فاجعه مرمت مدرسه خان در بافت تاریخی شیراز

اقتصاد۲۴- در‌حالی‌که اخبار متعددی درباره تخریب بافت تاریخی شیراز و همچنین عبور مترو از محدوده آن در ماه‌های اخیر موجب نگرانی عمومی شده است. به‌نظر می‌رسد پروژه‌های نجات‌بخشی و مرمت هم به‌گونه‌ای دیگر در حال آسیب زدن به این مجموعه ارزشمند و تخریب هویت معماری آن هستند. خبر مرمت غیراصولی یکی از بنا‌های شاخص این شهر که در سال‌های اخیر با ساخت‌وساز مجموعه‌های تجاری حریم آن مورد تعرض قرار گرفته بود، نشان می‌دهد نه در حفاظت که حتی در نجات‌بخشی هم نسبت به اصول علمی بی‌توجهی می‌شود.

مرمت غیراصولی بنا‌های تاریخی که این آثار را از هویت معماری خود دور کرده و با مصالحی نامناسب انجام می‌شود، سال‌هاست که توسط مرمتگران مورد نقد قرار گرفته و منجر به وارد آمدن آسیب به بنا‌های تاریخی شده است. این پدیده که در شهر‌های مختلف به اشکال گوناگون اتفاق افتاده، حالا به بنایی حائز اهمیت معماری و تاریخی در شیراز رسیده است. مدرسه خان، در دوران صفوی و به دستور الله‌وردی‌خان از والیان فارس، ساخته شده است. بهانه ساخت این بنا برقراری کرسی تدریسِ ملاصدرا بود تا این فیلسوف بزرگ در آن به تدریس علوم عقلی و طبیعی بپردازد. حالا، اما اخباری مبنی‌بر بندکشی با سیمان سفید در پروژه مرمت این بنا منتشر شده است. اتفاقی که پیشکسوتان مرمت در گفت‌و‌گو با خبرگزاری ایلنا آن را «فاجعه مرمتی» دانسته و از وزیر میراث‌فرهنگی خواهان رسیدگی به آن شده‌اند.

«زهره بزرگمهری»، مرمتگر پیشکسوت، در گفت‌و‌گو با ایلنا در رابطه با وضعیت مرمت مدرسه خان می‌گوید: «پس از مشاهده چندین بنای تاریخی در شیراز متوجه اتفاقات غیراصولی مرمتی شدم. با اینکه از اقدامات مرمتی در تخت‌جمشید و پاسارگاد بسیار لذت بردم، اما مرمت بنا‌های تاریخی شیراز اصلاً خوب نبود. در مدرسه خان هم متوجه شدم که به اشتباه ملات زده‌اند و حتماً باید اصلاح شود. بهترین ملاتی که برای مرمت در بنا‌های تاریخی به‌کار گرفته می‌شود، ملات ساسانی یا همان گچ نیم‌پخته نیم‌کوب است، همین‌طور ترکیب شیرآهک با سنگ مرمر خردشده که از جنس ملات‌ها و سنگ‌های آهکی است و این ملات ترکیب بسیار خوبی برای انواع بندکشی‌ها و اندودهاست. قطعاً استفاده از سیمان‌سفید در بندکشی این بنای منحصر‌به‌فرد تاریخی کار منطقی نیست و این شیوه مرمتی یک ایراد و اشکال مرمتی است که در اسرع وقت باید مسئول میراث‌فرهنگی باید این وضعیت را مورد بررسی قرار دهد؛ چراکه درست کردن ملات گچ نیم‌پخته نیم‌کوب به اضافه شیرآهک و خرده‌سنگ کار خیلی سخت و خاصی نیست که مرمتگر نتواند انجام دهد تا از سیمان‌سفید استفاده کند.»

چندی پیش مرمت غیراصولی سقف بازار وکیل در شیراز هم خبرساز شده بود و با واکنش‌های بسیاری مواجه شد. بزرگمهری درباره دلیل استفاده مرمتگران از مصالحی از قبیل سیمان و ایزوگام در بنا‌های تاریخی گفته است: «استفاده از مصالح جدید مثل سیمان و ایزوگام در وهله نخست، به‌دلیل بی‌تجربگی مرمتگر در مرمت بنای تاریخی است و در درجه دوم به‌علت سهولت دسترسی به این ملات‌ها. سیمان همه‌جا پیدا می‌شود. وضعیت مرمت بنای مدرسه خان شیراز باید توسط رئیس اداره میراث‌فرهنگی استان فارس به مرمتگران گوشزد می‌شد و باید این اشتباهات را پذیرفت و هرچه سریعتر این مشکل مرمتی را برطرف و بازسازی کرد.»

بیشتر بخوانید:طاق پل تاریخی محمدحسن خان بابل فرو ریخت+ عکس

یکی دیگر از مرمتگران با تجربه درباره وضعیت مرمت مدرسه خان می‌گوید: «در فهرست‌بهای مرمتی هم بندکشی با سیمان تعریف نشده است. درنهایت گچ نیم‌کوب به‌کار برده می‌شود؛ نه سیمان! آن‌هم در مدرسه خان شیراز که شاه‌عباس به افتخار ملاصدرا این بنا را ساخت تا از اصفهان به شیراز بیاید. باید هرچه سریع‌تر بند‌های دیواره‌های مدرسه خان خالی شود؛ چون سنگ‌ها دچار هوازدگی شده‌اند و هوازدگی باعث می‌شود رطوبت رفت‌وبرگشت کند که این رفت‌وبرگشت‌ها باعث تنش و یخ‌بر شدن بنا می‌شود.»

یکی دیگر از متخصصانی که از نزدیک شاهد پروژه مرمت بنا بوده است، می‌گوید: «باید بررسی کرد که چرا مرمت نیمه‌کاره صورت گرفته است یعنی یک بخش‌هایی سیمان و بند ملات را خالی کردند و دوباره با سیمان پر کردند. همین موضوع باعث شده است یکدستی بنا از بین برود. جدای از بندکشی با سیمان‌سفید، موضوعی که بسیار اهمیت دارد، رطوبت در بخش زیادی از بنای مدرسه خان است؛ به‌طوری‌که بخش‌های زیادی از این جداره‌های سنگی کاملاً در اثر رطوبت صعودی دچار تورق، پوسیدگی و فرسودگی شده است. استفاده از بندکشی با ملات سیمان سفید باعث می‌شود رطوبت داخل بنا دفع نشود و داخل بنا ماندگار شود. این اتفاق سبب می‌شود رطوبت به لایه‌های بالاتر بنا کشیده شود. یکی از راهکار‌هایی که در بنا‌های تاریخی با رطوبت صعودی مطرح می‌شود، این است که رطوبت از بند ملات‌ها خارج شود تا این رطوبت به تراز‌های ارتفاعی بالاتر پیشروی نکند. اما شیوه به‌کاررفته در مدرسه خان سبب شده است رطوبت به لایه‌های بالاتر منتقل و آسیب‌های جدی‌تری وارد کند. واقعاً بهت‌آور است که چرا کیفیت اجرا در چنین بنای عظیمی تا این حد ضعیف است و مسئله دیگر انتخاب مصالح سیمان‌سفید است که برای بندکشی استفاده شده و کاملاً مشخص است که استفاده از این مصالح باعث آسیب به لایه‌های بالاتر می‌شود.»

باتوجه‌به اینکه رطوبت در بنا مشهود است، به‌هیچ‌وجه نباید از سیمان‌سفید استفاده کرد و مرمتگران باید از مصالحی که تنفس‌پذیر هستند، استفاده کنند. درحال‌حاضر، این نوع مصالح که با ملات ماسه و سیمان به‌کار برده شده، خیلی مناسب نیست و سیمای بصری بنا را به‌شدت مخدوش کرده است

این مرمتگر پیشکسوت معتقد است: «اقدامات مرمتی صورت‌گرفته در بنای ارزشمندی، چون مدرسه خان حکایت از آن دارد که این نوع مرمت اصلاً مطالعاتی نداشته است؛ چراکه بعید است که مرمت یک بنای تاریخی منحصربه‌فردی، چون مدرسه خان همراه با مطالعات و با چنین خروجی باشد. کاری که در مدرسه خان به اسم مرمت انجام می‌شود، اگر آسیب‌شناسی نشده باشد و اگر علت آسیب‌های درون بنا مشخص نشده باشد، چند سال بعد دوباره باید بندکشی‌ها در این بنا تجدید شود و دوباره با همین اتفاق و به‌مراتب بدتر مواجه می‌شویم. باتوجه‌به اینکه رطوبت در بنا مشهود است، به‌هیچ‌وجه نباید از سیمان‌سفید استفاده کرد و مرمتگران باید از مصالحی که تنفس‌پذیر هستند استفاده کنند. درحال‌حاضر، این نوع مصالح که با ملات ماسه و سیمان به‌کار برده شده است، خیلی مناسب نیست و سیمای بصری بنا را به‌شدت مخدوش کرده و همچنان جای پرسش است که چرا این نوع مرمت در یک چنین بنای بزرگ و عظیمی، آن‌هم در استان فارس، صورت گرفته است.» نظارت اصولی بر پروژه‌های مرمتی و همچنین واگذاری این پروژه‌ها به افراد متخصص یکی از ضروریاتی است که سال‌هاست به آن بی‌توجهی می‌شود. هرچند در معدود بنا‌هایی مرمت به شیوه اصولی و با ضوابط علمی صورت می‌گیرد، اما بسیارند بنا‌هایی که در روند مرمت دچار آسیب‌های جبران‌ناپذیر می‌شوند.