ایران و ترکیه، همسایگانی در یک جغرافیا با دو سرنوشت اقتصادی متفاوت/ صادرات غیرنفتی ترکیه بیش از ۶ برابر ایران

اقتصاد۲۴-  جغرافیایی مشابه دارند؛ شباهتی که در تاریخچه، در آداب و رسوم و حتی در ایدئولوژی نیز می‌توان رد آن را دنبال کرد. در مساله درگیری‌های منطقه‌ای و جهانی نیز دارای اشتراک هستند. در حوزه اقتصاد، اما مسیر ایران و ترکیه به عنوان دو همسایه، کم اشتراک و متفاوت است. به ویژه در عرصه تجارت جهانی، ایران علیرغم پتانسیل‌ها و قابلیت‌ها که برشمردن آن‌ها تکرار مکررات است، از همسایگان جامانده و کشوری مثل ترکیه، حتی بدون صادرات نفت و گاز، با اتکا به صنایع متوسط و کوچک، در خاورمیانه، جایگاه نخست را به خود اختصاص داده است.

خبری کوتاه در روز‌های اخیر توجه بسیاری را به شرایط اقتصادی در ایران و ترکیه جلب کرد.
بر اساس آخرین آمار‌های ارائه شده از سوی مرکز آمار ایران، نرخ بیکاری در کشور در سال ۱۴۰۱ با کاهشی در محدوده ۰.۲ واحد درصد به ۹ درصد رسیده است؛ در این میان، اما مشخص شد که نرخ مشارکت زنان در بازار کار ایران کمتر از یک چهارم نرخ مشارکت زنان در اقتصاد‌های توسعه یافته و کمتر از نصف نرخ مشارکت زنان ترکیه‌ای است، خبری که نشان از فعال شدن زنان در اقتصاد ترکیه و در مقابل شاهد کاهش حضور زنان ایرانی در عرصه‌های اقتصادی بوده ایم.

این در حالی است که اقتصاد ترکیه در سه ماهه اول سال ۲۰۲۱ رکورد رشد ۷.۵ درصدی و در سه ماهه دوم ۲۲.۲ درصدی را به دلیل اثر پایه نشان داد، در سه ماهه بعدی اما این روند رو به کاهش نهاد. رشد ناشی از صادرات و مصرف داخلی در کل سال ۲۰۲۱ و در نیمه اول سال ۲۰۲۲، خود را در رشد تولید صنعتی، نرخ بهره برداری از ظرفیت، شاخص خرید، مصرف برق و فروش خودرو به وضوح نشان داد.

فضای اقتصادی در ترکیه و ایران در یک نگاه

به گزارش اقتصاد ۲۴، دو کشور ترکیه و ایران، هر دو دارای جمعیت بزرگی هستند که این ویژگی باعث ایجاد بازار داخلی بزرگ و پتانسیل رشد اقتصادی در آن‌ها می‌شود، اما تفاوت در برخی سیاست‌ها و سیستم‌های اقتصادی میان این دو کشور، منجر به مسیر‌های متفاوت در رشد اقتصادی شده است. در حالی که ترکیه به سیاست‌های اقتصادی لیبرال‌تر و بازارگرا نگاه می‌کند و دولت نقش محدودتری در اقتصاد دارد، ایران با سیاست‌های کنترلی‌تر و دولتی‌تر دست و پنجه نرم می‌کند.

نکته مهم، اما این است که بر اساس جمع بندی عصر ترکیه، سال ۲۰۲۲ به دلیل شرایط نامساعد جهانی، سال پر چالشی برای اقتصاد ترکیه از نظر تورم، نرخ ارز و کسری حساب جاری بود. با وجود اینها، عملکرد بالایی در زمینه رفع بیکاری، درآمد‌های گردشگری و بودجه عمومی در این کشور حاصل شد.

عوامل مؤثر در رشد تجارت جهانی ترکیه

بازار هدف: ترکیه با ورود به بازار‌های جهانی، با تولید محصولات با کیفیت و رقابتی، توانسته است جایگاه مناسبی را در بازار‌های بین‌المللی به دست آورد. استفاده از فناوری‌های نوین در تولید و صادرات به بازار‌های نقد جهانی از جمله عوامل کلیدی در رشد تجارت ترکیه بوده است.

سیاست‌های اقتصادی: سیاست‌های اقتصادی لیبرال ترکیه، بستر مناسبی برای سرمایه‌گذاری‌ها و تجارت بین‌المللی فراهم کرده است. اصلاحات در بخش‌های بانکی، مالی و مالیاتی، باعث افزایش رونق کسب و کار‌ها شده و تجارت جهانی ترکیه را تحریک کرده است.

انعطاف‌پذیری نظام اقتصادی: ترکیه با انعطاف‌پذیری بیشتر در نظام اقتصادی خود، به راحتی با تغییرات و نوسانات جهانی سازگاری یافته و فرصت‌های جدید را بهره‌برداری کرده است.

زیرساخت‌های حمل و نقل: ترکیه به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسب، زیرساخت‌های حمل و نقل پیشرفته‌ای را داراست که باعث افزایش صادرات و واردات به و از این کشور شده است.

بیشتر بخوانید: ژاپن اسلامی که نشدیم، لااقل مثل ترکیه باشیم!

اما برای مقایسه بین ایران و ترکیه باید به برخی نکات به صورت ویژه توجه شود.
بررسی وضعیت نشان می‌دهد که ایران در حوزه‌هایی مانند صادرات فلزات معمولی و مصنوعات و مواد پلاستیکی توانسته با ترکیه رقابت خوبی داشته باشد، اما در برخی حوزه‌ها فاصله زیاد است.

برای مثال در گروه مربوط به خودرو و قطعات آن، ترکیه حدودا ۲۶ میلیارد دلار صادرات داشته، اما این عدد برای ایران تنها ۱۵۵ میلیون دلار بوده است. ترکیه در همین مدت در حوزه خودرو بیش از ۱۷ میلیارد دلار نیز واردات داشته که در رابطه با ایران این عدد بسیار کوچک‌تر است.

در حوزه پوشاک نیز از که سال‌ها قبل تبدیل به نقطه قوت اقتصاد ترکیه شده است، این کشور صادراتی ۳۴ میلیارد دلاری را به ثبت رسانده است، در حالی که این عدد برای ایران تنها ۶۷۳ میلیون دلار است.

همچنین آمار‌ها نشان می‌دهد که در بعضی حوزه‌ها که ایران ظرفیت قابل توجهی دارد نیز از تمام توان کشور استفاده نشده است. برای مثال در حوزه صنایع داروسازی، صادرات ایران ۱۰۴ میلیون دلار بوده، اما ترکیه توانسته حدود ۱.۷ میلیارد دلار صادرات داشته باشد.

در حوزه محصولات کشاورزی نیز ایران ۵.۲ میلیارد دلار و ترکیه ۲۵ میلیارد دلار صادرات داشته‌اند. البته در این گزارش به وضعیت صادرات نفت و گاز ایران به عنوان یکی از اصلی‌ترین بخش‌های اقتصاد ایران پرداخته نشده است.

در نهایت بدون احتساب نفت و محصولات مربوط به آن و تنها در موضوع صادرات غیرنفتی، درآمد ایران حدود ۳۳ میلیارد دلار و صادرات ترکیه حدود ۲۲۲ میلیارد دلار برآورد می‌شود.

توریسم و هوشمندی اردوغان

ترکیه از هوشمندی بالایی در بهره‌برداری از صنعت توریسم خود برخوردار است که به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی رشد اقتصادی این کشور محسوب می‌شود. به بیان ساده ترکیه به طور جدی در ارتقاء بنیاد‌های توریستی خود سرمایه‌گذاری می‌کند. ساخت و توسعه هتل‌ها، رستوران‌ها، مراکز خرید، تفریحات، موزه‌ها و نمایشگاه‌ها، تأسیس تور‌های گردشگری متنوع و به روز و ارتقاء حمل و نقل عمومی به‌صورت مدرن و پیشرفته از جمله اقداماتی هستند که انجام شده است.

به گزارش اقتصاد ۲۴، همچنین ترکیه با استفاده از روش‌های مدرن بازاریابی و تبلیغات فعال در سطح بین‌المللی جایگاه خود به عنوان یکی از قطب‌های توریست‌پذیر خاورمیانه را تثبیت کرده است.

در مقابل، ایران نیز با داشتن ظرفیت‌های بسیار بزرگ در حوزه توریسم، همچنان در حال خودزنی است. برخی از محدودیت‌های تبلیغاتی و همچنین نقد و بررسی ناکافی بودن زیرساخت‌ها در ارتقاء تبلیغات گردشگری ایران، می‌تواند باعث کاهش جذابیت این مقصد برای گردشگران خارجی شود. همچنین عدم توجه به کیفیت سرویس‌دهی در برخی از مراکز گردشگری، از جمله هتل‌ها و رستوران‌ها، می‌تواند تجربه‌ گردشگران را تحت تأثیر قرار داده و تصویر منفی از صنعت گردشگری ایران را به‌وجود آورد. از طرفی مسائل امنیتی و سیاسی ایران و بستر ناامن موجود برای اتباع خارجی ساکن ایران و برخی گردشگران، طی چهل سال و به ویژه دو دهه اخیر، پس‌انداز توریستی ایران را تقریبا به هیچ رسانده است. طبق گزارش فرهیختگان، سهم ایران از درآمد گردشگری جهان، کمتر از یک درصد و در خاورمیانه طبق ادعای سازمان جهانی گردشگری، تنها ۶ درصد است.

سلاح میلیارد دلاری سریال‌سازی ترکیه

ترکیه  یکی از کشور‌هایی است که توانسته با استراتژی‌های هوشمندانه، بهره‌برداری مؤثر از تمام پتانسیل‌های خود را در جهت پیشبرد سیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی انجام دهد. این کشور، حالا با داشتن بیش از ۱۲۵۰ کانال تلویزیونی و رادیویی در بخش‌های دولتی و خصوصی، به عنوان یکی از کشورهای مهم در حوزه رسانه‌ در دنیا شناخته می‌شود. ترکیه پس از آمریکا، دومین کشور صادرکننده بزرگ فیلم و سریال در جهان است و توانسته هند و کره‌جنوبی را به عنوان بزرگ‌ترین رقبای خود در صادرات سریال‌ها پشت سر بگذارد. صادرات سریال‌های ترکیه به بیش از ۱۵۶ کشور جهان انجام می‌شود و در این مناطق به طور میانگین حدود ۶۰۰۰ ساعت سریال ترکیه‌ای پخش می‌شود. تعداد مخاطبان جهانی سریال‌های ترکیه‌ای نیز بیش از ۷۰۰ میلیون نفر است.

اما در برابر این پیشرفت‌ها و موفقیت‌ها، کشور ایران با داشتن یکی از پنج تمدن عظیم جهان، با کاستی‌هایی روبرو است که می‌تواند پیشرفت اقتصادی این حوزه را محدود کند.

اطلاعات متقنی از صادرات سریال‌های ایرانی در دسترس نیست و ظاهراً فقط دو سریال «امام علی» ساخته‌شده در سال ۱۳۷۵ و «مردان آنجلس» ساخته‌شده در سال ۷۸ مهم‌ترین سریال‌هایی بودند که تنها به بازار کشور‌های عربی صادر شدند. روندی که در سال‌های بعد باز هم با صادرات همین طیف سریال‌ها ادامه پیدا کرد، اما هیچگاه نتوانست نه جایگاه مطلوبی در اقتصاد هنر داشته باشد و نه سهم کوچکی از تجارت جهانی.

رشد تجارت جهانی ترکیه و تفاوت‌های آن با ایران

بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۲۲، ترکیه رشد اقتصادی قابل‌توجهی را تجربه کرده است. بر اساس آخرین داده‌های رسمی موجود، نرخ رشد اقتصادی ترکیه در سال ۲۰۲۲ حدود ۶.۱ درصد بود، عددی که نشان‌دهنده پویایی اقتصادی و توانمندی در حوزه تجارت جهانی است. این رشد اقتصادی در ایران تحت دو عامل تحریم و محدودیت‌های اقتصادی، ۲.۹ درصد بود.

همچنین ترکیه به عنوان یکی از کشور‌های صادرکننده قدرتمند، قادر به صادرات محصولات متنوع به بازار‌های جهانی است. طبق آخرین داده‌های موجود، میزان صادرات ترکیه به بیش از  ۱۹۵ میلیارد دلار رسید. ایران، اما باز به دلیل محدودیت‌ها در حوزه صادرات کم اقبال‌تر از ترکیه بود و در بازه زمانی مشابه با ترکیه در سال ۲۰۲۲، ۳۸ میلیارد و ۴۵۹ میلیون دلار صادرات به ۱۹ کشور داشت.

بیشتر بخوانید: فراموشی وعده انتخاباتی اردوغان و داروی تلخ برای اقتصاد ترکیه

از طرفی، ترکیه با ارائه تسهیلات و امکانات مناسب برای سرمایه‌گذاری‌ها، جذب سرمایه‌گذاران خارجی و توسعه بخش‌های مختلف اقتصادی خود را تسهیل کرده است. این کشور به عنوان یکی از مقصد‌های اصلی سرمایه‌گذاری در منطقه خاورمیانه شناخته می‌شود.

در مقابل نقض حقوق مالکیت معنوی و مشکلات بانکی و مالی مرتبط با ایران، سبب عدم اطمینان و مانع جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه همکاری‌های اقتصادی با کشور‌های دیگر شده است.

لازم به تاکید است که ترکیه با وجود روابط تجاری و اقتصادی مناسب با بسیاری از کشور‌های اروپایی و آسیایی، به‌راحتی می‌تواند به بازار‌های مختلف جهان دسترسی داشته باشد و محصولات خود را به صورت رقابتی عرضه کند. این موضوع منجر به رشد تجارت جهانی ترکیه می‌شود. در مقابل، سیاست‌ها و برنامه‌های اقتصادی نامناسب و کوتاه‌بینانه در گذشته، موجب عدم توسعه مستمر و پایدار اقتصادی ایران شده است.

از آنجایی که هر کشور دارای شرایط و ویژگی‌های خاص خود است، ارتقاء تجارت جهانی ایران نیازمند تدابیر و سیاست‌های هوشمندانه‌تر در حوزه‌های مختلف اقتصادی و سیاسی است تا بتواند به بهبود وضعیت اقتصادی خود دست یابد و با سایر کشور‌ها به‌عنوان یک نیروی اقتصادی قوی رقابت کند. امیدی که شاید بتواند قاب غم‌انگیز نزول ایران در نمودار‌های رشد اقتصادی را پیرایش کند.

ترکیه و بحران تورم و کاهش ارزش لیر

البته در این میان باید به بحران‌های اقتصادی در سال‌های اخیر نیز اشاره کرد. کما اینکه بانک مرکزی ترکیه روز ۳۰ تیر ماه، طی بیانیه‌ای در توضیح تصمیم جدید خود مبنی بر افزایش ۲۵۰ واحدی نرخ بهره و رساندن آن به ۱۷.۵ درصد، اعلام کرد: انقباضات پولی تا حد نیاز و در زمان‌های لازم و به صورت تدریجی اعمال خواهند شد تا زمانی که در چشم‌انداز تورمی کشور بهبودی مشاهده شود.
به گزارش اقتصاد ۲۴، با انتشار این خبر ارزش لیر ترکیه برابر نیم درصد در برابر دلار کاهش پیدا کرد و با نرخ ۲۶.۹۲ در برابر دلار معامله شد.

در اوایل هفته جاری ارزش لیر در برابر دلار تحت تاثیر نگرانی‌های موجود در برابر میزان افزایش نرخ بهره به پایین‌ترین حد خود، یعنی ۲۶.۹ رسیده بود. این ارز در سال جاری ۳۰ درصد از ارزش خود را در برابر دلار از دست داده است.

در ماه ژوئن و پس از آنکه رجب طیب اردوغان سیاستمدارانی جدید را برای تغییر وضعیت تورم در پست‌های مهم اقتصادی ترکیه قرار داد، برای اولین بار در طی بیش از ۲ سال گذشته نرخ بهره افزایش پیدا کرد.

سیاست غریب اردوغان در کاهش مداوم نرخ بهره از ۱۹ درصد اواخر سال ۲۰۲۱ به ۸.۵ درصد ماه مارس سال گذشته باعث شده بود تورم در ترکیه افسارگسیخته شود. در اواخر سال ۲۰۲۲ نرخ تورم در ترکیه به ۸۰ درصد رسید و در ماه ژوئن به کمتر از ۴۰ درصد کاهش پیدا کرد. بانک مرکزی در بیانیه خود اعلام کرد قصد دارد در میان مدت ۵ درصد از نرخ کنونی تورم بکاهد، اما بسیاری این میزان کاهش را غیرواقعی می‌دانند.

بسیاری از تحلیلگران باور دارند بانک مرکزی ترکیه و سیاستگذاران پولی در این کشور برای آسیب وارد نکردن به احساسات عمومی و خدشه وارد نشدن به حمایت مردمی از اردوغان سیاست افزایش تدریجی نرخ بهره را در پیش گرفته‌اند.

بسیاری از اقتصاددانان معتقدند زمانی که بازار ترکیه انتظار افزایش ۳۵۰ تا ۵۰۰ واحدی نرخ بهره را داشته است، افزایش ۲۵۰ واحدی به هیچ‌وجه کافی نبوده و تغییری در نرخ تورم این کشور ایجاد نخواهد کرد.

اما در این میان مساله مهم دیگر این است که تورم موجود در ترکیه بر پایه رکود نیست، در واقع این مساله را نیز باید در ردیف امتیازاتی دانست که هنوز اقتصاد ترکیه از آن بهره می‌برد.

به گزارش اقتصاد ۲۴، شاید با درک همین موضوع بتوان نتیجه گیری موسسه آمار ترکیه را بهتر درک کرد که نتایج تولید ناخالص داخلی محاسبه شده به روش تولید برای سال ۲۰۲۲ را اعلام کرده بود و بر اساس این آمار نیز، اقتصاد ترکیه در سال گذشته ۵.۶ درصد و در سه ماهه آخر سال ۲۰۲۲ رشد ۳.۵ درصدی داشته است.

بر اساس روش تولید، تولید ناخالص داخلی به قیمت جاری در سال ۲۰۲۲ در مقایسه با سال قبل ۱۰۷ درصد افزایش یافت و به ۱۵ تریلیون و ۶ میلیارد و ۵۷۴ میلیون لیر رسید.
بدین ترتیب می‌توان این طور ارزیابی کرد که، اقتصاد ترکیه به مدت ۱۰ فصل متوالی رشد کرده است.