پشت پرده جاماندگی ایران از ویترین علمی منطقه؛ از مهاجرت نخبگان تا سایه سنگین تحریم

اقتصاد۲۴-چهل و چهارمین دوره نمایشگاه جیتکس (GITEX) هفته آخر مهرماه در دوبی، امارات متحده عربی برگزار شد. این نمایشگاه را به عنوان معتبرترین و نمادین‌ترین نمایشگاه فناوری در مقیاس بزرگ می‌شناسند؛ چراکه بیش از چهار دهه، این رویداد دروازه اصلی برای همکاری سازندگان فناوری، سرمایه‌گذاران و علاقه‌مندان بوده و می‌تواند هر سال برترین تولیدکنندگان فناوری جهان، منطقه و بیشترین تعداد مدیران ارشد کمپانی‌های مختلف و متخصصان این صنعت را گردهم آورد. مشخصاً این نمایشگاه علاوه بر دستاورد‌های یادشده، کشور برگزارکننده را در جایگاه برترین‌های قدرت علمی جهان قرار می‌دهد و چهره ارزنده‌ای از آن را به نمایش می‌گذارد. در مقیاس منطقه‌ای ایستادن در چنین مرتبه‌ای خواست همه همسایگان ماست. اگر بگوییم ایران هرگز چشم‌اندازی برای رسیدن به این نقطه نداشته اشتباه کرده‌ایم، اما تحریم‌ها، شرایط سیاسی، اقتصادی و گاه فرهنگی، این جام جهان‌نما را از ایران ربوده است. بر همین اساس تصمیم گرفته شد تا در گزارشی به این پرسش پاسخ دهیم که نوآوری در ایران چه تفاوتی با کشور‌های منطقه دارد؟

در مشورت با دکتر محمدرضا اسلامی برای پیدا کردن بهترین زاویه برای پرداختن به این سوژه به نکته‌ای واضح، اما نیازمند به تاکید رسیدیم و آن در نظر گرفتن مقیاس دو طرف پیش از مقایسه است. این گزارش با علم به تمامی کمی‌ها و کاستی‌های موجود ناشی از سوء‌مدیریت‌ها و شرایط حاکم از جمله تحریم‌ها و با دانش به ضرورت بررسی تمام علل و عوامل نوشته شده تا بدون خودتخریبی به دلیل اصلی جاماندگی ایران از ویترین علمی منطقه بپردازیم.

عرصه علمی

به گزارش تجارت فردا، همانند سایر کشور‌های منطقه که برای رشد علمی خود تلاش می‌کنند، ایران نیز به عنوان یکی از کشور‌های منطقه و شرکت‌کننده در نمایشگاه جیتکس در تلاش است تا در عرصه علمی حرفی برای گفتن داشته باشد و بر همین اساس با وجود تحریم‌های متعددی که رابطه نهاد‌های علمی ایران را از سایرین جدا کرده با مشارکت با همسایگانش سعی می‌کند این فاصله را کاهش دهد.

در ابتدا به این نکته بپردازیم که نرخ رشد علمی ایران در مقایسه با سایر کشور‌ها در چه شرایطی قرار دارد؟ نرخ رشد علمی ایران را می‌توان از طریق عوامل مختلفی مانند بازده تحقیقاتی، سرمایه‌گذاری در علم و فناوری و همکاری‌های بین‌المللی ارزیابی کرد. ایران در طول سالیان متمادی رشد قابل توجهی از نظر بازده تحقیقات علمی داشته است. به گزارش پایگاه اینترنتی وب آو ساینس، انتشارات علمی ایران با نرخ رشد مرکب سالانه ۱۸ درصد از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۸ به‌طور پیوسته افزایش یافته است. تا آن زمان این نرخ رشد بالاتر از چندین کشور منطقه بود که نشان‌دهنده تعهد ایران به توسعه علمی بوده است. اما متاسفانه این آمار در دولت سیزدهم روند نزولی را تجربه کرد.

فرهیختگان در گزارشی به این موضوع پرداخت و اشاره کرد اگر سال ۲۰۲۱ را به عنوان سال مبنای حرکت دولت سیزدهم در حوزه علم و فناوری در نظر بگیریم از حیث مجموع سند‌های علمی ثبت‌شده در پایگاه وب آو ساینس در دو سال اخیر روی همان پله هفدهم دنیا ایستاده‌ایم و البته در منطقه هم اول نیستیم. ۷۷ هزار و ۵۱۳ سند علمی تولیدی ایران در سال ۲۰۲۱، در سال ۲۰۲۲ به ۷۶ هزار و ۶۵۴ سند رسید، اما سال گذشته با افتی قابل توجه روی عدد ۶۸ هزار و ۹۸۲ متوقف شد. رشد تعداد مقالات ایرانی برای اولین‌بار در طول دهه اخیر نه‌تن‌ها متوقف، بلکه نزولی شد. جامعه دانشگاهی در بیانیه‌ها و مصاحبه‌هایی اعلام کردند برای توقف این شرایط و بازگشت به رتبه‌های بهتر نیازمند تصمیم‌های دولتی به نفع علم هستند. به عنوان اولین پارامتر تفاوت ایران با کشوری مثل امارات باید به همین موضوع یعنی سیاست‌گذاری سیاست‌گذار اشاره کرد. ایران در دورانی که سیاست‌گذار به موضوعات علمی بها می‌داد، با وجود تحریم‌ها که در ادامه به آثار آن هم اشاره می‌شود می‌توانست روند صعودی داشته باشد و در دورانی که دولت به چنین موضوعاتی بی‌توجه بوده روند نزولی طی کرده است.

بیشتر بخوانید:آسیب شناسی وضعیت بازار کار کشور؛ پلن دولت چهاردهم برای بهبود حال ناخوش اشتغال چیست؟

نمی‌توان از دولت و حمایتش از علم سخن گفت، اما از سرمایه‌گذاری در علم و فناوری یاد نکرد. ایران با وجود تحریم‌های اقتصادی، همچنان بخش قابل توجهی از بودجه خود را به تحقیق و توسعه علمی اختصاص می‌دهد. سرمایه‌گذاری کشور در علم و فناوری طی دهه گذشته با تمرکز ویژه بر بخش‌های کلیدی مانند فناوری نانو، بیوتکنولوژی و انرژی‌های تجدیدپذیر افزایش یافته است. قاعدتاً این سرمایه‌گذاری به ارتقای نوآوری و پیشرفت‌های علمی در ایران کمک کرده؛ اما این همه ماجرا نیست. اگر کشوری مثل امارات را طرف مقایسه ایران در حوزه‌های علمی بدانیم باید به میزان سرمایه‌گذاری‌های خارجی به‌ویژه در حوزه‌های خطرپذیر در این کشور توجه ویژه‌ای داشته باشیم.

تحریم‌ها از یک‌سو و سیاست‌های غلط اقتصادی-سیاسی از سوی دیگر سرمایه‌گذاران خارجی و خصوصی ایرانی را نسبت به سرمایه‌گذاری در حوزه‌های علمی بدبین کرده و آن‌ها را فراری داده است. این در حالی است که امارات یا ترکیه، قطر یا عمان فرش قرمز‌های شکیل و گرانی پیش پای سرمایه‌گذاران پهن کردند. در اینجا لازم به یادآوری است که تحریم‌ها تنها سرمایه‌های مالی را فراری نداده است بلکه محدودیت در دسترسی به برخی مواد تحقیقاتی مانع پیشرفت علمی در برخی زمینه‌ها شد که علاوه بر فرار مغز‌ها و خروج پژوهشگران بااستعداد از کشور، برای رشد علمی بلندمدت نیز چالشی ایجاد کرد.

گروهی از تصمیم‌گیران ایرانی برای جبران فشار تحریم‌ها بر همکاری‌های بین‌المللی و منطقه‌ای تاکید دارند؛ که گاهی راهگشا بوده، اما به قول فاطمه جعفری، مدیرعامل شرکت اعتبارات هلدینگ کاریزما به دلیل تحریم‌ها حضور‌های بین‌المللی ایرانی‌ها در این حوزه بیشتر در حد مهمان و به صورت نمایشی است و فرصتی برای ابراز به ما داده نمی‌شود (تجارت فردا).

نه اینکه دشمنی در کار باشد؛ ماجرا آن است که هر میزبانی ترجیح می‌دهد مهمانی را که آورده‌اش سرمایه و علم توامان است در صدر مجلس بنشاند. با این حال ایران فعالانه به دنبال افزایش همکاری علمی خود با سایر کشورها، هم در منطقه و هم در سطح جهانی بوده و مشارکت‌ها و پروژه‌های تحقیقاتی مشترکی را با سازمان‌های بین‌المللی و موسسه‌های آموزشی مختلف ایجاد کرده است. این همکاری‌ها با امید به تبادل دانش، انتقال فناوری و تسهیل دسترسی به بودجه تحقیقاتی و در نتیجه تقویت رشد علمی ایران صورت می‌گیرد.

سال ۲۰۱۲ NCBI در مقاله‌ای نوشت مطالعه‌ها نشان می‌دهد که با توجه به نرخ رشد علمی ایران، تعجب‌آور نیست که ببینیم در عرصه علم در جهان این کشور به یکی از قدرتمندترین کشور‌ها تبدیل شده است. این نتیجه‌گیری حاصل مقایسه‌ای از تولیدات علمی ایران در حوزه آموزش با کشور‌های رقیب خاورمیانه (ترکیه، عربستان سعودی، پاکستان، مصر و اسرائیل) بر اساس مقالات پایگاه داده وب آو ساینس از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۲ بود. اما دیری نپایید که این آمار متفاوت شد و به وضوح آثار جراحت تحریم‌ها علیه ایران بر تن علم هویدا شد. از سوی دیگر اگرچه تحریم‌ها به عنوان یکی از چالش‌های مهم برای تولید علم در ایران مطرح هستند، اما همزمان با تمام شرایط، شاهد این بوده‌ایم که پژوهشگران ایرانی با استفاده از منابع داخلی و همکاری‌های بین‌المللی، بتوانند بر مشکلات فائق آیند و تولید علم را ادامه دهند. به عنوان مثال، در زمینه پزشکی و مهندسی، ایران موفق به تولید علم و فناوری‌های نوین شده که در بعضی موارد به صادرات تبدیل شده است.

این دو موضوع نقیض هم نیستند بلکه نشان می‌دهد بنیه علمی ایران قوی است و اگر تحریم‌ها نبود فاصله معناداری میان ایران و کشور‌های همسایه ایجاد می‌شد و اگر همین امروز تحریم‌ها برطرف شوند موتور حوزه‌های علمی آماده حرکت به سوی آینده هستند. پس می‌توانیم پارامتر مهم دیگر در مقایسه این دو کشور در حوزه علمی را همین بنیه علمی و ریشه‌دار بودن مباحث علمی-تخصصی در ایران بدانیم که با برداشته شدن تحریم‌ها زمین برای بازی دانشمندان و متخصصان ایرانی جهت عرض‌اندام فراخ خواهد شد.

همان‌طور که گفته شد در سال‌های اخیر، تولید علم در ایران از نظر کمی و کیفی پیشرفت قابل توجهی داشته است. بر اساس آمارها، جمهوری اسلامی ایران پس از ترکیه در حوزه تولید علم در منطقه جایگاه دوم (پیش از اثرگذاری تحریم‌ها رتبه اول برای ایران بود) را در اختیار دارد. به عنوان مثال، در رشته شیمی، ایران با تولید بیش از ۱۳ هزار مقاله، رتبه ۲۷ جهانی را کسب کرده است. این وضعیت در سایر رشته‌ها نیز مشهود است و ما می‌توانیم به تولید علم در مهندسی و پزشکی نیز اشاره کنیم که ایران را در مقایسه با کشور‌های عربی به مراتب بالاتر قرار داده است. در مقابل، امارات متحده عربی به عنوان یکی از کشور‌های پیشرفته در منطقه، تنها بر کیفیت تولیدات علمی خود متکی نبوده و بیشتر به جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و فعالیت‌های تجاری پرداخته است. امارات با توجه به امکانات زیرساختی مناسب و سرمایه‌گذاری‌های کلان در حوزه علم و فناوری، تلاش کرده است تا تولیدات علمی خود را بهبود ببخشد، اما هنوز به اندازه ایران در تولید مقالات علمی نمایان نیست.

به‌طور مثال، تعداد مقالات تولیدشده از سوی امارات در برخی رشته‌ها مانند شیمی و مهندسی به وضوح کمتر از ایران است. تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد در حالی که امارات به سمت فناوری و پروژه‌های نوآورانه پیش می‌رود، ایران در تولید علمی بیشتر روی تجربیات و ظرفیت‌های داخلی تکیه دارد. به همین دلیل، با وجود تحریم‌های اقتصادی که ایران با آن‌ها مواجه است، هنوز توانسته است به تولید علمی بالایی دست یابد.

امارات متحده عربی با وجود داشتن اقتصادی قوی و درآمد‌های نفتی، در تلاش است تا به سمت تنوع‌بخشی به اقتصاد خود برود. سرمایه‌گذاری‌های کلانی که در حوزه علم و فناوری صورت می‌گیرد، به امارات کمک کرده است تا به یکی از قطب‌های آموزشی و تحقیقاتی خاورمیانه تبدیل شود. این وضعیت موجب شده که امارات پروژه‌های نوآورانه‌ای مانند نمایشگاه جیتکس را برگزار کند که فرصت‌هایی برای ارائه تکنولوژی‌های جدید و همکاری‌های بین‌المللی فراهم می‌آورد. با توجه به این اقدامات، ما می‌توانیم پیش‌بینی کنیم که امارات در آینده‌ای نزدیک به یکی از کشور‌های پیشرفته در حوزه علم تبدیل خواهد شد، اما این به معنی پایین آمدن توانمندی‌های ایران در تولید علم نیست. در واقع، استمرار و خلاقیت ایرانی‌ها در شرایط سخت اقتصادی نمایانگر اراده قوی برای توسعه علمی است.

نظام‌های آموزشی در ایران و امارات تفاوت‌های بارزی دارند. ایران با تاریخی طولانی در آموزش عالی، دانشگاه‌های مطرحی دارد که در زمینه‌های مختلف علمی فعالیت می‌کنند. امارات، به عنوان یک کشور جوان‌تر، در تلاش است تا با جذب بهترین دانشجویان و اساتید از سراسر جهان، کیفیت آموزش عالی خود را بهبود بخشد. حمایت دولت از تحقیقات علمی در هر دو کشور نقش کلیدی دارد. در ایران، باوجود محدودیت‌های اقتصادی، دولت سعی کرده است تا با اختصاص بودجه‌ها و حمایت از پژوهشگران، به تولید علم کمک کند. در مقابل، امارات با ارائه تسهیلات و تامین مالی برای پروژه‌های تحقیقاتی، محیطی بسیار مناسب برای تحقیقات علمی فراهم کرده است. همکاری‌های بین‌المللی در هر دو کشور نیز در حال گسترش است. ایران با برقراری روابط علمی با کشور‌ها و دانشگاه‌های مختلف، به دنبال ارتقای سطح علمی خود است. از سوی دیگر، امارات در جذب همکاری‌های بین‌المللی و ایجاد پارک‌های علمی و فناوری توانسته است موقعیت خود را تقویت کند. معیار‌های سنجش کیفیت یکی از عوامل مهم در ارزیابی تولیدات علمی است. ما باید به این نکته توجه داشته باشیم که کمیت تولید علم تنها یک بعد از کیفیت است و استناد‌های علمی می‌توانند نشان‌دهنده تاثیر واقعی مقالات باشند.

در تحلیل داده‌ها، به وضوح می‌بینیم که ایرانی‌ها توانسته‌اند در تولید مقالات با کیفیت بالا و تعداد بالایی از استناد‌ها موفق عمل کنند. استناد‌ها به مقالات علمی در ارزیابی کیفیت تولیدات علمی نقش اساسی دارند. در بسیاری از رشته‌ها، مشاهده می‌شود که صرفاً تعداد مقالات نمی‌تواند نشان‌دهنده کیفیت باشد. برای مثال، در رشته‌های مهندسی و پزشکی، شاخص استناد‌ها معیار موثری در ارزیابی مطالعات علمی به شمار می‌آید. در بررسی کیفیت مقالات علمی بین ایران و امارات، مشاهده می‌کنیم که ایران با وجود تحریم‌ها و محدودیت‌ها، توانسته است تولید علم با کیفیت بالا ارائه دهد. این امر نشان‌دهنده پتانسیل بالای تحقیقاتی و علمی در کشور ماست.

بیشتر بخوانید:هشدار مرکز بررسی‌های استراتژیک: جامعه ایران در حال ورود به فاز «مهاجرت توده‌وار»

در حالی که امارات بیشتر بر تعداد پروژه‌ها و مقالات تمرکز کرده است و کمتر به کیفیت آن‌ها توجه دارد. ما به عنوان حامیان پژوهشگران و اعضای جامعه علمی، همواره باید در تلاش برای ارتقای کیفیت تولیدات علمی خود باشیم و تلاش کنیم تا در سطح بین‌المللی نمایان‌تر شویم. علم و فناوری در هر دو کشور ظرفیت‌های بالایی دارند و با همکاری و همفکری می‌توانیم به دستاورد‌های بزرگ‌تری دست یابیم (مقایسه تولیدات علمی ایران با کشور‌های عربی، همشهری آنلاین).

درخشش در سایه تحریم‌ها

به هر اندازه که باید از سیاست‌گذاران و کاسبان تحریم برای عقب راندن کشور از علم روز عصبانی بود، به همان اندازه باید از متخصصان حوزه‌های مختلف علم نیز متشکر بود چرا که زیر سایه سنگین تحریم‌ها، هنوز محافل علمی ایران حرفی برای گفتن دارد. ایران در سال‌های اخیر پیشرفت قابل توجهی در حوزه علم و فناوری داشته است. افزایش تعداد مقالات علمی، رشد ثبت اختراعات و تربیت نیروی انسانی متخصص از جمله این دستاورد‌ها هستند. به هر حال باید اذعان داشت با وجود همه چالش‌ها، توانسته است در عرصه علم و فناوری پیشرفت‌های قابل توجهی داشته باشد. اما برای رسیدن به جایگاه مطلوب در سطح جهانی، باید تلاش‌های بیشتری انجام شود. تقویت همکاری‌های بین‌المللی، افزایش سرمایه‌گذاری در پژوهش و توسعه، حمایت از نخبگان و ایجاد زیرساخت‌های مناسب از جمله اقداماتی است که می‌تواند به رشد علمی ایران کمک کند. اما سوال آن است که چه عواملی باعث شده ایران با وجود تحریم‌ها، در حوزه علم و فناوری پیشرفت کند؟ با وجود تحریم‌های گسترده و فشار‌های بین‌المللی، ایران در حوزه علم و فناوری پیشرفت‌های قابل توجهی داشته است. سیاست‌های کلان ایران همواره بر خودکفایی و کاهش وابستگی به خارج تاکید داشته است.

این سیاست باعث شده سرمایه‌گذاری بیشتری بر روی تحقیق و توسعه داخلی صورت گیرد. تلاش برای بومی‌سازی فناوری‌ها و کاهش وابستگی به واردات تجهیزات و قطعات، محرک مهمی برای رشد علمی و فناوری در داخل کشور بوده است. نتیجه این زاویه دید را در تولد استارت‌آپ‌های ایرانی و همه‌گیری آن دیده‌ایم. از سوی دیگر افزایش تعداد دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، نیروی انسانی متخصص و ماهر را برای کشور فراهم کرده که همین اماکن از طریق اعطای بورسیه، حمایت از پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی، به رشد علمی و پژوهشی کمک کردند. شرکت‌های دانش‌بنیان نقش مهمی در تجاری‌سازی دستاورد‌های پژوهشی و توسعه فناوری‌های نوین داشته‌اند. این شرکت‌ها پل ارتباطی میان دانشگاه و صنعت هستند و به انتقال دانش و فناوری کمک می‌کنند. پژوهشگران ایرانی با وجود محدودیت‌ها و مشکلات، با تلاش و پشتکار فراوان به فعالیت‌های پژوهشی خود ادامه داده‌اند. پژوهشگران ایرانی با استفاده از خلاقیت و نوآوری، راهکار‌های جدیدی برای رفع چالش‌ها پیدا کرده‌اند. سرمایه‌گذاری در علوم پایه، زیربنای توسعه سایر حوزه‌های علمی و فناوری است. وجود کادر علمی مجرب در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، به تولید علم و فناوری کمک کرده است.

از اثر مثبت همکاری‌های علمی بین‌المللی هم نباید چشم پوشید. با وجود تحریم‌ها، ایران تلاش کرده است تا با سایر کشور‌ها همکاری‌های علمی داشته باشد و از تجربیات آن‌ها بهره‌مند شود. حضور پژوهشگران ایرانی در رویداد‌های علمی بین‌المللی، به افزایش شناخت از دستاورد‌های علمی ایران و ایجاد ارتباط با پژوهشگران دیگر کشور‌ها کمک کرده است.

شناسایی و حمایت از نخبگان و استعداد‌های جوان، به رشد علمی کشور کمک کرده است. فراهم کردن امکانات و تسهیلات لازم برای فعالیت نخبگان، باعث شده آن‌ها در داخل کشور بمانند و به توسعه آن کمک کنند. در نهایت می‌توان گفت که پیشرفت علمی ایران در سایه تحریم‌ها، نتیجه هم‌افزایی عوامل مختلفی از جمله سیاست‌گذاری‌های کلان، سرمایه‌گذاری در آموزش و پژوهش، تلاش پژوهشگران، حمایت از بخش خصوصی و همکاری‌های بین‌المللی بوده است.

تو خود یکی چراغی

احتمالاً این گزارش بدون بررسی راه‌های موجود برای بهتر شدن شرایط علمی ایران ابتر می‌ماند؛ بنابراین در ادامه به این نکته پرداخته می‌شود که چه موانعی بر سر راه رشد علمی ایران وجود دارد و چگونه می‌توان آن‌ها را برطرف کرد؟

پیشتر هم مفصل به این موضوع پرداخته شد که تحریم‌های اقتصادی و علمی، دسترسی ایران به فناوری‌های پیشرفته، تجهیزات آزمایشگاهی و مواد اولیه را محدود کرده و همکاری‌های علمی بین‌المللی را با مشکل مواجه کرده است. اختصاص بودجه کافی برای پژوهش و توسعه، یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی نظام علمی کشور است؛ عدم توازن در بودجه‌بندی هر سال کیک بودجه را به نفع علم کوچک‌تر کرده و همین موضوع در غیاب سرمایه‌گذاران خصوصی آسیب‌زا شده است. از طرف دیگر خروج نخبگان و نیرو‌های متخصص از کشور، باعث کاهش توان علمی کشور شده است. پیشتر اگر با فرار مغز‌ها روبه‌رو بودیم این روز‌ها به گواه آمار حتی با فرار دبیرستانی‌ها روبه‌رو شده‌ایم. اعطای بورسیه‌های جذاب و حمایتگر از سوی دیگر کشور‌ها و فشار‌های سیاسی، اقتصادی، صنفی و اجتماعی از این‌سو چاره‌ای جز مهاجرت برای نخبگان نگذاشته است.

همچنین در اینجا باید گفت عدم ارتباط مناسب میان صنعت و دانشگاه، باعث می‌شود که بسیاری از دستاورد‌های پژوهشی به محصول تجاری تبدیل نشوند. هر دولتی تلاش می‌کند این نکته را در وعده‌هایش بگنجاند، اما تا عمل فاصله زیاد است. یکی از مهم‌ترین نقد‌ها که به ایران وارد است این نکته است که بسیاری از پژوهش‌های انجام‌شده در ایران، جنبه نظری داشته و کاربرد عملی آن‌ها در صنعت و جامعه کم است. حتی در برخی موارد، به جای انجام پژوهش‌های اصیل، به کپی‌برداری از پژوهش‌های دیگران پرداخته می‌شود که این امر علاوه بر آنکه مانع از رشد نوآوری و خلاقیت می‌شود باعث بی‌اعتمادی به جایگاه حقیقی علم در ایران هم شده است. در این میان نباید فراموش کرد که چگونه تغییر مداوم سیاست‌های علمی، باعث ایجاد بی‌ثباتی در برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های پژوهشی می‌شود.

کارشناسان راهکار‌های متعددی پیشنهاد دادند، خلاصه پند‌ها و درخواست‌های آنان در چند گزاره مهم جمع شده است. اولین آن توسعه همکاری‌های علمی بین‌المللی است. همه آکادمیسین‌ها تاکید دارند با وجود تحریم‌ها، باید تلاش شود تا همکاری‌های علمی با سایر کشور‌ها گسترش یابد. این همکاری احتمالاً به افزایش سرمایه‌گذاری در پژوهش و توسعه هم خواهد انجامید. دولت و بخش خصوصی باید سهم بیشتری از بودجه را به پژوهش و توسعه اختصاص دهند. حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان نباید در حد حرف باقی بماند. ایجاد تسهیلات و حمایت‌های مالی برای شرکت‌های دانش‌بنیان، می‌تواند به تجاری‌سازی دستاورد‌های پژوهشی کمک کند.

ایجاد پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد، می‌تواند به تقویت ارتباط میان صنعت و دانشگاه کمک کند، اما این تنها راه نیست. قرارداد‌های کاری بلندمدت میان دانشگاه و صنایع و استخدام نیروی متخصص با حقوق مکفی باید در دستور کار صنعتگران قرار گیرد. توجه به پژوهش‌های کاربردی به جای موضوعات کم‌اهمیت یکی از دغدغه‌های استادان دانشگاه‌هاست. باید پژوهش‌هایی انجام شود که پاسخگوی نیاز‌های واقعی جامعه و صنعت باشند. ایجاد فرصت‌های مناسب برای فعالیت نخبگان و استعداد‌های جوان و پایداری در سیاست‌گذاری علمی می‌تواند به رشد علمی کشور کمک کند. عده‌ای نیز عقیده دارند باید فرهنگ پژوهش در جامعه نهادینه شود و از کودکی به دانش‌آموزان آموزش داده شود که به سوالات پیرامون خود پاسخ دهند و به دنبال یافتن راه‌حل‌های نوآورانه باشند. برخی کارشناسان هم همواره تاکید کردند علاوه بر علوم پایه و فنی مهندسی، باید به علوم انسانی نیز توجه شود، زیرا این علوم در شکل‌دهی به اندیشه و رفتار انسان‌ها نقش مهمی دارند.

اینکه دانشگاه‌های ایرانی باید به سمت بین‌المللی‌سازی حرکت کنند و با جذب استادان و دانشجویان خارجی، به تبادل دانش و فناوری بپردازند همواره یک درخواست از سوی آکادمیسین‌ها و یک باید از طرف دولتی‌ها بوده، اما هنوز به دلیل مشکلاتی که ذکر شده به آن مرتبه‌ای که باید نرسیده است. در نهایت، رشد علمی یک فرآیند پیچیده و طولانی‌مدت است که نیازمند تلاش همه‌جانبه دولت، دانشگاه‌ها، صنعت و جامعه است.

همراهی برای همکاری

با توجه به اهمیت همکاری‌های علمی بین‌المللی در پیشرفت علمی و فناوری کشور، تدوین و اجرای سیاست‌های مناسب در این زمینه از اهمیت بالایی برخوردار است. اما همکاری بین‌المللی بر حرف استوار نیست و نیازمند زیرساخت‌های متعددی است.

۱- دیپلماسی علمی فعال:

توسعه روابط دیپلماتیک علمی: تقویت روابط دیپلماتیک با کشور‌های مختلف، به‌ویژه کشور‌های دارای پیشرفت علمی بالا، می‌تواند زمینه را برای همکاری‌های علمی فراهم کند.

شرکت در کنفرانس‌ها و همایش‌های بین‌المللی: حضور فعال در رویداد‌های علمی بین‌المللی، فرصت مناسبی برای معرفی توانمندی‌های علمی کشور و ایجاد ارتباط با پژوهشگران و دانشمندان دیگر کشورهاست.

تبادل هیات‌های علمی: تبادل استادان و پژوهشگران میان دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی ایران و سایر کشورها، می‌تواند به انتقال دانش و فناوری کمک کند.

۲- حمایت از طرح‌های مشترک پژوهشی:

تخصیص بودجه ویژه: اختصاص بودجه‌های خاص برای حمایت از طرح‌های پژوهشی مشترک با پژوهشگران خارجی، می‌تواند انگیزه‌ای برای همکاری‌های علمی باشد.

تسهیل فرآیند اداری: ساده‌سازی فرآیند‌های اداری مربوط به همکاری‌های علمی، می‌تواند به تسریع اجرای طرح‌های مشترک کمک کند.

۳- ایجاد شبکه‌های علمی بین‌المللی:

تاسیس مراکز مشترک پژوهشی: ایجاد مراکز مشترک پژوهشی با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی خارجی، می‌تواند به تقویت همکاری‌های علمی کمک کند.

تشکیل کنسرسیوم‌های علمی: تشکیل کنسرسیوم‌های علمی در حوزه‌های مختلف، می‌تواند به افزایش همکاری‌های علمی میان دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی مختلف کمک کند.

۴- تقویت زیرساخت‌های علمی:

توسعه آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی: توسعه آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی با تجهیزات پیشرفته، می‌تواند جذابیت همکاری با ایران را برای پژوهشگران خارجی افزایش دهد.

ارتقای کیفیت آموزش عالی: ارتقای کیفیت آموزش عالی و تربیت نیروی انسانی متخصص، می‌تواند به افزایش توانایی ایران در جذب همکاری‌های علمی بین‌المللی کمک کند.

۵- حمایت از انتشارات علمی بین‌المللی:

ترویج انتشار مقالات در مجلات معتبر بین‌المللی: تشویق پژوهشگران به انتشار مقالات خود در مجلات معتبر بین‌المللی، می‌تواند به افزایش دیده شدن سطح علمی کشور کمک کند.

حمایت از انتشار کتاب‌ها و مجلات علمی به زبان‌های خارجی: انتشار کتاب‌ها و مجلات علمی به زبان‌های خارجی، می‌تواند به معرفی دستاورد‌های علمی ایران به جامعه جهانی کمک کند.

۶- ایجاد تسهیلات برای حضور دانشجویان خارجی در ایران:

ارائه بورسیه‌های تحصیلی: ارائه بورسیه‌های تحصیلی به دانشجویان خارجی، می‌تواند به جذب دانشجویان بااستعداد از سراسر جهان کمک کند.

تسهیل صدور ویزا: تسهیل فرآیند صدور ویزا برای دانشجویان خارجی، می‌تواند به افزایش تعداد دانشجویان خارجی در دانشگاه‌های ایران کمک کند.

۷- استفاده از ظرفیت دیاسپورای ایرانی:

برگزاری همایش‌ها و نشست‌های علمی با حضور ایرانیان مقیم خارج: برگزاری همایش‌ها و نشست‌های علمی با حضور ایرانیان مقیم خارج، می‌تواند به ایجاد ارتباط میان پژوهشگران ایرانی و خارجی کمک کند.

تشکیل شبکه‌های علمی با ایرانیان مقیم خارج: تشکیل شبکه‌های علمی با ایرانیان مقیم خارج، می‌تواند به تسهیل همکاری‌های علمی بین ایران و سایر کشور‌ها کمک کند.

در نهایت، موفقیت در افزایش همکاری‌های علمی بین‌المللی، نیازمند یک رویکرد جامع و هماهنگ است که در آن تمامی نهاد‌های مرتبط از جمله دولت، دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و بخش خصوصی مشارکت فعال داشته باشند.

چگونه می‌توان از نخبگان ایرانی محافظت کرد؟

استفاده بهینه از نخبگان ایرانی، یکی از کلید‌های اصلی توسعه و پیشرفت کشور است. نتیجه عدم توجه به این موضوع را در آمار‌های تکان‌دهنده خروج نخبگان از کشور دیده‌ایم. پیش از هر اقدامی برای پیشی گرفتن از کشور‌های همسایه باید از نخبگان خود محافظت کرد. برای رسیدن به این هدف، باید سیاست‌ها و برنامه‌های جامعی اجرا شود تا زمینه فعالیت و رشد نخبگان در کشور فراهم شود. در ادامه به برخی از راهکار‌های مهم در این زمینه اشاره می‌شود:

۱- شناسایی و جذب نخبگان:

ایجاد سامانه‌های جامع شناسایی نخبگان: با استفاده از شاخص‌های علمی، پژوهشی و نوآوری، نخبگان در حوزه‌های مختلف شناسایی شوند.

برگزاری المپیاد‌ها و مسابقات علمی: از طریق این مسابقات، استعداد‌های درخشان در سنین پایین شناسایی و پرورش داده شوند.

ایجاد شبکه‌های ارتباطی با نخبگان ایرانی خارج از کشور: برای جذب نخبگان ایرانی که در خارج از کشور مشغول به فعالیت هستند، شبکه‌های ارتباطی قوی ایجاد شود.

۲- فراهم کردن زیرساخت‌های مناسب:

تامین امکانات پژوهشی و آزمایشگاهی: فراهم کردن امکانات پژوهشی و آزمایشگاهی پیشرفته در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، به نخبگان این امکان را می‌دهد تا به تحقیقات خود ادامه دهند.

تامین بودجه کافی برای پژوهش: اختصاص بودجه کافی و پایدار برای پژوهش، یکی از مهم‌ترین عوامل برای جذب و حفظ نخبگان است.

ایجاد محیط‌های کارآفرینی: ایجاد محیط‌های کارآفرینی و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، به نخبگان این امکان را می‌دهد تا ایده‌های خود را تجاری‌سازی کنند.

۳- حمایت مالی و معنوی:

اعطای بورسیه و کمک‌هزینه‌های تحصیلی: اعطای بورسیه و کمک‌هزینه‌های تحصیلی به دانشجویان نخبه، به آن‌ها کمک می‌کند تا تحصیلات خود را در بهترین دانشگاه‌های جهان ادامه دهند.

بیشتر بخوانید:موج جدید مهاجرت این بار خلبان‌های ایرانی؛ کشور‌های منطقه چقدر به خلبانان وطنی دستمزد می‌دهند؟

حمایت از طرح‌های پژوهشی نخبگان: حمایت مالی از طرح‌های پژوهشی نخبگان، به آن‌ها انگیزه می‌دهد تا به تحقیقات خود ادامه دهند.

تقدیر و تشکر از نخبگان: قدردانی و تشکر از نخبگان، باعث افزایش انگیزه و روحیه آن‌ها می‌شود.

۴- ایجاد انگیزه برای ماندگاری نخبگان در کشور:

ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب: ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب با حقوق و مزایای رقابتی در داخل کشور، یکی از مهم‌ترین عوامل برای حفظ نخبگان است.

تامین مسکن و امکانات رفاهی: فراهم کردن مسکن و امکانات رفاهی مناسب برای نخبگان، به آن‌ها کمک می‌کند تا با آرامش خاطر به کار و زندگی خود بپردازند.

ایجاد شبکه‌های اجتماعی و علمی برای نخبگان: ایجاد شبکه‌های اجتماعی و علمی برای نخبگان، به آن‌ها امکان می‌دهد با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و از تجربیات یکدیگر بهره‌مند شوند.

۵- اصلاح قوانین و مقررات:

تسهیل ورود و خروج نخبگان: ساده‌سازی فرآیند ورود و خروج نخبگان از کشور، می‌تواند به افزایش همکاری‌های علمی بین‌المللی کمک کند.

حمایت از انتقال فناوری: حمایت از انتقال فناوری و تجاری‌سازی دستاورد‌های پژوهشی، به رشد اقتصاد کشور کمک می‌کند.

۶- مشارکت بخش خصوصی:

جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی: جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در حوزه پژوهش و فناوری، می‌تواند به رشد و توسعه این بخش کمک کند.

همکاری دانشگاه‌ها و صنایع: ایجاد ارتباط موثر میان دانشگاه‌ها و صنایع، می‌تواند به تجاری‌سازی دستاورد‌های پژوهشی کمک کند.

۷- ایجاد محیطی امن و آزاد برای اندیشیدن و نوآوری:

ترویج فرهنگ پرسشگری و انتقاد: ایجاد محیطی که در آن پرسشگری و انتقاد آزادانه پذیرفته شود، به رشد خلاقیت و نوآوری کمک می‌کند.

حمایت از آزادی بیان و بیان نظرات مخالف: حمایت از آزادی بیان و بیان نظرات مخالف، به ایجاد فضای باز برای تبادل نظر و ایده‌های جدید کمک می‌کند.

با اجرای این راهکارها، می‌توانیم از پتانسیل بالای نخبگان ایرانی آنچنان که شایسته است استفاده کرده و به مسیر توسعه بازگردیم.

هنوز فرصت باقی است

اگر قرار به مقایسه بر اساس اتفاقاتی مانند میزبانی جیتکس و همکاری‌های بین‌المللی باشد، بله ما قافیه را باخته‌ایم. اگر قرار به توجه به زیرساخت‌ها و بنیه علمی باشد با وجود همه چالش‌ها هنوز فرصت پیش‌رو داریم و اگر قرار بر تکیه به خاطرات گذشته باشد ما نه‌تن‌ها امارات و ترکیه، بلکه سایر همسایگان را هم پشت سر گذاشتیم. انگشت اشاره در چرایی عقب افتادن ما در این حوزه (مانند اکثر موارد دیگر) به سیاست‌گذار و سوءمدیریت از یک‌سو و کاسبان تحریم از سوی دیگر بازمی‌گردد. ایران باید در شرایط برابر، بدون تحریم‌ها، بدون قوانین دست‌و‌پاگیر بدون مشکلات سیاسی برای محیط‌های آکادمیک، با بودجه‌بندی درست، حمایت دولت، حضور بخش خصوصی و با بازگشت نخبگان و متخصصان در مقام سنجش اعتبار علمی قرار گیرد.