اوضاع سفره‌های آب زیرزمینی در کدام استان‌ها خراب است؟

اقتصاد۲۴- رامین احمدیان با بیان اینکه منابع آب زیرزمینی، به عنوان منابعی استراتژیک هستند که در مواقع اضطراری می‌توانند آثار خشکسالی یا کم‌آبی را تقلیل داده و از اهمیت بسزایی برخوردارند. در ایران به دلیل قرارگیری در کمربند خشک جهان و میزان بارش کمتر نسبت به متوسط جهانی، میزان این وابستگی بیشتر است، به نحوی که آب زیرزمینی در حال حاضر یکی از منابع اصلی تامین نیاز بخش‌های مختلف از جمله مصارف کشاورزی، صنعت و شرب است.

۱۴۳ میلیارد متر مکعب کسری؛ طی ۵ دهه صعود افت تراز آب

وی افزود: طی چند دهه گذشته به دلیل خشکسالی، پدیده تغییر اقلیم و نیز پیشرفت تکنولوژی در بهره‌گیری از فناوری حفرچاه و پمپاژ، میزان بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی در دشت‌های مختلف کشور روند صعودی به خود گرفته است. به نحوی که با توجه به آمار ثبت‌شده در وزارت نیرو از روند افت تراز آب زیرزمینی و برآورد کسری حجم آبخوان‌های کشور، از اوایل دهه ۵۰ شمسی مازاد برداشت از آبخوان‌های کشور شروع شده و این روند از اوایل دهه ۷۰ شمسی شدت یافته و تقریباً هر سال بیشتر شده است که در اثر این مازاد برداشت، میزان کسری تجمعی مخازن آب زیرزمینی کشور در سال ۱۴۰۰ به عدد ۱۴۳ میلیارد متر مکعب رسیده است.

خسارت جبران‌ناپذیر برداشت ۸۵ درصدی از چاه‌ها و قنات‌ها

کارشناس طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای تهران با اشاره به وضعیت وابستگی استان‌های کشور به آب‌های زیرزمینی گفت: بر اساس آمار و ارقام موجود هم اکنون ۵۵ درصد از ۹۸ میلیارد متر مکعب آبی که به صورت سالانه در کشور به مصرف می‌رسد، از طریق چاه‌ها و قنات‌ها (منابع آب زیرزمینی) تأمین می‌شود که ۸۵ درصد از آب استحصال یافته از سفره‌های آب زیرزمینی، مربوط به چاه‌های مجاز فعال است، وضعیتی که تداوم آن خسارت‌های جبران‌ناپذیری را برای کشور در پی خواهد داشت.

اوضاع سفره‌های آب زیرزمینی در کدام استان‌ها خراب است؟

وی تصریح کرد: در میان استان‌های کشور بیشترین وابستگی به آب‌های زیرزمینی به استان‌هایی، چون کرمان، یزد، البرز، خراسان جنوبی، هرمزگان، همدان، خراسان رضوی و فارس اختصاص دارد که به ترتیب در این استان‌ها سهم برداشت آب از منابع آب زیرزمینی نسبت به آب‌های سطحی ۹۳ درصد، ۹۱ درصد، ۸۹ درصد، ۸۹ درصد، ۸۸ درصد، ۸۷ درصد، ۸۴ درصد و ۸۰ درصد است. در واقع در این استان‌ها بیش از ۸۰ درصد از آب مصرفی سالانه از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود و این اتفاق نقش ویرانگری در وضعیت آبی آن‌ها داشته و خواهد داشت. این در حالی است که شرایط در بسیاری از دیگر استان‌های کشور نیز چندان رضایت‌بخش نیست و به طور کلی در استان‌های دیگری مانند استان‌های مرکزی، قم، سمنان، زنجان، قزوین، اصفهان، گلستان، سیستان و بلوچستان، تهران، کرمانشاه و لرستان نیز بیش از نیمی از آب مصرفی سالانه از طریق چاه‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. روندی که به آن اشاره شد نه تنها در دهه‌های گذشته به عنوان مانعی برای تغذیه مؤثر آبخوان‌های کشور عمل کرده است، بلکه سبب شده تا منابع آب زیرزمینی کشور به صورت سالانه با کسری ۵ میلیارد مترمکعبی رو به رو شود و میزان کسری تجمعی آبخوان‌های کشور نیز به چیزی حدود ۱۴۳ میلیارد مترمکعب برسد.

بیشتر بخوانید: برداشت آب برای مقاصد اقتصادی از ۹۰ درصد عبور کرد

اوضاع ۴۱۰ آبخوان بحرانی است

احمدیان بیان داشت: آمار‌های رسمی نشان می‌دهد هم‌اکنون از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی (آبخوان)، ۴۱۰ محدوده وارد وضعیت ممنوعه و ممنوعه بحرانی شده‌اند و عملاً امکان توسعه بهره‌برداری منابع آب، دیگر در آن‌ها وجود ندارد.

نقش مخرب چاه‌های مجاز

وی با اشاره به سهم ۸۵ درصدی چاه‌های مجاز از بهره‌برداری آب‌های زیرزمینی خاطرنشان کرد: با توجه به فعالیت حدود ۸۰۰ هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در کشور، بررسی‌ها نشان می‌دهد در مجموع و به صورت سالانه بالغ بر ۴۵ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی کشور را استخراج می‌کنند. البته بر اساس آمار و ارقام موجود، همه این ۸۰۰ هزار چاه فعال به شکل برابر در برداشت از آب‌های زیرزمینی سهیم نیستند، ۸۵ درصد از ۴۵ میلیارد متر مکعب آبی که به صورت سالانه از آبخوان‌ها (منابع آب زیرزمینی) برداشت می‌شود، توسط چاه‌های مجاز صورت می‌گیرد؛ چاه‌های مجازی که به لحاظ عددی ۵۵ درصد چاه‌های کشور را شامل می‌شوند، اما به لحاظ حجم برداشت، بخش قابل‌توجهی آب‌های زیرزمینی را استخراج می‌کنند و در نتیجه نقش مؤثری در تشدید بحران آبی در دشت‌های مختلف کشور دارند.

بیلان منفی آب زیرزمینی و کاهش غیرقابل‌برگشت حجم آبخوان‌ها

کارشناس طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای تهران ادامه داد: برداشت­‌های مکرر از چاه‌های بهره‌برداری مجاز و غیرمجاز موجب شده که میزان تغذیه سفره آب‌­های زیرزمینی از راه‌های مختلف نتواند با مقدار برداشت از آن به تعادل برسد و اثرات جبران­‌ناپذیری از جمله بیلان منفی آب زیرزمینی و کاهش غیرقابل‌برگشت حجم آبخوان را سبب شود که این کاهش منابع آب زیرزمینی به عنوان ارزشمندترین منابع آب‌های شیرین، ناشی از عوامل مختلف اقلیمی و انسانی تاثیرات مخربی را در یک منطقه بر جای می‌گذارد.

خطر سنگین شدن آب

وی کاهش کیفیت منابع آب زیرزمینی از جمله مهمترین عوامل افت این منابعی برشمرد و توضیح داد: در اثر برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی با کاهش مقدار آب و افزایش غلظت املاح موجود در آن، افزایش میزان هدایت الکتریکی آب را در پی خواهد داشت که ادامه این روند افزایش سنگینی آب و کاهش کیفیت آب را در پی دارد. این فرایند علاوه بر اینکه موجب شور و غیرقابل‌استفاده شدن آب می‌شود، شور شدن خاک بر اثر استفاده از آب سنگین و لم‌یزرع شدن دشت‌ها را نیز در پی خواهد داشت. این امر می‌تواند زنگ خطری برای کشاورزی و اکوسیستم در مناطق با افزایش میزان استفاده از منابع آب زیرزمینی باشد، زیرا با ادامه همین روند در سال‌های آتی، نه‌تن‌ها آب برای مصرف کشاورزی غیرقابل‌استفاده می‌شود؛ بلکه با شور شدن خاک، شرایط اکولوژیکی اینگونه مناطق نیز با خسارت جبران‌ناپذیری مواجه خواهد شد.

زنگ خطر برای کشاورزی

احمدیان کاهش مقاومت خاک را از دیگر اثرات افت منابع آب زیرزمینی دانست و افزود: حفر بی‌رویه‌ی چاه‌های عمیق، سبب افت سطح آب زیرزمینی می‌شود که یکی از مهم‌ترین مسائل ناشی از آن نابودی پوشش گیاهی دشت‌ها است که آب مورد نیاز خود را از رطوبت موجود در زمین می‌گیرند، در اثر نابودی این پوشش گیاهی و از بین رفتن رطوبت سطحی زمین، ذرات خاک نسبت به آستانه باد کمتری از سطح جدا شده و به صورت ذرات گرد و غبار در هوا پخش خواهند شد.

وقوع سیلاب اجتناب‌ناپذیر خواهد بود

وی اظهار داشت: همچنین در بسیاری از نقاط با توجه به نقش پوشش گیاهی در نفوذ آب ناشی از بارندگی‌ها، با از بین رفتن این پوشش‌های گیاهی وقوع سیلاب امری اجتناب‌ناپذیر خواهد بود که این عامل نیز خود باعث جابجایی بخش عظیمی از منابع خاک به صورت توده‌های گل‌ولای به بخش‌های دیگر در اثر سیلاب خواهد بود.

روند افزایشی فرونشست

کارشناس طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای تهران با اشاره به فرونشست زمین از جمله تبعات کاهش منابع آب زیرزمینی تصریح کرد: یکی از جنبه‌های منفی و فاجعه‌بار افزایش کســری آبخوان‌ها، پدیده فرونشست زمین است که متأسفانه روندی افزایشی طی سال‌های اخیر داشته اســت. فرونشست زمین پدیده‌ای است که عمدتاً به دلیل افزایش تنش عمودی مؤثر خاک درنتیجه کاهش فشار آب منفذی رخ می‌دهد. این نوع از فرونشســت درنتیجه افزایش بی‌رویه برداشت از آبخوان‌ها و افزایش کسری آن‌ها ایجاد می‌شود. آب زیرزمینی تا حدی کنترل وزن روی خود را برعهده دارد بنابراین در صورت اتمام و یا کاهش این حجم از آب، به صورت تدریجی لایه‌های خاک که عمدتاً از رسوبات ریزدانه هستند بر همدیگر فشرده می‌شوند. در اثر این رخداد، سطح زمین به سطح جدید پایین‌تری می‌رسد.

تاسیسات زیربنایی در خطرند

وی ادامه داد: پدیده فرونشست زمین در بسیاری از نقاط جهان ثبت و گزارش شده است که شمار آن‌ها به بیش از ۱۵۰ کشور جهان می‌رسد که این موضوع با توجه به اینکه به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است خود باعث بوجود آمدن خسارت‌ها و پیامد‌های ثانویه‌ای در اثر فرونشست از قبیل آسیب به زیرساخت‌ها و تاسیسات زیربنایی یک دشت خواهد شد.

پتانسیل ذخیره سفره‌ها در حال کاهش است

احمدیان به از بین رفتن قابلیت احیاء سفره آب زیرزمینی نیز اشاره و اظهار داشت: برداشت بیش از حد از منابع آب و پایین رفتن سطح آب در این سفره‌ها به عنوان یک عامل ثانویه مهم پمپاژ منابع آب از چاه‌های بهره‌برداری از سطح سفره‌های یک دشت است که این موضوع می‌تواند بخش زیادی از پتانسیل ذخیره آب‌های زیرزمینی بسیاری از سفره‌های آب را به میزان قابل توجهی کاهش دهد که استخراج طولانی‌مدت آب زیرزمینی و در نتیجه افت سطح زیرزمینی حاصل از آن، باعث تراکم دائمی لایه‌های رسوبی دانه‌ریز (سیلت و رس) می‌شود. تنها روش شناخته‌شده برای جلوگیری از این شرایط، کاهش پمپاژ آب‌های زیرزمینی است که با توجه به اینکه مالکیت این چاه‌های آب در اختیار مردم است، اجرای آن بسیار دشوار است.

سرعت فرسایش خاک و بیابان‌زایی

وی با اشاره به پیامد‌های زیست‌محیطی از جمله خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها و ... گفت: با توجه به اینکه از منابع آب به عنوان عامل اصلی حیات یاد می‌شود، عدم در دسترس بودن این منبع مهم اثرات مستقیم و مهمی را بر اکوسیستم طبیعی و محیط زیست وارد خواهد کرد که از جمله این اثرات کاهش تنوع و کیفیت گونه‌های گیاهی و جانوری، فرسایش خاک و بیابان‌زایی، خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها، از بین رفتن زیستگاه‌های جانوری و حیات‌وحش، هجوم آفت‌ها و بیماری‌ها و شکل‌گیری پدیده گرد و خاک و ریزگرد‌ها است.

روند رو به رشد بیکاری و حاشیه‌نشینی

کارشناس طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای تهران در ادامه پیامد‌های اجتماعی مثل بیکاری کشاورزان، مهاجرت و حاشیه‌نشینی را نیز از جمله تبعات افت منابع آب زیرزمینی نام برد و گفت: برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی باعت بروز عوامل متعدد و وابسته به‌هم در منطقه دارای بحران منابع آب خواهد شد که در برخی موارد اثرات این پیامد‌های اجتماعی حتی به خارج از حوزه آن دشت و منطقه نیز سرایت خواهد کرد، از جمله این پیامد‌های اجتماعی؛ کاهش سطح بهداشت و سلامت، مهاجرت، بیکاری، حاشیه‌نشینی است.

۸۶ درصد منابع آب تجدیدپذیر زیرزمینی تخلیه می‌شود

وی با تاکید بر ضرورت کنترل برداشت‌های بی‌رویه از چاه‌ها تصریح کرد: بررسی نوسان‌های سطح آب زیرزمینی می‌تواند به عنوان ابزاری مفید در تعیین اثر‌های عوامل مختلف از جمله برداشت و تغذیه بر تغییرات کوتاه‌مدت و بلندمدت سفره آب زیرزمینی باشد. از آنجایی که بیش از ۸۶ درصد از کل منابع آب تجدیدپذیر زیرزمینی مورد تخلیه و برداشت قرار می‌گیرد، چشم‌انداز‌های موجود بیانگر وضعیت بحرانی مطابق با استاندارد‌های جهانی است. این در حالی است که بر اساس مصوبات جلسه ۱۵ شورای عالی آب، وزارت نیرو مکلف است تا آب قابل برنامه‌ریزی زیرزمینی کل کشور را محاسبه و ابلاغ کند. (آب قابل برنامه‌ریزی در واقع برداشت پایدار از منابع آب زیرزمینی برای مصارف مختلف شرب، صنعت کشاورزی، فضای سبز)، با توجه به حجم آب تجدیدپذیر است.

میزان برداشت نسبت به آب تجدیدشونده۱۵۴ درصد است

احمدیان ادامه داد: وزارت نیرو در راستای اجرای این مصوبه، مقدار مجاز برداشت سالانه آب از چاه‌ها را برای بخش‌های کشاورزی شرب و بهداشت، صنعت و فضای سبز را تعیین و ابلاغ کرده است، این در شرایطی است که در کلیه استان‌ها میزان آب برداشتی نسبت به آب تجدیدشونده بیشتر است و این نسبت برای متوسط کشوری برابر با ۱۵۴ درصد است؛ بنابراین برای صیانت آب برای همه آحاد ملت؛ موضوع کاهش برداشت، در ماده ۳۵ قانون ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران نیز در سرلوحه سیاست‌گذاری‌ها قرار گرفته است.

جلوگیری از برهم خوردن تعادل آب زیرزمینی یک دشت واجب است

وی خاطرنشان کرد: با توجه به اهمیت نقش منابع آب زیرزمینی در بخش‌های مختلف زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی موجود در سطح یک دشت، حفظ و حراست از این منابع و جلوگیری از برهم خوردن تعادل آن به عنوان یک وظیفه همگانی برای همه افراد و ذینعان و همچنین نهاد‌ها و ارگان‌های موجود در یک دشت واجب است، همچنین نظر به اینکه کنترل برداشت چاه‌ها و رسیدن به آب قابل برنامه‌ریزی مستلزم انجام اقدامات مختلفی از جمله «تعیین تکلیف چاه‌های فاقد پروانه»، «اصلاح و تعدیل پروانه‌های صادره»، «نصب کنتور بر روی چاه‌های مجاز» و سرانجام «جلوگیری از اضافه برداشت چاه‌های مجاز» است، اما در عین حال به اعتقاد کارشناسان آبی کشور اصلی‌ترین و اثرگذارترین محور‌های عملیاتی به‌عنوان اقدامات اصلی در طرح احیا شامل نصب کنتور بر روی چاه‌های مجاز و پر و مسلوب‌المنفعه کردن چاه‌های غیرمجاز است که به دلیل گستردگی فعالیت‌ها از یک طرف و لزوم انجام اقدامات سلبی و مقاومت‌های اجتماعی و نیاز به همکاری فی‌مابین دستگاه‌های ذیربط، ذینفعان و ذی‌مدخلان دارد.

نقش مردم در انسداد چاه‌های غیرمجاز

کارشناس طرح تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای تهران گفت: علی‌رغم انسداد پرشمار چاه‌های غیرمجاز توسط وزارت نیرو همچنان تعداد قابل توجهی چاه غیرمجاز در کشور وجود دارد که نشان می‌دهد وزارت نیرو به تنهایی قادر به جلوگیری از آن‌ها نیست و باید در قوانین و تصمیمات موجود بازنگری شده و در برنامه هفتم توسعه توجه ویژه‌ای به این امر صورت گیرد که در این میان توجه به نقش مردم و مشارکت همگانی آن‌ها در بخش مدیریت مصرف منابع آب به عنوان یک حلقه تکمیلی و بازوی اجرایی قوی برای وزارت نیرو در انجام فعالیت‌های مدیریتی و اجرایی یاد شده بسیار کمک‌کننده خواهد بود.