خلخالی در آستانه مرگ از طرف دوستانش هم عیادت‌کننده نداشت

اقتصاد۲۴- مستند خوش‌ساخت «ضد قهرمان» که پرتره آیت‌الله صادق خلخالیست و هم در جشنواره سینما حقیقت و هم در جشنواره فجر ۱۴۰۳ و هم در فضای آنلاین اکران شد با معیار‌های تاریخ‌نگاری با مجوز رسمی در جمهوری اسلامی و سازمان فرهنگی رسانه‌ای اوج شجاعانه و نسبتا منصفانه محسوب می‌شود. انتخاب این موضوع تابو توسط عارف افشار شهامت می‌طلبیده است. از نقاط قوت مستند می‌توان به کشف و نمایش تصاویر آرشیوی کمتر دیده شده و دیده نشده، شکار جملات و لحظات بسیار جالب در گفت‌و‌گو با بعضی از چهره‌ها (به‌ویژه علی‌اکبر ناطق‌نوری) و ملموس‌سازی سهل‌گیری و نقض دادرسی عادلانه در صدور احکام اعدام و مجازات‌های خشن و سنگین توسط صادق خلخالی اشاره کرد.

مستند همچنین در برقراری نسبت میان عملکرد و میراث صادق خلخالی در دهه اول انقلاب با دو عامل نسبتا موفق عمل کرده است: اول، تاثیر زمینه انقلابی در جامعه و حاکمیتِ نوتاسیس و دوم، تاثیر کودکی و ویژگی‌های شخصیتی صادق خلخالی. دومی بدون اولی مجال پرورش و اثرگذاری ملی نمی‌یافت، چنان‌که مرگ مهجور او در سال‌های فاصله‌گیری جامعه و حاکمیت ایران از انقلاب ۵۷ نشانه‌اش بود. مستند نمایش می‌دهد که خلخالی تندخو و خشنِ در مجازات در سال‌های پس از انقلاب برای بخش قابل اعتنایی از جامعه ایران قهرمان شده بود، همان‌طور که در اغلب انقلاب‌ها دفعی‌گرایی و حذف‌گرایی محبوب و رایج و نصر بالرعب حاکم می‌شود و همین خلخالی بعد از فاصله‌گیری جامعه و حاکمیت از شرایط انقلابی در آستانه مرگ در عزلتش حتی از سوی دوستان نزدیک سابق هم عیادت‌کننده نداشت. خلخالی را شرایط انقلابی قهرمان کرد و شرایط پساانقلابی ضد قهرمان.

تصویر نظام قضایی غیرمستقل و علل قدرتِ خلخالی با بهره‌گیری از اقتضائات فضای انقلابی و حتی به‌رغم مخالفان نیرومند در سطح رهبران انقلاب هم در مستند به‌خوبی پردازش شده است. روایت کارگردان خالی از شیطنت یا کاستی نیست (مثلا در بزرگ‌نمایی حمایت آیت‌الله منتظری از خلخالی و پوشش ندادن نقد‌های آیت‌الله منتظری به او و نپرداختن به برخی مصادیق مهم احکام غیرعادلانه خلخالی)، اما در مجموع از حیث تعادل و انصاف در روایت نمره قبولی می‌گیرد.  

بیشتر بخوانید: چالش‌های تاریخ‌ساز روسای جمهور در بهارستان؛ بازخوانی جلسات رای اعتماد مجلس در ایران

در نهایت مخاطب مستند از شخصیت خلخالی ارتفاع می‌گیرد و خلخالیسم را نوعی گرایش به خشونت و حذف‌گرایی و دفعی‌گرایی پوپولیستی و برخورد امنیتی در موضوعات اجتماعی و سیاسی و «ساده‌بینی مسائل پیچیده» می‌بیند که در شرایط انقلابی بالید و بعد افول کرد، هنوز هم در برخی نیرو‌ها و چهره‌ها به حیات ضعیف‌ترش ادامه می‌دهد و اشکال جدیدی از آن می‌تواند در شرایط دیگر دوباره قوی شود.

امیدوارم پرتره‌های سیاسی خوش‌ساخت بیشتری درباره شخصیت‌ها و رهبران سیاسی جریان‌های مختلف توسط طیف متکثرتری از کارگردانان مجال ساخت و انتشار بیابد. شخصا دریغ می‌خورم که هنوز پرتره‌های قدرتمندی درباره اکبر هاشمی‌رفسنجانی، بهزاد نبوی، علی‌اکبر ناطق‌نوری، محمد خاتمی، محمدجواد ظریف، حسن روحانی، محمود احمدی‌نژاد، مسعود پزشکیان، مهدی کروبی، میرحسین موسوی، اسحاق جهانگیری، سعید جلیلی، مسعود رجوی، حسینعلی منتظری، فرخ نگهدار، محمدباقر قالیباف، سعید حجاریان و… ساخته یا منتشر نشده است.