همه قاتلان زیباترین درختان پایتخت؛ از شهرداری تهران تا اطلس‌مال نیاوران

اقتصاد۲۴- تهران در این روزها نفس نمی‌کشد. کبود و رنجور و فرسوده است. دیگر چنارهای این شهر، نمی‌توانند برای نبض زندگی مردمانش نقش منجی را بازی کنند...

خیابان ولیعصر تهران، به عنوان یکی از طولانی‌ترین خیابان‌های خاورمیانه، نه تنها قلب تپنده زندگی شهری پایتخت است، بلکه به واسطه چنارهای سر به فلک کشیده‌اش، جلوه‌ای بی‌نظیر از تلفیق طبیعت و تاریخ را به نمایش می‌گذارد. این درختان که به مرور زمان به شناسنامه‌ای برای این خیابان تبدیل شده‌اند، میراثی زنده‌اند که یادآور هویت تهران در قرن گذشته‌اند.

خیابان ولیعصر (که پیش از انقلاب اسلامی به نام خیابان پهلوی شناخته می‌شد)، در دهه ۱۳۱۰ احداث شد و کاشت چنارهای آن از همان ابتدا بخشی از برنامه زیباسازی این خیابان بود. درخت چنار که به واسطه توانایی رشد در خاک‌های سنگین و مقاومت در برابر کم‌آبی انتخابی هوشمندانه بود، به تدریج دو سوی خیابان را به تونلی سبز تبدیل کرد. از شمال به جنوب، از میدان تجریش گرفته تا میدان راه‌آهن، چنارها سایه‌بان همیشگی رهگذران بودند و با هر تغییر فصل، هویتی تازه به این خیابان می‌بخشیدند.

تبار چنارهای ولیعصر

جست‌وجو در متون تاریخی نشان می‌دهد که چنارهای این خیابان ریشه در تاریخ محله «کن» دارند و تبار و اصل و نژادشان را باید در این محله قدیمی تهران جستجو کرد.

عبدالله مستوفی در اوایل دهۀ ۱۳۲۰ در کتاب «شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی واداری دوره قاجاریه» نوشته است: «در زمان رضاشاه در خیابان پهلوی به فاصله هر دو متر، یک چنار و بین هر دو چنار یک بوته گل سرخ کاشتند؛ بنابراین در دو سوی مسیر ۱۸ کیلومتری خیابان مجموعا ۱۸ هزار چنار کاشته شد. البته برخی این تعداد را تا ۲۴ هزار اصله نیز برآورد کرده اند.»

«ارباب خلیل» باغدار معروف محله کن چنار های جوان را از خزانه چنار «باغ نو» سوار بر اسب و الاغ می کرد و راهی خیابان پهلوی سابق می شد. «مرتضی رحیمی» فرزند «خلیل رحیمی» که آخرین بازمانده از اولاد ارباب خلیل است می گوید: «پدرم باغدار بود. زمانی که از «بلدیه» شهر اعلام کردند قرار است سرتاسر خیابان ولیعصر (عج) را چنار بکارند، نخستین نفر پدرم را انتخاب کردند. باغداران شمیرانی پدرم را خوب می شناختند. قرار شد نهال‌های چنار از کن راهی تهران شود. چون نهال‌های چنار روستای کن بسیار مرغوب و معروف بود.»

رحیمی می‌گوید: «پدرم تعریف می‌کرد که وقتی نهال‌ها کاشته شد. شهردار وقت تهران، دستی روی نهال‌ها کشید و با تعجب گفت احتمالا این درخت‌ها ریشه ندارد. چطور ممکن است این قدر سریع کاشته شود؟ خبر به «رضا شاه» رسید. آمد و دستور داد چند نهال را از خاک دربیاورند. همه تعجب کردند. نهال‌ها نه تنها ریشه داشتند بلکه ریشه‌ها قطور و به هم تنیده بودند.

«ارباب خلیل در محلی به نام «باغ نو» در روستای کن خزانه چنار درست کرده بود یعنی بذر درخت را به فاصله های کم کنار هم کاشته بود و بعداز اینکه به یک نهال تبدیل می‌شد، آنها را برای کاشت به سمت طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه می‌فرستاد».

قاتل درختان ولیعصر کیست؟

این چنارها طی چند دهه گذشته روزگار تلخی داشتند تا آنجا که تعداد آنها از ۱۸ هزار اصله به حدود ۸ هزار اصله رسیده،اما چه عواملی این درختان قدیمی را به نابودی کشانده است‌؟ یکی از این تهدیدها توسعه شهری و تغییر کاربری فضاهای اطراف خیابان است. حفاری‌ها برای احداث مترو، ساخت‌وسازهای بی‌رویه و افزایش آلودگی هوا و خاک، به مرور زمان سلامت این درختان را تهدید کرده است.

عامل دیگر، کاهش منابع آبی مورد نیاز چنارهاست. تهران در سال‌های اخیر با بحران کم‌آبی مواجه بوده و این امر بر روی تغذیه چنارها تأثیر منفی گذاشته است. همچنین استفاده از سموم و مواد شیمیایی در فضای شهری نیز یکی از عوامل خشک شدن این درختان به شمار می‌رود.

بیشتر بخوانید: تراموا‌های امانتی چینی در تهران بدون زیرساخت؛ مصوبه شورای شهر برای نمایش است؟ + فیلم

علاوه بر این، بی‌توجهی عمومی به اهمیت این درختان و آسیب‌های انسانی، نظیر بریدن شاخه‌ها یا ریختن زباله در پای درختان، به تخریب این سرمایه‌های طبیعی دامن زده است.

مدتی پیش مهدی چمران؛ رئیس شورای شهر تهران در خصوص قطع درختان خیابان ولیعصر گفته بود: وقتی درختان در کنار خیابان و با حجم بالایی از تردد قرار دارند حفط آنها سخت است. درختان خیابان ولیعصر عمر خوبی داشتند اما وقتی مشکل ایجاد می‌کنند و ممکن است آفت آن به دیگر درختان برسد و از درون می‌پوسند چاره‌ای دیگر جز قطع آنها نیست اما باید کنار آن و یا به جای آن یک یا چند درخت غرس شود. وظیفه شهرداری است که مرتباً وضعیت درختان را پیگیری کند و هرجا درختی قطع می‌شود جای آن درخت بکارد.

چنارهای ولیعصر عمرشان تمام شده است؟

به نظر می‌رسد رییس شورای شهر تهران از عمر چنارهای ولیعصر راضی است اما این درختان می‌توانستند عمر طولانی‌تری داشته باشند.

محمد درویش، محقق و کنشگر محیط زیست می‌گوید:‌ در حال حاضر در ایران، تا ۱۵۰۰ سال هم پایه درخت چنار داریم و چنار، جزو درختانی است که توانایی سازگاری بسیار بالایی به خصوص در منطقه تهران دارد و زمانی به تهران «چنارستان» می‌گفتند. هنوز هم در اطراف امام‌زاده‌های تهران، درختان کهنسال را می بینید؛ از جمله در منطقه درکه.

او ادامه می‌دهد: اتفاقی که افتاده این است که ما درختان چنار خیابان ولیعصر و محیط‌های شهری را در معرض آلودگی شدید هوا و آلودگی نوری قرار داده‌ایم، مواد شیمیایی زیاد و فاضلاب‌های مغازه‌ها، خانه‌ها و شرکت‌ها وارد خاک این درختان شده و متأسفانه حریم را در کاشت‌شان رعایت نکرده‌اند و آنها برای تأمین غذا رقابت زیادی را تحمل کرده‌اند.

مهم‌ترین بلایی که بر سر درختان چنار خیابان ولیعصر آمده، برج‌های بلندمرتبه‌ای است که حداقل پنج تا ده طبقه هم به بهانه پارکینگ در زیر آن‌ها ساخته شده و تمام شبکه ریشه‌های این درختان را خشک کرده است.

او ادامه می‌دهد: ما به‌تدریج خاک اطراف آنها را سفت و موزاییک، آسفالت یا سیمان کردیم و دسترسی آن‌ها را به آب و منابع غذایی هم کاهش دادیم. مجموعه این عوامل سبب شد که سن و طول عمر درختان کاهش پیدا کند و حتی در مقاطعی، برخی از این سودجویان که برج، مال و مراکز تجاری داشتند، و می‌خواستند چشم انداز ویترین‌شان مشخص باشد، به عمد پای این درختان مواد سمی ریختند و اگر در خیابان ولیعصر حرکت کنید می‌بینید که جاهایی که برج‌های تجاری وجود دارد، درختان بیشتر خشک شده‌اند. و جاهایی که هیچ برج تجاری موجود نیست، فقط یک دیوار خالی است. این سوال مطرح می‌شود که چرا در جاهایی که عملیات ساختمانی اتفاق افتاده میزان خسارت به این درختان بیشتر است و این نشان می‌دهد که عمدی در خشک شدن این درخت‌ها وجود داشته است.

اطلس مال دلیل خشک شدن درختان پارک نیاوران

به گفته درویش نه تنها شهرداری تهران بلکه در کل، آن طور که باید به سالم‌سازی و حراست از این جذاب‌ترین، مهمترین و طولانی‌ترین خیابان خود نپرداخته‌اند. شهرداری نباید اجازه می‌داد که برج‌هایی در کنار این درختان ساخته شود که برای ساختن‌شان بیش از ۱۰ تا ۲۰ متر زمین را حفاری کنند و تمام سیستم زه‌کش این درخت‌ها را از بین ببرند... در واقع آنها به بهانه اینکه می‌خواهند از قیمت زمینشان بیشتر استفاده کنند، چشم‌شان را بستند و این اتفاق افتاد. شما می‌بینید که حالا متوجه شده‌اند که دلیل خشک شدن درختان در نیاوران، پارک نیاوران و مجموعه تاریخی نیاوران، همین اطلس مال بوده که در اقدسیه ساخته شده و تمام سیستم زه‌کش را مختل کرده و مثل سدی طبیعی در زیر زمین عمل کرده است... ریشه‌های درختان، در زیر آبی که نمی‌تواند جاری شود در حال گندیدن است و دلیل اینکه ما مقاومت کردیم تا در پارک قیطریه مسجد ساخته نشود ـ به رغم اینکه فقط چهار درخت قطع می‌شدـ همین بود که وقتی شما ۲۰ متر گودبرداری می‌کنید، تمام شبکه ریشه‌های درختان را از بین می‌برید..‌.

او در ادامه می‌گوید: در حال حاضر مهم‌ترین بلایی که بر سر درختان چنار خیابان ولیعصر آمده، برج‌های بلندمرتبه‌ای است که حداقل پنج تا ده طبقه هم به بهانه پارکینگ در زیر آن‌ها ساخته شده و تمام شبکه ریشه‌های این درختان را خشک کرده و آن‌ها به مرور بیمار و دچار آفت می‌شوند. این در حالی‌ است که آقای چمران می‌گوید درختان سرطان گرفته‌اند و باید قطع‌شان کرد! به‌نظر می‌رسد سرطان، در فکر و اندیشه این دست مدیران ناکارآمد است که متأسفانه صندلی‌ها را به اشتباه اشغال کرده‌اند...

بیشتر بخوانید: عکس/ قطع درختان در سطح شهر بندرعباس

درویش اضافه می‌کند:‌ شما یک روز خودتان پیاده بروید و رصد کنید؛ هر جایی که برج بلندمرتبه‌تری می‌بینید، وضعیت درختان در آنجا بدتر است. به مجموعه کاخ سعدآباد بروید که عمر درختان چنارش با ولیعصر یکی است و ببینید آن‌ها چقدر سرحال‌ترند، چون اطراف آنجا ساختمان‌سازی نشده، آب خوب خورده‌اند، هوا خوب بوده و نظام ریشه‌ایشان حفظ شده است و در کاخ سعدآباد، می‌بینید در جاهایی که شروع به ساخت و ساز کرده‌اند، درختان دارند آسیب می‌بینند، دچار خزان زودرس شده‌اند و دارند خشک می‌شوند.

پشت پرده بیماری چنارهای ولیعصر

کارشناسان محیط زیست هم معتقدند که اگر مدیریت شهری به‌موقع مداخله می‌کرد، می‌توانست با اقدامات مناسب از خشکیدگی و آسیب جدی به این درختان جلوگیری کند. پیشگیری همیشه بهتر از هر درمان است، اما متأسفانه در مواردی شاهد تصمیمات سلیقه‌ای و نادرست بوده‌ایم.

بیماری قارچی، یکی از شایع‌ترین مشکلات درختان چنار خیابان ولیعصر است. این بیماری به‌راحتی از طریق بارندگی یا هوا منتقل می‌شود و در صورت عدم درمان به‌موقع، می‌تواند کل مجموعه درختان را آلوده کند.

به گفته آنها یکی از عوامل اصلی آسیب‌دیدگی درختان، ساخت‌وسازهای بی‌رویه و برج‌سازی در اطراف خیابان است. این موضوع باعث شده که نفوذپذیری خاک کاهش یابد و ریشه درختان به‌شدت آسیب ببیند. همچنین، سایه‌افکنی ساختمان‌ها و تغییرات ارتفاعی در ساخت‌وسازها، دسترسی درختان به نور و مواد مغذی را محدود کرده است.

مشکل دیگر، سیمان‌کاری و بستن فضای خاک اطراف درختان است. سیمان‌ریزی در پیاده‌روها و مسیرهای آبی باعث شده که خاک به‌عنوان یک موجود زنده، عملکرد خود را از دست بدهد. میکروارگانیسم‌های موجود در خاک که وظیفه تبادل مواد مغذی با ریشه درختان را دارند، در این شرایط از بین می‌روند و خاک به جسمی بی‌جان تبدیل می‌شود. این موضوع به مرور زمان باعث ضعف عمومی درختان و شیوع بیماری‌های قارچی می‌شود.

بیماری قارچی، یکی از شایع‌ترین مشکلات درختان چنار خیابان ولیعصر است. این بیماری به‌راحتی از طریق بارندگی یا هوا منتقل می‌شود و در صورت عدم درمان به‌موقع، می‌تواند کل مجموعه درختان را آلوده کند. مقابله با این بیماری‌ها هزینه‌بر و دشوار است، اما پیشگیری از آن با تقویت خاک و رسیدگی به‌موقع امکان‌پذیر است.

یکی دیگر از مشکلات جدی، مدیریت نامناسب منابع آبی است. خیابان ولیعصر در گذشته به دلیل وجود قنات‌ها و آب‌های روان، محیط مناسبی برای رشد درختان چنار بود. اما اکنون، با خشک شدن قنات‌ها و نبود عدالت در توزیع آب، آبیاری به‌صورت دستی و نامنظم انجام می‌شود که به هیچ‌وجه پاسخگوی نیاز درختان نیست.

پیشنهاد برخی از گیاه شناسان این است که در این شرایط، لازم است که به جای تکرار چرخه معیوب کاشت و جایگزینی دوباره چنارهای آسیب‌دیده، به تدریج از گونه‌های مقاوم‌تر مانند صنوبر، تبریزی یا دیگر درختان بومی استفاده شود. این تغییر نگرش به طراحی فضای سبز می‌تواند در بلندمدت پایداری محیط زیست شهری را تضمین کند.

برای حفظ فضای سبز خیابان ولیعصر، نیازمند یک بازنگری اساسی در نحوه مدیریت و حفاظت از این سرمایه طبیعی هستیم. این شامل برنامه‌ریزی دقیق برای آبیاری، جلوگیری از سیمان‌ریزی، درمان به‌موقع بیماری‌ها، و جایگزینی تدریجی درختان آسیب‌دیده با گونه‌های مقاوم‌تر است. با توجه به بحران‌های گرمایشی و کمبود آب، این اقدامات دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت است.

حفظ چنارهای ولیعصر، تنها به معنای نگهداری چند اصله درخت نیست، بلکه تلاشی برای حفظ هویت تاریخی و طبیعی تهران است. این درختان به عنوان بخشی از تاریخ شهر، نمایانگر پیوند گذشته با حال هستند. همچنین از منظر زیست‌محیطی، این درختان نقشی حیاتی در بهبود کیفیت هوا و کاهش اثرات گرمایی شهر دارند.

چنارهای ولیعصر بیش از آن که درختانی برای زینت خیابان باشند، بخشی از روح تهران هستند. خیابان ولیعصر و چنارهایش، نمادی از مقاومت هستند. چنارهایی که در برابر سرطان ساخت و ساز مقاومت کردند و همچنان نفس می‌کشند.