تیمور لنگ کیست و فتوحاتش چه بود؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: تیمور لنگ (۱۳۳۶-۱۴۰۵ میلادی) یکی از برجسته‌ترین و در عین‌حال جنجالی‌ترین شخصیت‌های تاریخ است. او بنیان‌گذار امپراتوری تیموری و یکی از بزرگ‌ترین فاتحان نظامی دوران خود بود. او در پایش نقصی داشت، اما این نقص جسمانی هیچ‌گاه مانعی برای تبدیل شدن به یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ نشد. تیمور توانست با ترکیب بی‌نظیری از قدرت نظامی، استراتژی هوشمندانه، و رهبری بی‌رحمانه، امپراتوری‌ای وسیع را ایجاد کند که از آسیای مرکزی تا هند و خاورمیانه گسترش داشت تیمور لنگ، با تمام پیچیدگی‌های شخصیتی‌اش، یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های تاریخی است که داستان او همچنان الهام‌بخش مطالعات و بحث‌های بسیاری است.

زندگینامه تیمور لنگ

تیمور در ۲۵ شعبان ۷۳۶ هجری قمری در شهر کش، که اکنون در نزدیکی سمرقند (ازبکستان کنونی) قرار دارد، متولد شد. او از قوم ترک-مغول و طایفه بارلاس بود، گروهی که ریشه‌های خود را به امپراتوری چنگیزخان می‌رساندند. از همان جوانی، تیمور استعداد شگرفی در امور نظامی و سیاست نشان داد و به‌سرعت توانست خود را به‌عنوان یک رهبر قدرتمند معرفی کند. تیمور در نوجوانی وقتی که مشغول دزدیدن گوسفندی بود پایش مجروح شد و، چون به خوبی نمی‌توانست راه برود به «تیمور لنگ» معروف شد.

تیمور تا آخر عمر، چندین بار ازدواج کرد و همسران متعددی داشت. اُلجای ترکان، دلشاد آغا، تومان آغا، چولپان ملک آغا، سرای‌ملک خانم، دُر سلطان آغا و نگار آغا نام چند همسر وی بود. او پس از ازدواج با یکی از دختران امیر قزاغان، خان جغتای، به لقب گورکان/کورگه (داماد) مشهور شد. تیمور چندین پسر داشت که چهار پسر ارشد و معروف او بنام‌های عمر شیخ، جهان‌گیر، میران‌شاه و شاهرخ بودند. دو پسر اولی در زمان حیات وی مردند و شاهرخ در هرات، جانشین پدر شد. 

درباره اعتقادات دینی و مذهبی و نیز سیاست تیمور درباره مذهب شیعه و شیعیان، گزارش‌های تاریخی متفاوت در دست است. فضای زادگاه تیمور یعنی ماوراءالنهر، محل تلاقی شهرنشینان مسلمان پارسی بود با چادرنشینان ترک و مغول که اعتنای جدی به رسم و رسوم اسلام نداشتند. این فضا همچنین محل فعالیت و شهرت دراویش و سادات بود. در منابع مختلف دیده شده که تیمور گاهی قوانین یاسای مغولی و گاهی شریعت اسلام را اجراء می‌کرده. گاهی نیز از تمایلات صوفیانه او و ملاقات با عارفان گوشه‌گیر خبر داده شده است و مذهب و دین خاصی را برای او عنوان نکرده‌اند. خاص آنکه او با همه مذاهب به احترام برخورد می‌کرد.

پادشاهی تیمور لنگ

در دوران جوانی، تیمور برای به دست آوردن قدرت با چالش‌های متعددی رو‌به‌رو شد. او ابتدا با ایجاد اتحاد‌های سیاسی و نظامی در آسیای میانه توانست دشمنان محلی را شکست دهد و پس از تثبیت قدرت در منطقه، نیاز داشت مشروعیت سیاسی خود را تقویت کند. او با زیرکی سیاسی، از مشروعیت نسبی که به دلیل انتساب خود به چنگیزخان (از طریق ازدواج با زنان خاندان مغول) به دست آورده بود، استفاده کرد تا خود را به‌عنوان وارث سنت‌های مغول معرفی کند. تیمور با بهره‌گیری از استراتژی‌های پیچیده و نیروی نظامی قدرتمند، بسیاری از قبایل پراکنده منطقه را تحت فرمان خود درآورد و بر تخت سلطنت جلوس کرد.

تاجگذاری تیمور لنگ به‌عنوان لحظه‌ای نمادین و سرنوشت‌ساز در تاریخ، نشان‌دهنده اوج قدرت و نفوذ او در منطقه بود. اگرچه تیمور به‌صورت رسمی خود را «شاه» یا «خلیفه» نمی‌نامید و از عناوینی مانند «امیر» استفاده می‌کرد، تاجگذاری او در واقع به معنای اعلام رسمی قدرت و تأسیس امپراتوری تیموری بود. تاجگذاری تیمور به احتمال زیاد در سمرقند، پایتخت امپراتوری او، برگزار شد. سمرقند در آن زمان به یکی از مراکز مهم فرهنگی، تجاری و سیاسی تبدیل شده بود و انتخاب آن به‌عنوان مکان تاجگذاری، نشان‌دهنده جایگاه ویژه این شهر در امپراتوری تیمور بود. مراسم تاجگذاری تیمور احتمالاً ترکیبی از سنت‌های مغولی، اسلامی و منطقه‌ای بوده است.

فتوحات تیمور لنگ

تیمور به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین فاتحان تاریخ شناخته می‌شود و امپراتوری‌ای که ایجاد کرد، به وسعت و عظمت قابل توجهی دست یافت. برخی از مهم‌ترین فتوحات او عبارت‌اند از:

۱. ایران و خاورمیانه

تیمور در سلسله جنگ‌هایی، ایران را فتح کرد و دولت‌های محلی مانند ایلخانیان، مظفریان، و سربداران را از میان برداشت. او همچنین بغداد، دمشق، و بخش‌هایی از آسیای کوچک را تصرف کرد.

۲. حمله به هند

در سال ۸۰۰ هجری قمری، تیمور به هند لشکر کشید و پس از یک نبرد خونین، دهلی را فتح کرد. این حمله به یکی از بزرگ‌ترین دستاورد‌های نظامی او تبدیل شد، اگرچه خسارت‌های بسیاری نیز به بار آورد.

۳. روسیه و آسیای میانه

تیمور لنگ به روسیه نیز لشکر کشید و توانست مناطق جنوبی این کشور را تصرف کند. او همچنین بخش‌های زیادی از آسیای میانه را به امپراتوری خود افزود.

۴. نبرد با عثمانی‌ها

یکی از معروف‌ترین نبرد‌های تیمور، شکست سلطان بایزید اول، امپراتور عثمانی، در نبرد آنکارا (۸۰۴ ه. ق) بود. این پیروزی باعث تضعیف امپراتوری عثمانی شد و تأثیر زیادی بر تاریخ منطقه گذاشت.

ویژگی‌های حکومت تیمور لنگ

اگرچه تیمور لنگ به خاطر خشونت و ویرانی‌های گسترده‌اش شناخته می‌شود، اما او علاقه زیادی به هنر و معماری نیز داشت. تیمور سمرقند را به‌عنوان پایتخت خود انتخاب کرد و این شهر را به یکی از زیباترین و پررونق‌ترین مراکز فرهنگی و هنری جهان تبدیل کرد. او دستور ساخت بنا‌های باشکوهی مانند مسجدها، مدرسه‌ها، و باغ‌های سلطنتی را داد که برخی از آنها هنوز هم پابرجا هستند.

حمام خون تیمور لنگ در اصفهان 

در میان فتوحات بزرگ، تیمور تمام نواحی ایران را نیز به تصور خود درآورد. یکی از این شهر‌ها اصفهان بود. اما مردم اصفهان که تیمور را به‌عنوان یک ایرانی قبول نداشتند، شوریدند و شهربانان را کشتند. تیمور که این موضوع را فهمید با لشکرش وارد شهر شده و حدود هفتاد هزار نفر از مردم شهر را قتل عام کرد. در آن موقع اصفهان دارای دیوار و برج و باروی محکمی بود که قطر آن، آن‌قدر پهن بود که یک گاری می‌توانست روی دیوار شهر حرکت کند.

تیمور لنگ از راه همدان و گلپایگان خود را به سِده اصفهان (خمینی‌شهر کنونی) رسانید و در آن‌جا پس از کسب اطلاعات وسیعی از وضعیت اصفهان، شهر را از بهار سال ۷۸۹ هجری قمری محاصره کرد. علمای شهر به اتفاق حاکم شهر توافق کردند که از تیمور امان بخواهند و در عوض به او باج و خراج بدهند تا شهر دچار قتل و کشتار نشود. در این موقع امیرمنصور مظفری برای جمع‌آوری سپاه از طریق شیراز به خوزستان به‌ویژه دزفول رفت.

تیمور حمله خود را آغاز کرد و حدود هفتاد هزار نفر را کشت و بچه‌های یتیم زیادی در شهر به جا ماندند. تیمور ابتدا مردم باقی‌مانده را وادار کرد که کشته‌شدگان تاتار را دفن کنند. در نزدیک مسجد جامع اصفهان در یک منطقه مرتفع، تمام بچه‌های کشته‌شدگان توسط یکی از بزرگان شهر جمع‌آوری شدند. تیمور وقتی که به سمت کودکان نظر کرد، پرسید که این نگون‌بختان خاک‌نشین کیستند؟ آن مرد بزرگ گفت: کودکان بینوا هستند که پدر و مادرشان به تیغ سربازان تو هلاک شده‌اند. تیمور چیزی نگفت و به راه خود را به سوی دیگری کج کرد و چنان رفتار کرد که آنها را ندیده است.

دیدار تیمور لنگ با حافظ شیرازی

پس از این قتل‌عام، تیمور با سپاهیان خود به سمت شیراز حرکت کرد. اهالی شهر دروازه‌ها را گشودند در حالی که ملک منصور از آل مظفر در دزفول بود. او هر کس از آل مظفر را که در شیراز اسیر نموده بود کشت، اما به مردم صدمه‌ای وارد نکرد. وی سپس شاعر بزرگ شیراز یعنی حافظ را خواست و به او گفت که من قسمت بزرگی از جهان را به ضرب شمشیر گشودم و هزاران شهر را ویران کردم تا پایتخت‌های خود را آباد و زیبا کنم و تو آن را که سمرقند باشد به خال هندویی می‌بخشی؟

حافظ فی‌البداهه جواب داد: «ای سلطان این بخشش‌های بی‌جا بود که مرا به این روزگار فلاکت‌بار انداخت». تیمور از این جواب حافظ خوشش آمد و او را بخشید و انعامی به او داد.

دانش و هنر در زمان تیمور لنگ

تیمور با این که بسیار خون‌ریز بود، ولی به دانش و هنر کشش نشان می‌داد. از این رو هنرمندان و صنعت‌گران را از کشتارهایش در امان می‌ماندند. مسجد گوهرشاد به دستور تیمور زیر نظر قوام‌الدین معمار شیرازی ساخته شده بود. آنچه بر شکوه این مسجد می‌افزاید گنبد پیازی شکل و سبز رنگ آن است که با نقوشی زرد رنگ مزین شده است.

مسجد کبود تبریز از آثار دوره تیموری است که این مسجد در زمان جهانشاه قره قوینلو ساخته شده است. هنرشناسان این مسجد را نمونه کامل هنر و صنعت دوره تیموری معرفی کرده‌اند. تجمع ثروتی که تیمور فراهم آورده بود و میزان بالایی از هنرمندان که در مناطقی نظیر سمرقند گرد آمده بودند سبب شده بود تا آثار درخشانی از هنر و معماری و نقاشی و خطاطی پدید آمده باشد. 

از پدری با آن درجه خونخواری و زورگویی، فرزندانی هنر پرور و فرهنگ دوست بوجود آمده بود. حمایت‌های شاهرخ و همسرش گوهرشاد آثار درخشانی از هنر و معماری و نقاشی و خطاطی پدید آورد.

همچنین مسجد «بی‌بی خانم» سمبل قدرت تیمور لنگ است که به افتخار یکی از همسرانش به نام «بی‌بی خانم» آن را ساخته و نامش را روی آن گذاشته است. احتمالاً بی‌بی خانم بزرگترین مسجد کل آسیای مرکزی است. دروازه‌های این مسجد ۳۵ متر ارتفاع دارد و این بنا امروزه یکی از بزرگترین بنا‌های سمرقند محسوب می‌شود.

مرگ تیمور لنگ

در سال ۸۰۷ هجری قمری تیمور لنگ در هنگام لشکرکشی به چین در فاراب درگذشت. جسد او را با مشک و گلاب مومیایی کردند، در کتانی پیچیده، در تابوتی از آبنوس گذاشتند و به سمرقند فرستادند و او را در آن‌جا دفن کردند.

پس از مرگ تیمور، امپراتوری او به دلیل رقابت‌های داخلی و عدم وجود جانشین قوی، به‌سرعت رو به زوال گذاشت. با این حال، میراث او از طریق نسل‌های بعدی، به‌ویژه جانشینانش در سلسله تیموریان، حفظ شد. از مهم‌ترین دستاورد‌های فرهنگی دوره تیموری، رشد و شکوفایی هنر، معماری، و علم بود. این دوره به‌عنوان یکی از درخشان‌ترین دوره‌های فرهنگی تاریخ اسلامی شناخته می‌شود.