وداع با خودکفایی/ بحران خشکسالی، بی آبی و کشاورزی پرهزینه آینده ایران را به واردات صرف گره زد

اقتصاد۲۴- در روز‌هایی که بحران آب و خشکسالی به بحرانی ملی در ایران تبدیل شده، مسئولان دولتی همچنان مردم را در خط مقدم سرزنش‌ها قرار می‌دهند. از آگهی‌های تلویزیونی تا تریبون‌های رسمی، مصرف خانگی را عامل اصلی کم‌آبی می‌دانند. آیا متهم ردیف اول کم‌آبی مردم هستند؟ این نگاه یک‌سویه، نقش دولت در شکل‌گیری و تعمیق بحران را پنهان می‌کند.

در روز‌های گرم تابستان، قطع مکرر برق و قطعی آب به واقعیتی معمول در بسیاری از شهر‌ها تبدیل شده است. مردمی که زیر آفتاب تیر و مرداد نفس می‌کشند، همزمان باید با بی‌آبی، بی‌برقی و گرمای طاقت‌فرسا دست‌وپنجه نرم کنند.

طی چند دهه‌ی گذشته، سیاست‌گذاران در ایران مسیر توسعه را بر محور خودکفایی غذایی تعریف کردند. این سیاست که به‌ظاهر با هدف کاهش وابستگی به واردات اتخاذ شده بود در عمل به مصرف بی‌رویه منابع طبیعی به‌ویژه منابع آبی تجدیدناپذیر و تخریب ساختاری بخش کشاورزی منجر شد. گسترش کشت گندم، برنج، نیشکر و پنبه در اقلیم‌های خشک، بدون لحاظ کردن توان بوم‌سازگان (اکوسیستم) و ظرفیت منابع، نتیجه‌ای جز خشکی سرزمین و تشدید وابستگی نداشت.

بر اساس آمار رسمی وزارت نیرو، تولید هر کیلوگرم برنج در ایران نیازمند حدود ۳۴۰۰ لیتر آب است. با این حساب، سالانه به‌طور تقریبی بیش از هفت میلیارد مترمکعب از منابع آبی کشور صرف کشت برنج می‌شود. این در حالی است که برای تحقق کامل خودکفایی در تولید برنج، این عدد باید به حدود ۱۰٫۲ میلیارد مترمکعب می‌رسید، رقمی که در بستر بحران فراگیر کم‌آبی، بیش از آنکه نشان از سیاستی عقلانی داشت، زنگ خطری جدی برای آینده منابع آب کشور به شمار می‌رفت.

واقعیت آن است که در سال‌های گذشته، اگر تلاش‌های مکرر دولت را برای دستیابی به خودکفایی در محصولاتی مانند برنج و گندم را تقریبی حساب کنید به قیمت اتلاف میلیارد‌ها مترمکعب آب تمام شده است.

خوکفایی فدای آبادی شد!

سرنوشت دریای آرال می‌تواند آینه‌ای عبرت‌آموز برای ایران باشد. در دهه ۱۹۶۰ میلادی، اتحاد جماهیر شوروی با هدف خودکفایی در پنبه، آب دو رودخانه اصلی آسیای میانه، آمودریا و سیردریا را به سوی مزارع پنبه منحرف کرد. نتیجه این تصمیم، مرگ تدریجی دریاچه‌ای بود که روزی چهارمین دریاچه بزرگ جهان بود.

با خشک شدن آرال، ماهی‌گیری نابود شد، گرد و غبار سمی بر شهر‌ها نشست، کشاورزان مهاجرت کردند و اکوسیستم یک منطقه وسیع به فاجعه زیست‌محیطی بدل شد. شوروی هرگز در پنبه خودکفا نشد، اما بهای این شکست را با مرگ یک دریاچه و فقر منطقه‌ای پرداخت.

حالا ایران با روایتی مشابه روبه‌روست. آیا می‌توان در اقلیم نیمه‌خشک ایران با منابع محدود، خودکفا شد؟ داستان خشکسالی یک شبه بر دامان ایران رخت نبسته است، پس چرا در همین ماه‌های اخیر در حالی که بحران آب به اوج خود رسید، وزیر جهاد کشاورزی و برخی نهاد‌های رسمی، همچنان از هدف خودکفایی در تولید موز سخن می‌گفتند. این در حالی است که برای تحقق این اهداف به میلیارد‌ها مترمکعب آب نیاز است. آیا مسئولان سواد و مدیریت منابع کشور را ندارند یا چشم‌بسته در پی نمایش اقتدار و استقلال توخالی هستند؟

بیشتربخوانید:دریاچه ارومیه در آستانه خشکی و ویرانی/ ۳۰ هزار میلیارد تومان تلف شد؛ مقصر کیست؟

داوود رنگی، عضو هیأت نمایندگان اتاق بازرگانی تهران، با اشاره به خشکسالی گسترده و فرسایش منابع آبی کشور، به تجارت‌نیوز گفت: ایران حتی به خودکفایی نسبی هم نمی‌رسد. هم‌اکنون وابستگی به واردات در بسیاری از حوزه‌ها بسیار بالاست. جو، حدود ۵۰ درصد وارداتی است. در دانه‌های روغنی، وابستگی به بالای ۹۰ درصد می‌رسد و حتی در سدیم نیز کشور به دلیل کاهش بارندگی نیازمند واردات شده است.

خشکسالی و ناکارآمدی مدیریتی شرایط کشاورزان را به‌شدت بحرانی کرده است

او ادامه داد: این وابستگی در حال افزایش است. خشکسالی از یک سو و ناکارآمدی مدیریتی از سوی دیگر، شرایط کشاورزان را به‌شدت بحرانی کرده است. کشاورز در این کشور برای تأمین آب، کود و بذر به مشکل می‌خورد. در دی و بهمن که تولید کود شیمیایی باید فعال باشد به خاطر قطع گاز و برق کارخانه‌ها تعطیل می‌شوند.

وزارت جهادکشاورزی حتی توان پیش‌بینی میزان تولید یک محصول را ندارد

او عملکرد وزارت جهاد کشاورزی را در مدیریت بازار نهاده‌ها فوق‌العاده ضعیف توصیف کرد و توضیح داد: این وزارتخانه حتی توان پیش‌بینی میزان تولید یک محصول را ندارد. همین است که در یک بازه کمبود و در بازه دیگر مازاد دارد. نوسانات مرغ، گوشت و تخم‌مرغ هم ریشه در همین بی‌برنامگی دارد.

اگر این روند ادامه یابد آینده ایران به‌شدت به واردات مواد غذایی گره می‌خورد / وابستگی در شرایط فشار‌های تحریمی و نوسانات ارزی می‌تواند امنیت غذایی کشور را از درون متلاشی کند

رنگی در پایان خاطرنشان کرد: اگر این روند ادامه یابد، آینده ایران به‌شدت به واردات مواد غذایی گره می‌خورد. این وابستگی در شرایطی که ایران با فشار‌های تحریمی و نوسانات ارزی مواجه است، می‌تواند امنیت غذایی کشور را از درون متلاشی کند.

ایران از حادثه تاریخی آرال عبرت نگرفت

واقعیت این است که سیاست خودکفایی، اگر با درک دقیق از منابع و ظرفیت‌های اقلیمی همراه نباشد، نه‌تنها شکست می‌خورد، بلکه با خود فاجعه هدر رفت آب را به بار می‌آورد. تجربه‌ی آرال نشان داد که توسعه کشاورزی در تضاد با واقعیت اقلیم، به قیمت نابودی یک زیست‌بوم تمام می‌شود. در ایران نیز نشانه‌های این بحران از خشک شدن دریاچه ارومیه تا زاینده‌رود، از نابودی تالاب‌ها تا فرونشست زمین در دشت‌های حاصلخیز سال‌هاست نمایان شده است.

عیسی کلانتری، وزیر اسبق کشاورزی، هم در گفت‌و‌گو ویدیویی با نگاهی انتقادی به سیاست‌های خودکفایی در ایران، گفت: نباید خودکفایی را به قیمت نابودی منابع آبی کشور دنبال کرد.

او با اشاره به اثرات فاجعه‌بار این رویکرد توضیح داد: چندین میلیون هکتار از منابع آب زیرزمینی کشور نابود شد، اما برخی مسئولان همچنان اصرار دارند هرچه آب در سفره‌های زیرزمینی هست، استخراج و صرف تولید شود.

کلانتری با بیان اینکه ۹۰ درصد تولیدات کشاورزی ایران وابسته به آبیاری است، هشدار داد: بدون منابع آب پایدار، اصولاً چیزی به‌نام تولید وجود ندارد. سیاست خودکفایی بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌های زیست‌محیطی خطری جدی برای آینده سرزمین است.

بی‌آبی، بی‌برقی و مدیریت ضعیف تابستان ایران را فلج کرد

این وضعیت یک‌شبه شکل نگرفته. کاهش آب سفره‌های زیرزمینی، از بین رفتن تنوع زیستی، تخریب خاک و فرسایش منابع، همه حاصل دهه‌ها سیاست‌گذاری نادرست‌اند. با این حال، تا همین چند ماه اخیر، دولت همچنان از خودکفایی می‌گفت، بدون اینکه پاسخ دهد این هدف چگونه قرار است در کشوری تحقق یابد که دیگر حتی توان تأمین آب شرب برخی شهرهایش را ندارد.

منطقی است که بحران کم‌آبی تنها با این اتفاق پیش نیامده، اما مسئولیت بحران امروز را هم نمی‌توان به دوش مردم انداخت. اگر قرار است صرفه‌جویی به‌عنوان یک راهکار ملی مطرح شود، باید ابتدا در سطح تصمیم‌سازی آغاز شود. بازنگری در اهداف، توقف پروژه‌های مخرب، اصلاح الگوی کشت، بهره‌وری آب و بازگشت به برنامه‌ریزی مبتنی بر اقلیم، تنها راه‌های خروج از این چرخه باطل هستند.