پارادوکس کاهش نقدینگی و تورم در اقتصاد ایران

اقتصاد۲۴- تورم یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی ایران در دهه‌های اخیر بوده است. در سال‌های اخیر، نرخ تورم در ایران به‌طور قابل توجهی افزایش یافته و به یکی از نگرانی‌های اصلی سیاستگذاران، فعالان اقتصادی و مردم تبدیل شده است.

به گفته کارشناسان اقتصادی افزایش تورم در ایران ریشه در عوامل متعددی مانند رشد بی‌رویه نقدینگی، تحریم‌های بین‌المللی، کاهش ارزش پول ملی و مشکلات ساختاری اقتصاد دارد. این پدیده پیامد‌های منفی متعددی مانند کاهش قدرت خرید مردم، افزایش نابرابری اقتصادی، کاهش سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی و افزایش فشار بر نظام بانکی داشته است.

برای کنترل نرخ تورم در آینده، انجام اصلاحات ساختاری، بهبود سیاست‌های پولی و مالی و کاهش انتظارات تورمی ضروری است. بدون این تغییرات، تورم همچنان به عنوان یک چالش بزرگ در اقتصاد ایران باقی خواهد ماند. یکی از اصلی‌ترین دلایل افزایش تورم در ایران، رشد سریع نقدینگی است. در سال‌های اخیر، حجم نقدینگی در اقتصاد ایران به دلیل کسری بودجه دولت، افزایش هزینه‌های جاری و سیاست‌های انبساطی پولی، به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است.

این رشد نقدینگی بدون پشتوانه تولیدی، باعث افزایش تقاضا و در نتیجه افزایش قیمت‌ها شده است. بر اساس آخرین آمار‌های جدید پولی از رشد نقطه به نقطه نقدینگی در آذرماه ۱۴۰۳ به ۲۸.۱ درصد و رشد نقطه‌ای پایه پولی به ۲۰ درصد رسیده است. این در حالی است که این میزان در ابتدای سال جاری در محدوده ۲۵ درصد بود.

نقش انتظارات تورمی در تشدید تورم

تحریم‌های بین‌المللی به ویژه پس از خروج ایالات متحده از برجام، تاثیر عمیقی بر اقتصاد ایران گذاشته است. کاهش درآمد‌های نفتی، محدودیت در دسترسی به منابع مالی بین‌المللی و کاهش صادرات غیرنفتی، باعث کاهش عرضه ارز و افزایش نرخ ارز شده است. افزایش نرخ ارز نیز به نوبه خود، هزینه واردات را افزایش داده و تورم را تشدید کرده است.

بیشتر بخوانید:افزایش تورم در سایه تحریم/ بخشی از مردم مادون طبقه شده‌اند

افزایش نرخ ارز و کاهش ارزش پول ملی، یکی دیگر از عوامل مهم افزایش تورم در ایران است. با کاهش ارزش ریال، قیمت کالا‌های وارداتی و مواد اولیه افزایش یافته و این افزایش هزینه‌ها به مصرف‌کنندگان منتقل شده است. این پدیده به ویژه در مورد کالا‌های اساسی مانند دارو، مواد غذایی و کالا‌های صنعتی مشهود است. انتظارات تورمی نیز نقش مهمی در تشدید تورم ایفا می‌کند. وقتی مردم و فعالان اقتصادی انتظار دارند که قیمت‌ها در آینده افزایش یابد، این انتظارات به صورت خودجوش باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود. این چرخه انتظارات و افزایش قیمت‌ها، تورم را در کوتاه‌مدت تشدید می‌کند.

ضمن آنکه اقتصاد ایران با مشکلات ساختاری متعددی از جمله وابستگی به درآمد‌های نفتی، ناکارآمدی نظام مالیاتی، ضعف بخش خصوصی و نبود اصلاحات اقتصادی موثر روبه‌رو است که این مشکلات ساختاری باعث شده که اقتصاد ایران نتواند به‌طور موثر به شوک‌های خارجی و داخلی پاسخ دهد و تورم به یک پدیده مزمن تبدیل شود.

پیامد‌های افزایش تورم

افزایش تورم باعث کاهش قدرت خرید مردم شده است. با افزایش قیمت‌ها، درآمد واقعی خانوار‌ها کاهش یافته و توانایی آنها برای خرید کالا‌ها و خدمات اساسی محدود شده است. این پدیده به ویژه بر اقشار کم‌درآمد جامعه تاثیر منفی گذاشته و فقر را تشدید کرده است. تورم بالا باعث افزایش نابرابری اقتصادی شده است. اقشار کم‌درآمد که بخش عمده‌ای از درآمد خود را صرف خرید کالا‌های اساسی می‌کنند، بیشترین آسیب را از افزایش تورم می‌بینند.

بیشتر بخوانید:چه عواملی شاخص قیمت مصرف‌کننده را بالا برده‌اند؟

در مقابل، اقشار پردرآمد که دارایی‌های خود را در بازار‌های موازی مانند مسکن، طلا و ارز سرمایه‌گذاری می‌کنند، کمتر تحت تاثیر تورم قرار می‌گیرند. تورم بالا باعث کاهش سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی شده است. با افزایش نااطمینانی و کاهش ارزش پول ملی، سرمایه‌گذاران تمایل کمتری به سرمایه‌گذاری در بخش‌های مولد اقتصاد دارند. این پدیده باعث کاهش تولید، افزایش بیکاری و کاهش رشد اقتصادی شده است. تورم بالا باعث افزایش فشار بر نظام بانکی شده است. با افزایش نرخ تورم، نرخ سود واقعی سپرده‌ها کاهش یافته و مردم تمایل کمتری به نگهداری پول خود در بانک‌ها دارند. این پدیده باعث کاهش منابع بانکی و افزایش فشار بر نظام بانکی شده است.

رابطه نقدینگی و تورم

قدرت‌الله امام‌وردی، کارشناس اقتصادی در واکنش به پارادوکس افت نقدینگی و رشد تورم به «اعتماد» گفت: رابطه بین نقدینگی و تورم لزوما یک به یک نیست. به عبارت دیگر نمی‌توان انتظار داشت که کاهش نرخ رشد نقدینگی در کوتاه‌مدت بلافاصله منجر به کاهش تورم شود.

بیشتر بخوانید:اینفوگرافی/ نرخ تورم ماهانه به بیشترین سطح در ۱۳ ماه اخیر رسید

در کوتاه‌مدت، عوامل دیگری مانند تحریم‌ها، تنش‌های منطقه‌ای، انتخابات امریکا و تهدید‌های سیاسی مانند اقدامات ترامپ، تاثیر بیشتری بر تورم دارند. این عوامل باعث می‌شوند که اثرات رشد نقدینگی با تاخیر یک تا دو ساله در تورم ظاهر شود. امام‌وردی ادامه داد: در بلندمدت، رابطه بین نرخ رشد نقدینگی و تورم تقریبا مستقیم و یک به یک است. مطالعات نشان می‌دهند که همبستگی بین این دو متغیر در بلندمدت نزدیک به ۲/۹۹ درصد است. این بدان معناست که در بلندمدت، افزایش نقدینگی به‌طور مستقیم بر تورم تاثیر می‌گذارد.

عوامل موثر بر تورم در کوتاه‌مدت

او افزود: تحریم‌ها و تنش‌های سیاسی از جمله عوامل کلیدی هستند که در کوتاه‌مدت بر تورم تاثیر می‌گذارند. به عنوان مثال، افزایش نرخ ارز به دلیل تحریم‌ها باعث کاهش ارزش پول ملی و در نتیجه افزایش قیمت کالا‌ها و خدمات می‌شود. این پدیده به‌طور مستقیم بر قدرت خرید مردم تاثیر می‌گذارد و تورم را تشدید می‌کند.

امام‌وردی خاطرنشان کرد: انتظارات تورمی نیز نقش مهمی در نوسانات قیمت‌ها ایفا می‌کند. وقتی مردم و فعالان اقتصادی انتظار دارند که قیمت‌ها در آینده افزایش یابد، این انتظارات به صورت خودجوش باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود. این چرخه انتظارات و افزایش قیمت‌ها، تورم را در کوتاه‌مدت تشدید می‌کند.

او در خصوص احتمال به وجود آمدن ابرتورم در اقتصاد کشور نیز تصریح کرد: ابرتورم به دوره‌هایی اطلاق می‌شود که در آن تورم به مدت سه ماه متوالی به بیش از ۵۰ تا ۶۰ درصد در ماه می‌رسد. خوشبختانه اقتصاد ایران هنوز به این مرحله نرسیده است، اما با توجه به تشدید تحریم‌ها و تنش‌های سیاسی، این احتمال هست که در آینده با چنین چالشی مواجه شویم.

امام‌وردی گفت: از سال ۱۳۹۷، هسته مقاومت تورم در اقتصاد ایران از حدود ۲۰ درصد به ۴۰ درصد افزایش یافته است. این به معنای پایدار شدن رشد تورم و قیمت‌ها در اقتصاد ایران است. به عبارت دیگر، تورم در ایران به یک پدیده مزمن تبدیل شده است که به دلیل عوامل ساختاری و سیاسی ادامه دارد.

آینده تورم در ایران، تاثیر مذاکرات و تحریم‌ها

این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: بدون بهبود شرایط تحریم‌ها و انجام مذاکرات موثر، کاهش تورم بعید به نظر می‌رسد. کاهش درآمد‌های نفتی به دلیل تحریم‌ها و افزایش نرخ ارز، دو عامل کلیدی هستند که در کوتاه‌مدت بر تورم تاثیر می‌گذارند. تا زمانی که این عوامل برطرف نشوند، انتظار کاهش تورم منطقی نیست. او افزود: در بلندمدت، کاهش نرخ رشد نقدینگی می‌تواند به کاهش تورم کمک کند، اما این اثر تنها در صورتی محسوس خواهد بود که عوامل کوتاه‌مدت مانند تحریم‌ها و انتظارات تورمی کنترل شوند.

بیشتر بخوانید:۵ مخاطره پیش‌روی خاورمیانه در سال ۲۰۲۵؛ از ایران تا ترکیه و امارات/ تورم دغدغه اصلی کشور‌های منطقه منا

در غیر این صورت، نوسانات قیمت‌ها و تورم همچنان ادامه خواهد داشت. در کوتاه‌مدت، عوامل سیاسی و اقتصادی مانند تحریم‌ها، تنش‌های منطقه‌ای و انتظارات تورمی نقش اصلی را در تعیین نرخ تورم ایفا می‌کنند. امام‌وردی گفت: در بلندمدت، رابطه بین نقدینگی و تورم مستقیم و قابل پیش‌بینی است. برای کنترل تورم در ایران، علاوه بر مدیریت نقدینگی، لازم است شرایط سیاسی و اقتصادی بهبود یابد و تحریم‌ها کاهش پیدا کند. بدون این تغییرات، تورم همچنان به عنوان یک چالش بزرگ در اقتصاد ایران باقی خواهد ماند.