چرا برخی کودکان نمی‌تواند از خودشان دفاع کنند

اقتصاد۲۴-کودکان در هر سنی می‌توانند با همسالانشان دچار اختلاف‌نظر شوند و در این میان نتوانند از خودشان دفاع کنند لذا این نگرانی دائم همراه والدین است و با ورود کودک به مدرسه نیز والدین اغلب نگران‌اند که نکند همکلاسی‌های فرزندشان به او زور بگویند و او نتواند از خودش دفاع کند. در چنین شرایطی والدین چطور می‌توانند دفاع از خود را به کودکشان آموزش دهند؟ دکتر فرحناز کیان ارثی، روانشناس تربیتی و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا زندگی به این سؤال پاسخ می‌دهد.

علت دفاع نکردن برخی کودکان از خود، مشکلات بالینی است

به گفته دکتر کیان ارثی، دفاع کردن از حقوق خود بدون پایمال کردن حقوق شخص دیگر، جرئت ورزی محسوب می‌شود و علت دفاع نکردن برخی کودکان از خودشان می‌تواند به دلیل مشکلات بالینی باشد: «غالباً کودکانی که درگیر اضطراب اجتماعی هستند یعنی بودن در جمع برایشان سخت است و در تعاملات اجتماعی احساس راحتی نمی‌کنند، جزئت ورزی پایین‌تری دارند.»

کیان ارثی یکی دیگر از دلایل عدم دفاع از خود در کودکان را کمبود عزت‌نفس دانست و افزود: «کودکانی که به‌صورت جدی در عزت‌نفس مشکل‌دارند، نمی‌توانند از خودشان دفاع کنند زیرا چنین افرادی احساس ارزشمندی نمی‌کنند و جایی که باید احساس ارزش کنند و حقوق خودشان را مهم بدانند تا بتوانند از خودشان دفاع کنند، این کار برایشان سخت می‌شود.»

او ادامه می‌دهد: «کودکانی که درگیر اضطراب جدایی هستند نیز جرئت ورزی پایینی دارند و غالباً مشکلات اضطرابی مثل اضطراب اجتماعی، اضطراب جدایی و عدم عزت‌نفس پایه ژنتیکی دارند و برخی کودکان ازلحاظ ژنتیک و سرشت به‌گونه‌ای هستند که کمتر می‌توانند از خودشان دفاع کنند.»

والدین در جرئت ورزی کودک نقش مؤثری دارند

به گفته کیان ارثی، والدینی که خودشان درگیر مشکلات اضطرابی هستند، فرزندانی را تربیت می‌کنند که نمی‌توانند از خودشان دفاع کنند:«والد نگران و محتاطی که همیشه محافظ فرزندش بوده و اجازه نداده که کودکش یاد بگیرد چگونه از خودش دفاع کند یا زمانی که خود والد از جرئت ورزی پایینی برخوردار بوده و باعث شده تا کودک با یادگیری مشاهده‌ای از او الگوبرداری کند یا والدین سختگیری که فرزندشان را بیش‌ازاندازه موردانتقاد و کمتر مورد تحسین قرار می‌دهند، این والدین با این سبک فرزند پروری باعث می‌شوند که فرزندشان در جرئت ورزی و دفاع از خود دچار مشکل شوند.»

مشکل دفاع نکردن کودکان از خود باگذشت زمان رفع نمی‌شود

برخی والدین معتقدند که این رفتار کودکان باگذشت زمان تغییر می‌کند و کودکی که تا دیروز توان دفاع از خود را نداشت، در دانشگاه، محل کار و ارتباط با همسر می‌تواند به فردی توانمند تبدیل شود و به‌راحتی از حقش دفاع کند اما دکتر کیان ارثی احتمال رفع این مشکل را بسیار ضعیف می‌داند و می‌گوید: «اگرچه محیط در برون‌ریزی دفاع از خود تأثیرگذار است و برخی افراد با ازدواج، ورود به دانشگاه و محل کار دچار تغییر و اصلاح رفتاری می‌شوند اما میزان بهبودی در آینده به‌اندازه‌ای نیست که ما بتوانیم این مسئله را نادیده بگیریم لذا نه‌تنها نمی‌توان امیدی به بهبودی خودبه‌خود این مسئله داشت بلکه احتمال اینکه این صفت در کودکان تقویت شود نیز زیاد است و لازم است والدین در حل این مشکل مداخله صحیح داشته باشند.»

کودکان از سنین چهارسالگی، دفاع از خود را یاد می‌گیرند

کیان ارثی می‌گوید: «از زمانی که مهارت‌های حرکتی، شناختی، اجتماعی، کلامی و خودیاری در کودکان افزایش پیدا می‌کند، جرئت ورزی مطرح می‌شود لذا جرئت ورزی برای یک بچه سه‌ساله اصلاً معنا ندارد. جرئت ورزی و دفاع از خود به‌صورت جدی، با یک شیب خیلی ملایم از دوسالگی تا چهارسالگی و از چهارسالگی به‌صورت جدی‌تر معنا پیدا می‌کند.»

این روانشناس تربیتی ادامه می‌دهد: «در سنین دو تا چهارسالگی، کودکان متمرکز بر روی خودشان هستند و اصلاً تمرکزی بر دیگران ندارند که بخواهند به احقاق حقوق خودشان فکر کنند. در این سنین کودکان به دلیل تمرکز زیاد بر روی خود، وسایلشان را با دیگران تقسیم نمی‌کنند و اگر یک نفر وسایلشان را بردارد معمولاً بر اساس رفتارهای غریزی واکنش نشان می‌دهند.»

نحوه برخورد والدین با کودکی که نمی‌تواند از خودش دفاع کند

والدین معمولاً وقتی می‌بینند که فرزندشان نمی‌تواند از خودش دفاع کند دچار نگرانی می‌شوند. یک تفکر نگران‌کننده در این دسته والدین، پیش‌بینی آینده و پایمال شدن حقوق فرزندشان در جامعه است. این تفکرات و نگرانی‌ها باعث می‌شود که والدین غالباً دست به رفتارهای اشتباهی بزنند؛ کیان ارثی مداخله اشتباه والدین را یکی از رفتارهای اشتباه می‌داند و توضیح می‌دهد: «زمانی که کودک مورد زورگویی قرار می‌گیرد، گاهی والدین با مداخله مستقیم و قلدری سعی می‌کنند مسئله را حل کنند؛ درحالی‌که مرز قلدری و جرئت ورزی باریک است و این‌گونه مداخله والدین نادرست است.»

این روانشناس کودک ادامه می‌دهد: «والدین به‌جای مداخله مستقیم و قلدری باید کمک کنند تا دو کودکی که با یکدیگر به مشکل خوردند به شکل صحیح مشکلشان را حل کنند و به حقوق خود و حقوق طرف مقابلشان آگاه شوند.»

کیان ارثی، یکی دیگر از رفتارهای مخرب در برخورد با کودکی که نمی‌تواند از خودش دفاع کند را برچسب زدن دانست و افزود: «برخی والدین با برچسب خجالتی، بی‌عرضه، دست و پا چلفتی و... به کودکشان سعی می‌کنند دفاع از خود را به فرزندشان آموزش دهند درحالی‌که این برچسب‌ها نه‌تنها کمکی نمی‌کند بلکه می‌تواند به عزت‌نفس کودک آسیب بزند.»

کیان ارثی تأکید می‌کند: «والدین باید توجه داشته باشند که اگر کودکشان نمی‌تواند از خودش دفاع کند، باید آموزش ببیند و این آموزش‌ها حتماً باید توسط یک روانشناس اتفاق بیفتد چراکه روانشناس با کنترل متغیرهای اشتباه در محیط خانوادگی مثل اصلاح رفتار والدین کنترل‌گر و پرخاشگر و آموزش دفاع از خود به کودک در موقعیت‌های مختلف می‌تواند این مسئله را مدیریت کرده و به کودک آموزش دهد.»

این روانشناس تربیتی در خصوص نحوه آموزش دفاع از خود توسط روانشناس می‌گوید: «گاهی روانشناس برای آموزش دفاع از خود به کودک از بازی و عروسک‌ها استفاده می‌کند تا به کودک یاد دهد که در موقعیت‌های مختلف چگونه حرف بزند، چگونه رفتار کند و چه‌کاری انجام دهد.»

کیان ارثی می گوید:« گاهی لازم است که روانشناس برای ایجاد جرئت ورزی، عزت‌نفس فرد را تقویت کند چراکه لازمه جرئت ورزی، عزت‌نفس است.»

او  با معرفی کتاب  «رفیق از زورگوها نترس» می‌گوید: «این کتاب،  به کودکان آموزش داده که در موقعیت‌هایی که مورد قلدری قرار می‌گیرند، چه‌کارهایی باید انجام دهند و چگونه باید جرئت وز باشند.»

به عقیده کیان ارثی، جرئت ورزی یک مهارت است که می‌توان آموخت و به‌درستی از آن استفاده کرد: «برای آموزش جرئت ورزی به کودکان باید افکاری که باعث ترس و نگرانی در آن‌ها می‌شود را اصلاح کرد. همچنین برای جرئت ورزی بچه‌ها، باید بر روی مهارت‌های شناختی و رفتاری آن‌ها کار کرد و متغیرهای محیطی که باعث تشدید این مشکل می‌شود را شناسایی نمود.»