راه حفظ حقوق کارگران در مشاغل سخت و زیان آور چیست؟

اقتصاد۲۴- مشاغل سخت و زیان آور بر اساس قوانین ایران، کار‌هایی هستند که در آن‌ها محیط کار به دلیل عوامل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی، غیراستاندارد است. در نتیجه فرد شاغل ناچار است فشار جسمی و روانی‌ای را تحمل کند که بیشتر از ظرفیت طبیعی انسان است و این شرایط، بیماری و عوارضی را برای او در پی دارد.

دولت آیین‌نامه مربوط به مشاغل سخت و زیان آور را در سال ۱۳۸۶ تصویب و ابلاغ کرد. در این آیین‌نامه، مشاغل مشمول به دو گروه تقسیم شده‌اند؛ دسته نخست کار‌هایی هستند که صفت سخت و زیان آوری با ماهیت آن‌ها مرتبط است، اما کارفرما می‌تواند با بکارگیری تمهیدات بهداشتی و ایمنی و تدابیر فنی مناسب، شرایط را تا حد زیادی بهبود بخشد و این صفت را حذف کند.

گروه دوم نیز مشاغلی هستند که ماهیت آن‌ها سخت و زیان‌آور است و هر چند کارفرما می‌تواند با بکارگیری تمهیدات مورد اشاره، شرایط سخت و زیان‌آوری آن‌ها را کاهش دهد، ولی همچنان این صفت برای آن‌ها حفظ می‌شود.

بر اساس آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان آور، به کارفرمایانی که کارگاه‌های آن‌ها به تشخیص نهاد‌های قانونی در گروه نخست قرار می‌گیرند، دو سال فرصت داده شد که اقدامات لازم را برای بهبود شرایط و ایمن‌سازی محل کار انجام دهند؛ یعنی تا سال ۱۳۸۸.

به خطر افتادن ماهیت مشاغل سخت و زیان آور

با گذشت حدود ۱۵ سال از زمان اجرایی شدن این آیین‌نامه، فعالان صنفی حوزه کارگری می‌گویند در همه این سال‌ها اقدام و پیگیری مشخصی در این زمینه انجام نشده است. چندی پیش، حسن صادقی رئیس اتحادیه پیشکسوتان جامعه کارگری به تجارت‌نیوز گفته بود، در تعداد بسیار اندکی از کارگاه‌های مشمول، اقدامات لازم برای حذف صفت سخت و زیان‌آوری انجام شده است، اما هیچ نهادی بر موضوع نظارت نداشته و کارفرمایان را برای عدم رعایت قانون بازخواست نکرده است.

اما حالا سازمان‌های بیمه‌گر به دلایل مختلف از جمله بدهی دولتی به صندوق‌ها، سرمایه‌گذاری‌های نادرست، عدم استخدام رسمی، متوسط پایین سن بازنشستگی و بازنشستگی‌های گسترده پیش از موعد، دچار مشکل شده‌اند و تعادل میان منابع و مصارف آنها، به هم خورده است. در چنین شرایطی، مسئولان به این نتیجه رسیدند که باید تمهیداتی را برای کاهش امکان بازنشستگی پیش از موعد بیاندیشند. بر همین اساس، تدوین‌کنندگان لایحه برنامه هفتم توسعه راه‌حلی را در آن گنجانده‌اند که به گفته صادقی، اصل موضوع کار‌های سخت و زیان‌آور را زیر سوال می‌برد؛ در نظر گرفتن شرط سنی برای بازنشستگی شاغلان.

بیشتر بخوانید:با چند سال کار می‌توان بازنشسته شد؟

بر اساس متنی که از لایحه برنامه هفتم توسعه منتشر شده، افراد حتما باید به حداقل سن ۴۵ سالگی برای زنان و ۵۰ سالگی برای مردان برسند تا از امکان بازنشستگی پیش از موعد برخوردار شوند. این در حالی است که پیش از این، شاخص سن برای بازنشستگی کارگران مشمول مشاغل سخت و زیان آور چندان اهمیتی نداشت و ملاک اصلی سابقه کار بوده است. صادقی معتقد است در صورت تصویب این تغییرات، دیگر موضوع سخت و زیان آور بودن مشاغل، معنای چندانی نخواهد داشت.

مقامات دولتی البته در ماه‌های گذشته، از ضرورت افزایش تدریجی سن بازنشستگی هم سخن گفته‌اند.

راه‌حل‌های اروپایی برای عدم فشار به صندوق‌های بیمه‌گر

در ایران، به دلیل مشکلات ساختاری صندوق‌ها، بدهی دولت به آن‌ها و سیاست‌های حمایتی تکلیفی که مشکلات زیادی را برای سازمان‌های بیمه‌گر ایجاد کرده است، دولت مسیر ساده‌ای برای متقاعد کردن جامعه کارگری به منظور افزایش سن بازنشستگی یا تغییرات مشابه ندارند. اما نگرانی‌ها در مورد مساله بازنشستگی مختص ایران نیست. کشور‌های اروپایی نیز در سال‌های اخیر درگیر این موضوع بوده‌اند. حتی در بعضی کشور‌ها از جمله فرانسه، موضوع به اعتراضات و اعتصابات گسترده هم کشیده شد.

در این میان، برخی کشور‌ها به راه‌حل‌هایی نیز برای موضوع بازنشستگی پیش از موعد در مشاغل سخت و زیان آور رسیده‌اند. مرکز پژوهش‌های مجلس اخیرا در گزارشی به راهکار‌های اتحادیه اروپا و به ویژه کشور هلند برای حل این مساله پرداخته است. بر اساس این گزارش، کشور‌های اروپایی تلاش می‌کنند چند موضوع را جایگزین بازنشستگی پیش از موعد کنند؛ مواردی که بعضا معلوم نیست در ایران چقدر قابلیت اجرا داشته باشند (برخی از این راه‌حل‌ها نیز در کشور ما الزام قانونی دارند، اما به آن‌ها توجهی نمی‌شود):

– توجه بالا به سلامتی نیروی کار از طریق سالم‌سازی محیط (کاهش آلایندگی و افزایش ایمنی)،
– تدوین برنامه‌هایی برای پیشگیری از بروز عارضه شدید حین کار و توانبخشی،
– دسته‌بندی مشاغل سخت و زیان آور و اعطای مزایای متناسب با هر دسته،
– تلاش برای منعطف‌سازی و رفع نقایص بازار کار،
– جبران و تأمین بخشی از مزایا در دوران اشتغال به جای انتقال مجموع آن به دوران بازنشستگی.

ضرورت ایجاد بستر‌های لازم پیش از حذف بازنشستگی پیش از موعد

مرکز پژوهش‌های مجلس البته در گزارش خود تاکید کرده است که روند حذف بازنشستگی پیش از موعد برای مشاغل سخت و زیان آور، اگر بدون توجه به ایجاد بستر‌های کافی برای اشتغال طولانی‌تر کارگران و بهره‌مندی آن‌ها از مستمری قابل قبول باشد، نتایج مطلوبی به دنبال ندارد. بر همین اساس، کشور‌های اروپایی به دنبال‌های راه‌حل‌هایی هستند که برای مثال با تعریف و اجرای آموزش‌های مجدد، این افراد را برای حضور در مشاغل دیگری آماده کنند یا صندوق‌های جداگانه‌ای را برای حمایت از آن‌ها در دوران بازنشستگی تدارک ببینند.

در شرایطی که نگرانی‌هایی در مورد عدم توجه به قوانین موجود در ایران در مورد مشاغل سخت و زیان آور وجود دارد، لایحه برنامه هفتم توسعه در حال بررسی در مجلس است. در ماه‌های گذشته، انتشار متن این لایحه، گلایه‌های نمایندگان صنفی کارگران را در پی داشت و برخی از مواد مورد اعتراض نیز پیش از ارسال متن لایحه به مجلس حذف شد. اما هنوز تکلیف مواد مربوط به بازنشستگی در این لایحه مشخص نیست.