آموزش آبی درس غایب دروس آموزشی در ایران

اقتصاد۲۴- کمبود منابع آبی مختص به ایران نیست و بسیاری از کشور‌های جهان با آن درگیرند. یکی از راه‌های برنامه‌ریزی برای این بحران آموزش به کودکان و نوجوانان است. در سال‌های اخیر آموزش‌وپرورش کشورمان تصمیم گرفت درس عمومی‌ای را در پایه یازدهم به محیط‌زیست اختصاص دهد. این کتاب محورهایی، چون آب، خاک، هوا، انرژی، زباله، تنوع‌زیستی و محیط‌زیست را مورد بررسی قرار می‌دهد. در این نوشته با استقبال از چنین رویکردی به نقد محتوایی محور آب می‌پردازیم. همچنین، این رویکرد را با پروژه «سواد آب بیابان» در ایالت آریزونا در آمریکا مقایسه می‌کنیم.

تحلیل مؤلفان این است که کتاب درسی «انسان و محیط‌زیست ایران» بنا به فطرت الهی نگاشته شده و پرورش نسلی آگاه، مسئولیت‌پذیر، فعال و امیدوار به آینده را دنبال می‌کند و پنج اصل علم، تفکر، ایمان، اخلاق و عمل را در نگارش آن مورد توجه قرار داده‌اند. مؤلفان بر اصل ۵۰ قانون اساسی تأکید کرده‌اند که وظیفه عمومی افراد را حفاظت محیط‌زیست و ممنوع‌بودن آلودن و تخریب آن می‌داند. فعالیت دانش‌آموزی این درس شامل پرس‌وجو، تحقیق و تهیه گزارش و جمع‌آوری عکس است.

ایرادات کتاب درسی

تدارک چنین واحد درسی‌ای اقدام بسیار مفیدی در آشنایی دانش‌آموزان با محیط‌زیست است، ولی ایراداتی به نگارش این کتاب وجود دارد. از جمله اینکه این درس رویکردی کلی به مسئله آب دارد و مصرف روزانه آب هر فرد را ۲۰۰ لیتر آب عنوان می‌کند، درصورتی‌که مصرف هر فرد با توجه به جغرافیا، در شهر یا روستا بودن، شغل و ویژگی‌های دیگر متفاوت است. این نگاه عملاً مسیر انتقاد و پرسشگری را محدود می‌کند.

از دیگر نکات کلی کتاب آن‌که در آن آمده است در کل کشور بیش از ۷۰ درصد آب صرف کشاورزی می‌شود، درحالی‌که بنا به آمار آبفا ۸۵ درصد آب مصرفی شهر‌های بزرگ مصارف خانگی دارد و با ترسیم نمودار کلی مصرف آب این حس القا می‌شود که در شهر‌ها صرفه‌جویی آب ضرورتی ندارد.

بیشتر بخوانید:هشدار کاوه مدنی درباره ورشکستگی آبی به شورای عالی آب چه بود؟ / با آب تجدیدناپذیر بادمجان، گوجه و خیار می‌کارند

از سوی دیگر، فعالیت‌های دانش‌آموزی این درس با واقعیت ارتباط روشنی ندارد. مثلاً از دانش‌آموزان خواسته می‌شود در مصرف آب در همه امور خانگی صرفه‌جویی کنند و نتیجه را در قبض آب‌بها مقایسه کنند. مؤلف هیچ ضرورتی ندیده که کل خانواده را درگیر فعالیت کند؛ زیرا بخش مهمی از آب توسط والدین و دیگر اعضای خانواده مصرف می‌شود. از طرفی، قبوض آب هر مجتمع جمعی است و عملاً هر پیشنهاد صرفه‌جویی برای دانش‌آموز به نتیجه مفیدی ختم نمی‌شود.

علاوه‌بر اینها، بازدید علمی و یادگیری عینی در این درس در نظر گرفته نشده است. دانش‌آموزان با منابع آبی کل کشور از جمله آبخوان‌ها و طرح‌های بازچرخانی آب (بازیافت فاضلاب) آشنا نمی‌شوند و از میزان آب مصرف‌شده در بخش کشاورزی و صنعت و خانوار بی‌اطلاع می‌مانند. این درحالی‌است که ارائه آمار کلی در مورد مصرف آب و ارائه تصاویری در مورد انواع آبیاری‌های کشاورزی به‌تنهایی و بدون امکان تجربه عینی یادگیری را عمق نمی‌بخشد. از دیگر نواقص مهم کتاب آن‌که رویکردی به توسعه پایدار ندارد. از بحران خشکیدن دریاچه ارومیه یاد می‌کند، اما از چرایی آن نمی‌گوید.

طرح «سواد آبی بیابان» در آریزونا

آریزونا در جنوب‌غرب آمریکا اقلیمی خشک و بیابانی دارد که در تابستان‌ها گرم و در زمستان‌ها معتدل است. ایران و ایالت آریزونا از نظر آب‌وهوایی شباهت‌هایی با هم دارند و برنامه‌ریزی آموزشی مواجهه با کمبود آب در این ایالت می‌تواند درس‌هایی برای نظام آموزشی ما داشته باشد. طرح درس این پروژه در ابتدای سال گذشته (۲۰۲۴) با همکاری معلمان این ایالت نوشته شد و چند مؤسسه تحقیقاتی از جمله دانشگاه ایالتی آریزونا از نظر علمی و مالی آن را حمایت می‌کنند.

این پروژه از ژانویه ۲۰۲۵ به‌طور آزمایشی در چند مدرسه اجرایی شده است. نکته بسیار مهم این پروژه تأکید بر توانمندسازی دانش‌آموزان در پایداری آب از مهدکودک تا پایه دوازدهم است و هدف نهایی آن تربیت دانش‌آموزانی تحت عنوان «حافظان آب» در نظام آموزشی است. هدف مهم این درس رشد آینده‌نگری در افراد با تفکر انتقادی در عرصه منابع آبی است. بازدید‌های علمی دانش‌آموزان از حوضه‌های آبی منطقه و ارتباط آنها به شیرِ آب خانه‌ها موجب شکل‌گیری ساختاری در ذهن یادگیرنده و تعیین نقش خود در آن می‌شود. نتیجه این شناخت سرزنش افراد برای دوش طولانی نیست. آنها می‌آموزند این شکل از مصرف آب در زمینه‌ای بزرگ‌تر چه نتایجی به بار می‌آورد.

بیشتر بخوانید:پایان بلاتکلیفی درباره انتقال پایتخت

این شکل از مواجهه با بحران به یادگیری شناختی و پایدار و مسئولانه در افراد می‌انجامد. بازدید از انواع مراکز استفاده از آب در منطقه اعم از صنعتی و کشاورزی و مکان‌های هدایت آب مصرف‌شده خانه‌ها بازچرخانی آب (فاضلاب) را به دانش‌آموزان می‌آموزد. مناظره معلمان و دانش‌آموزان در پیشبرد پروژه اصلی مهم است و به حضوری پرانرژی و خلاق می‌انجامد. آنها سعی دارند خانواده‌ها را نیز به همکاری دعوت کنند.

نظر معلمان و دانش‌آموزان ایرانی درباره درس انسان و محیط‌زیست

وضعیت آموزش‌و‌پرورش ایران تفاوت چشمگیری با سیستم آموزشی آمریکا دارد. از جمله این تفاوت‌ها آن‌که در آمریکا درصدی از مالیات بر مسکن خانواده‌ها صرف امور مدارس محله می‌شود که خود مشارکت آموزشی آنها را به‌دنبال دارد. مؤسسات مالی بسیاری نیز از پروژه‌های مدارس حمایت می‌کنند تا مالیات کمتری بپردازند. در مورد ایران ارتباط مهمی بین والدین و مؤسسات علمی و تحقیقاتی با مدارس وجود ندارد.

درباره درس محیط‌زیست نظرات معلمان و دانش‌آموزان برخی مدارس را پرسیده‌ایم. یکی از معلمان می‌گوید: «اگر اجبار در این درس نباشد، دانش‌آموزان مشارکت نمی‌کنند. باید میزان ساعات آن افزایش یابد تا امکان تجربه و آزمایش وجود داشته باشد. آموزش‌و‌پرورش طرح درسی برای آن تدارک ندیده و درس بنا به سلیقه و تجربه معلمان تدریس می‌شود. درنهایت به‌علت این کمبود‌ها تدریس این درس به فرهنگسازی در زمینه آب نینجامیده است.»

معلمان تأکید دارند در زمینه کتاب انسان و محیط‌زیست، از سوی هیچ نهادی حمایت نشده‌اند و امکان تجربه و بازدید مهیا نشده است. یکی از آنها نقد دیگری بر این واحد درسی دارد: «دریافت دانش‌آموزان از این درس عمومی آن است که نمره خوب آن کمکی به معدل درسی آنها برای کنکور خواهد کرد.»

چند دانش‌آموز ۱۷ساله پایه یازدهم استدلال‌هایی درباره نقصان‌های کتاب مطرح می‌کنند: «نباید کتاب روخوانی شود. معلم‌ها اجازه دهند کنفرانس دهیم و تحقیق کنیم تا درس‌ها بهتر در خاطرمان بماند. با این روش روخوانی فرهنگسازی در مورد آب انجام نشده.»