیرانی.

کلاه‌گیس

در طول این سال‌ها همواره شنیده شده است که کلاه‌گیس نمی‌تواند ترفندی برای دور زدن حجاب باشد، اما تعداد فیلم‌هایی که از کلاه‌گیس به‌جای حجاب استفاده کرده‌اند، کم نبوده‌اند. محسن مخملباف در فیلم «ناصرالدین‌شاه، آکتور سینما»، برای بازسازی نقش دختر لر، کلاه‌گیسی بر سر فاطمه معتمدآریا گذاشت؛ هرچند بعد‌ها گفت، برای گرفتن پروانه نمایش مجبور بوده در صحنه‌ای نشان دهد که کلا‌ه‌گیس از سر معتمدآریا می‌افتد و او زیر آن حجاب دارد. در سریال «یوسف پیامبر»، ساخته فرج‌الله سلحشور کلاه‌گیس شخصیت‌های زن به‌گونه‌ای انتخاب شد که کاملا مشخص شود مصنوعی است. در فیلم «آب‌نبات چوبی» هم در ابتدای فیلم نوشته شده بود، برای دو بازیگر زن این فیلم از کلاه‌گیس استفاده شده است.

بیشتر بخوانید: افزایش خارج از عرف دستمزد بازیگران

این فیلم بدون مشکل اکران شد و با این حال همان کلاه‌گیس راه را برای روی پرده رفتن «کاناپه» کیانوش عیاری بست. از کلاه‌گیس در سریال «گاندو» هم استفاده شد و اتفاقا واکنش منتقدانی، چون هوشنگ گلمکانی را هم به‌همراه داشت. او در زمان پخش این سریال پرسید: «استفاده از کلاه‌گیس برای بازیگر سریال «گاندو»، ایرادی ندارد، اما برای «کاناپه» عیاری مجاز نیست؟» کوروش کمره‌ای، مشاور مدیر شبکه سه سیما در پاسخ به این انتقاد گفت: «بازیگر این سکانس، ارمنی و محل فیلم‌برداری، ترکیه است.» و گلمکانی در ادامه پرسید: «اگر نامسلمان بودن بازیگر، مجوزی برای استفاده از کلاه‌گیس است، آیا کیانوش عیاری می‌توانسته برای بازی در نقش‌های فیلمش از چند بازیگر نامسلمان استفاده کند و در آن صورت مشکلی وجود نداشت؟» هرچند این بده‌وبستان کلامی هیچ‌گاه سرانجامی نیافت و تکلیف «کاناپه» همچنان نامعلوم ماند.

سر تراشیده

کارگردانانی که برای این‌که بر سر شخصیت زن فیلم‌شان روسری نکنند، موی آن‌ها را از ته تراشیدند، نمونه دیگری از تلاش برای طبیعی جلوه دادن پوشش زنان در فیلم‌های سینمایی بودند. «سرب»، یکی از نخستین فیلم‌های مطرح بود که بازیگر زن آن با سری تراشیده به تصویر کشیده شد. فریماه فرجامی در این فیلم مسعود کیمیایی، نقش زنی را بازی می‌کرد که مبتلا به تیفوس بود و باید موهایش را از ته می‌زد. سال‌ها بعد حضور بازیگر زنی با همین شمایل در «قرنطینه»، ساخته منوچهر هادی جنجال‌برانگیز شد. شخصیت زن این فیلم سرطان داشت، موهایش را پس از شیمی‌درمانی از دست داده بود و در بیشتر صحنه‌های فیلم، بدون حجاب ظاهر می‌شد. این اتفاق در مورد «شیفتگی»، ساخته علی عصمتی نیز افتاد و شرط اکران فیلم، استفاده از کلاه دیجیتال برای رویا تیموریان، تعیین شد. همچنین در یکی از اپیزود‌های فیلم «ده» عباس کیارستمی، یکی از کسانی که سوار ماشین می‌شد، زنی بود که سر خود را تراشیده بود. صحنه‌ای که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از دلایل توقیف فیلم عنوان شده است. «قاتل و وحشی» آخرین نمونه تراشیدن سر شخصیت اصلی زن یک فیلم بود که اثر را در محاق توقیف فرو برد.

بازیگران زن خارجی

اگرچه در سال‌های اخیر استفاده از بازیگران زن غیرمسلمان بدون حجاب به‌شرط آن‌که فیلم در خارج از ایران فیلم‌برداری شده باشد، بلامانع شده است، اما یکی از نخستین مواردی که در این زمینه جنجال‌برانگیز شد، فیلم «کتاب قانون» ساخته مازیار میری بود که در سال ۱۳۷۸ ساخته شد. در این فیلم، پرویز پرستویی در نقش کارمندی ایرانی برای ماموریت به لبنان می‌رفت و در آن‌جا عاشق دختری مسیحی می‌شد، دختر که در لبنان بی‌حجاب بود، با ازدواج با مرد ایرانی، مسلمان شد و به ایران آمد و با حجاب شد. نمونه فیلم‌های دیگری که مردی ایرانی در خارج عاشق دختری غیرایرانی شد، در سال‌های بعد بار‌ها تکرار شد که در اغلب آن‌ها شخصیت اصلی زن تا زمانی که در خارج است، بدون حجاب ظاهر می‌شود و ازجمله نمونه‌های آن می‌توان به فیلم‌های «من سالوادور نیستم» و «سلام بمبئی» اشاره کرد. مورد دیگر که یک بازیگر زن خارجی بدون حجاب در فیلمی ایرانی بازی کرد، «استرداد» (محصول ۱۳۹۰)، ساخته علی غفاری بود. تفاوت این فیلم با دیگر نمونه‌های شبیه خود این بود که این بازیگر در نقش یک شخصیت ایرانی بازی کرده است و کارگردان برای گریز از ترفند‌هایی نظیر کلاه و کلاه‌گیس، صدای الیسا کاچر، بازیگر اهل بلاروس را دوبله کرد. تازه‌ترین نمونه استفاده از بازیگران زن خارجی بدون‌حجاب در سریالی ایرانی، حضور آیسل کاپلان، بازیگر زن ترکیه‌ای در سریال «راز ناتمام» به‌کارگردانی امین امانی بود که از شبکه یک پخش شد.

کلاه، کلاه‌گیس، سر تراشیده، مردان در نقش زنان و استفاده از بازیگران زن خارجی به‌جای زن ایرانی، اگرچه در تمام این سال‌ها راهکار‌هایی بوده که برای نشان دادن زنان با پوشش طبیعی به ذهن کارگردانان ایرانی رسیده، اما باید منتظر ماند و دید رخداد‌های اخیر ایران می‌تواند منجر به ایجاد تحولی شود و این کارگردانان را از استفاده از چنین ترفند‌هایی بی‌نیاز کند؟