پوتین چگونه مخالفانش را ساکت می‌کند؟

اقتصاد۲۴- از لباس زیرِ آغشته به نوویچوک و چای پولونیوم تا ترور مخالف با چکاندن ماشه، کشتار و حذف منتقدان و مبارزان هربار به شکلی متفاوت رخ داده است. داستان مخالفت هر چه که بوده، در خلال حکم رانیِ ۲۳ سالۀ ولادیمیر پوتین، منتقدان کرملین، روزنامه‌نگاران و جاسوسان فراری به دلیل سرکشی و مخالفت با حکومت با رفتار‌های بی‌رحمانه‌ای از این دست مواجه شده‌اند.

دو ماه پس از رهبریِ شورش علیه فرماندهان ارشدِ ارتش روسیه، اینک به نظر می‌رسد که سقوط مرگبار جت شخصیِ حامل یوگنی پریگوژین، رئیس گروه واگنر، روش نوینی را به لیست بلندبالای ترور‌های کرملین افزوده است.

کرملین روز جمعه تاکید کرد این اتهام از اساس کذب است و ارتباطی با سقوط جت ندارد؛ بااین‌حال واضح است که خصومت طولانی مدتِ پریگوژین با ارتش و قیام مسلحانه‌ای که او در ماه ژوئن رهبری کرد، به دولت روسیه انگیزۀ زیادی برای انتقام‌جویی بخشیده است.

مرگ پریگوژین و سایر اعضای گروه مزدور ازجمله دیمیتری اوتکین -که از او با عنوان بنیان‌گذار یا سهام‌دارِ واگنر یاد می‌شود- نیز از الگوی غالبِ اقدام دولت روسیه علیه منتقدانش -ازجمله روزنامه‌نگاران، فعالان حقوق بشر و متحدان سابقی که از ریل خارج شده اند- پیروی می‌کند.

در این نوشتار به مهم‌ترین قتل‌های مستند یا اقداماتی که به فرمان کرملین منجر به قتل شده‌اند، اشاره می‌شود:

۱. قتل‌های ناشی از مسمومیت:

مقام‌های اطلاعاتی روسیه مسمومیت‌های سیاسی را به سبکی هنری مبدل ساخته‌اند. ناظران سیاسی بر این باورند که دانشمندانِ اتحاد جماهیر شوروی چندین دهه بر ساخت سموم بی‌رنگ و بو متمرکز بوده‌اند تا حذف سیاسی مخالفان به بهترین نحو ممکن به انجام برسد. مصاحبه‌ای که در سال ۱۹۵۴ با یکی از مأموران کاگ‌ب انجام شد، پرده از این واقعیت برداشت که پیش از این اثربخشیِ سموم روی زندانیان زنده آزمایش شده است.

شاید مسمومیت شیوه‌ای قدیمی برای سربه‌نیس‍ت‌کردن باشد؛ اما به باور ناظران، شیوه‌ای محتاطانه‌ای برای ترور است، چراکه می‌تواند بدون شناسایی فوری صورت گیرد و به مجرم اجازه می‌دهد تا به‌راحتی از صحنه جرم بگریزد. درنتیجه قتل با مسمومیت به‌نحوی باورپذیر از جانب کرملین انکار می‌شود.

روش‌های مخوف روسیه در حذف مخالفان اولین بار در جریان پروندۀ الکساندر لیتویننکو (مخالف پوتین که در سال ۲۰۰۶ بر اثر مسمومیت با پولونیوم در لندن درگذشت) مورد توجه بین‌المللی قرار گرفت.

لیتویننکو کمی قبل از مرگ به خبرنگاران گفت که سرویس امنیت فدرال روسیه (اف‌اس‌بی) هنوز در حال کار با آزمایشگاه‌های مربوط به سموم دوران شوروی است. بعد‌ها تحقیقات بریتانیایی به این نتیجه رسید که عوامل روسی لیتویننکو را احتمالاً با تأیید پوتین به قتل رسانده‌اند.

بیش از یک دهه بعد، سرگئی اسکریپال، افسر سابق اطلاعات نظامی روسیه که به جاسوس دوجانبۀ بریتانیا مبدل شده بود، از مسمومیت با عامل شیمیاییِ اعصاب موسوم به نوویچوک در سالزبری جان سالم به در برد.

نوویچوک به معنای "تازه وارد" است و به گروهی از عوامل اعصاب اطلاق می‌شود که توسط اتحاد جماهیر شوروی در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ برای فرار از محدودیت‌های بین‌المللی در خصوص سلاح‌های شیمیایی ساخته شده است.

کمی پس از سوء‌قصد به اسکریپال که منجر به کشته‌شدن یکی دیگر از ساکنان محلی به نام داون استرجس (فردی که ناخواسته نوویچوک را روی مچ دستانش پاشید) شد، پوتین این جاسوس دوجانبه را "خائن" و "به‌دردنخور" لقب داد و در مصاحبه‌ای جداگانه اظهار داشت که می‌تواند هر چیزی را ببخشد جز "خیانت".

مسکو ید طولایی در تعقیب و حذف اپوزیسیون سیاسی دارد.

در آگوست ۲۰۲۰، الکسی ناوالنی، رهبر مخالفان - که اکنون زندانی است - در خلال پرواز از سیبری به مسکو ناخوش و کمی بعد نیز برای معالجه به آلمان منتقل شد. پزشکان آلمانی دریافتند که ناوالنی با نوویچوک مسموم شده است.

تحقیقاتی که توسط وب‌سایت بلینگ‌کت انجام شد، حداقل هشت عامل اف‌اس‌بی را شناسایی کرد که ظاهراً در مسمومیت ناوالنی دخیل بوده‌اند. یکی از عواملی که گفته می‌شود در مسمویت ناوالنی دخالت داشت، در تماس تلفنی با رهبر مخالفان به نقش خود در این توطئه اعتراف کرد.

سرویس‌های امنیتی روسیه ظاهراً روس‌های کمتر برجسته‌ای از جمله نویسنده دیمیتری بایکوف و پیوتر ورزیلوف، سخنگوی غیررسمی گروه هنریِ پانکِ پوسی رایت (گروه فمینیست پانک راکِ مخالف پوتین و مستقر در مسکو) را نیز مسموم کرده‌اند. ورزیلوف کمی پس از ابتلا برای معالجه به آلمان منتقل شد.

شواهدی در دست است گویای این‌که روسیه از زمان حملۀ نیرو‌های پوتین به اوکراین به این رویه ادامه داده است.

اخیراً گزارشی تحقیقی توسط خبرگزاری مستقل اینسایدر انجام شده و ادعا کرده که سه روزنامه‌نگار روسی که به مواضعِ ضد کرملینی شهرت دارند، ممکن است در کشور‌های خارجی ازجمله آلمان و گرجستان مسموم شده باشند.

۲. قتل بر اثر اصابت گلوله

هرچند سم به‌مثابۀ سلاح منتخب در روسیۀ پوتین نقش‌آفرینی کرده است، چندین منتقد کرملین نیز طی سال‌ها به ضرب گلوله کشته شده‌اند.

در سال ۲۰۰۶، آنا پولیتکوفسکایا، روزنامه‌نگار نوایا گازیتا (از مشهورترین روزنامه‌های روسی‌زبانِ منتقد دولت روسیه) که در مورد نقض حقوق بشر گزارش می‌داد، در بازگشت از سوپرمارکت به خانه، خارج از آپارتمان خود در مسکو کشته شد. پنجاه و چهارمین سالگرد تولد پوتین بود و پولیتکوفسکایا ۴۸ سال داشت. پنج مرد و یک افسر پلیسِ سابق به این قتل محکوم شدند، اما نزدیکان پولیتکوفسکایا آ‌ن‌ها را صرفاً حامل سلاح اجاره‌ای و آمر دستورات دیگران توصیف می‌کنند.

وقیحانه‌ترین حذف سیاسی قطعا ترور بوریس نمتسوف، رهبر برجستۀ اپوزیسیون است که در سال ۲۰۱۵ در قلب مسکو به وقوع پیوست. نمتسوف در مقابل کرملین از پشت‌سر هدفِ چهار گلولۀ مهاجم ناشناس قرار گرفت و جان باخت.

تحقیقات مشترک روزنامه‌نگاران اینسایدر، بی‌بی‌سی و بلینگ‌کت نشان می‌دهند که نمتسوف تقریباً یک سال قبل از ترور روی پُل بولشوی موسکوورتسکی، زیر نظر عوامل اف‌اس‌بی بوده است.

با‌این‌که اکثر ترور‌های سیاسی در خاک روسیه رخ داده‌اند، مسکو متهم است که مخالفانش را در خارج از کشور نیز به ضرب گلوله از پای درآورده است.

مهم‌تر از همه، سوء‌قصد به زلیمخان خانگوشویلی، شهروند گرجستانی است. او که در اوایل دهۀ ۲۰۰۰ در جنگ دومِ چچن علیه روسیه مبارزه کرد، در تابستان ۲۰۱۹ در پارک حیات‌وحشِ مرکز برلین (کلینر تیرگارتن)، از فاصلۀ نزدیک مورد اصابت دو گلوله قرار گرفت.

قاضی آلمانی، مامور مظنون اف‌اس‌بی، وادیم کراسیکوف را به خاطر تلاش برای ارتکاب ترور ضربتی و برنامه‌ریزی‌شده به حبس ابد محکوم و اعلام کرد که سرویس‌های امنیتی روسیه هویت و پاسپورت جعلی و منابع لازم برای انجام این ترور را در اختیار کراسیکوف قرار داده‌اند.

کراسیکوف تنها مامور مظنون اف‌اس‌بی است که در خارج از کشور به جرم قتل دستگیر و محکوم شده است. گزارش‌ها حاکی از تلاش پیگیر مسکو برای تبادل وی با گروگان‌های غربی است.

بیشتر بخوانید: دستگاه ضبط مکالمات هواپیمای پریگوژین، فرمانده واگنر پیدا شد

۳. مرگ‌های مشکوک:

گزارش‌های متعددی از مرگ رهبران برجستۀ روس در وضعیت‌های پرابهامی مثل خودکشی یا سقوط از بلندی گزارش شده است.

در سال ۲۰۱۳، بوریس برزوفسکی (از رقبای رئیس‌جمهور پوتین) در حمام خانه‌اش واقع در منطقۀ آسکوت انگلستان حلق‌آویز پیدا شد. برزوفسکی از اعضای سابق کرملین و منتقد سرسخت دولت پوتین بود که از اوایل سال ۲۰۰۰ به بریتانیا تبعید شده بود.

تحقیق در باب مرگ برزوفسکی چیزی فراتر از علت رسمیِ مرگ یعنی خودکشی را به اثبات نرساند، اما یکی از پزشکان قانونی آلمان که از حمایت خاندانی بلندپایه برخوردار است، اعلام کرده که براساس عکس‌های کالبد شکافی، برزوفسکی خود را نکشته است.

منتقدان بسیاری مانند برزوفسکی در شرایط مرموز جان خود را از دست داده‌اند که از میان آن‌ها می‌توان به بدری پاتارکاتسیشویلی (الیگارش گرجستانی)، نیکلای گلوشکوف (تاجر و شریک روس) و یوری گلوبف (بنیان‌گذار شرکت نفت یوکوس) اشاره کرد که همگی سرنوشتی مشابه داشته‌اند.

یکی دیگر از خودی‌های سابق کرملین، میخائیل لسین است که شبکۀ تلویزیونی انگلیسی زبان (RT) Russia Today را تأسیس کرد و در سال ۲۰۱۵ در خلال برگزاری مراسم شام جهت جمع‌آوری کمک‌های مالی در اتاق هتلی در واشنگتن‌دی‌سی، بی‌جان کشف شد.

لسین که زمانی از بازیگران کلیدی در قدرت‌یافتنِ پوتین بود، به نحوی شگفت‌انگیز از سمت خود در دستگاه رسانه‌ایِ پرنفوذ کرملین برکنار شد.

پس از تحقیقات طولانی، مرکز کالبد شکافیِ ایالات متحده اعلام کرد که او بر اثر "جراحات ناشی از ضربۀ جسم سخت" و نه حمله قلبی (همان‌طور که رسانۀ دولتی روسیه گزارش داده بود)، درگذشته است.

مرگ کریل استرموسوف، معاون فرماندار ایالت خرسون اوکراین در روسیه نیز یکی از معما‌هایی است که احتمالاً تا ابد لاینحل باقی خواهد ماند. او به گفتۀ مقامات روسی در پاییز ۲۰۲۲ دقیقا روزی که نیرو‌های اوکراینی شهر خرسون را آزاد کردند، به علت تصادف رانندگی جان باخت.

استرموسوف که یکی از برجسته‌ترین مدافعانِ اشغال روسیه بود و به اظهارات تهاجمی در رسانه‌های اجتماعی شهرت داشت، در یکی از ویدئو‌های روزانۀ خود علناً اعلام کرده بود که سرگئی شویگو (وزیر دفاع روسیه و از دوستان نزدیک پوتین) باید به خودش شلیک کند. او به سرعت و در پی این اظهارات درگذشت. مرگ پرابهام او بلافاصله به سرویس‌های امنیتی روسیه نسبت داده شد.

در هنوز بر همان پاشنه می‌چرخد و داستان پریگوژین نیز به همین منوال است. باید از شر صدای ناخوشایندی که دیگر برای مقامات سودی ندارد رهایی یافت.