مناطق آزاد عربستان در مسیر جدایی نفت از اقتصاد/ خواب بن سلمان برای عربستانی نوین

 

ساجده رحیمی، اقتصاد۲۴- پادشاهی عربستان در سال ۱۹۳۲ رسماً پایه‌گذاری و با گذشت حدود ۹ دهه از تأسیس آن، به یکی از ثروتمندترین کشور‌های دنیا تبدیل شده است. عربستان ثروتمندترین کشور خاورمیانه محسوب می‌شود، اما در واقع این کشور ازنظر سرانه‌ ثروت در خاورمیانه، بعد از قطر، کویت و امارات متحده عربی در جایگاه چهارم قرار دارد.

عربستان سعودی که به‌عنوان بازیگر نفتی در خاورمیانه شناخته می‌شود از چندی قبل علناً تصمیم خود برای کاهش وابستگی به نفت را رسانه‌ای کرد، که به گفته کارشناسان، استقلال بودجه عربستان از نفت ملزوماتی دارد که بدون فراهم آوردن آن‌ها اجرای این سیاست ممکن نخواهد بود و از طرفی فراهم کردن شرایط این طرح بزرگ نیاز به بازنگری اساسی در سیاست‌های کلان داخلی و خارجی عربستان دارد.

چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی، برنامه‌ای برای کاهش وابستگی عربستان به نفت و تنوع بخشیدن به اقتصاد آن و توسعه بخش‌های خدماتی مانند بهداشت، آموزش، زیرساخت، تفریحی و گردشگری است. در همین راستا و برای تحقق چشم‌انداز ۲۰۳۰، این کشور مدت‌هاست درصدد پیگیری پروژه‌های توسعه و ایجاد شهر‌هایی جدید با برنامه‌ریزی و طراحی منحصربه‌فرد و مطابق با استاندارد‌های جهانی شهرسازی و اقتصاد و تجارت است.

امروز در شرایط کنونی جهان که تعاملات اقتصادی تحت تأثیر تعاملات سیاسی است کشور‌ها در تلاش‌اند علاوه بر دسترسی به بندر‌های مهم و مطمئن از مطرح‌شدن بنادر رقیب در منطقه جلوگیری کند که در این شرایط نوعی رقابت به وجود خواهد آمد. کشور امارات متحده عربی یکی از پیشروترین کشور‌ها در حوزه جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی در مناطق تجاری و بندر‌های خود است که سرمایه‌گذاری زیادی روی بنادر تجاری خود کرده است، اما در این میان کشور عربستان نیز در این زمان بدون فعالیت ننشسته و در تلاش است با سرمایه‌گذاری و به‌کارگیری طراحی‌های مدرن و موردتوجه جوامع بین‌الملل مطرح‌ترین بنادر و مناطق سرمایه‌گذاری را در شهر‌های مختلف ایجاد کند.

هرچند صنعت گردشگری از صنایع فعال کشور عربستان است که با حضور سالانه میلیون‌ها زائر برای مناسک حج به بخش مهمی تبدیل‌ شده و با حمایت دولت نیز همراه است، اما بزرگترین صادرکننده نفت جهان، در حال برنامه‌ریزی برای پروژه‌های مربوط به افزایش تعداد گردشگران، سرمایه‌گذاران و بالا بردن کیفیت خدمات و... در مسیر برنامه تحول اقتصادی خود است.

دولت این کشور قصد دارد چند منطقه اقتصادی بزرگ با نام‌های خاص که در زمینه‌های مختلف نظیر گردشگری، صنعتی، اقامتی، تفریحی و همین‌طور مالی فعالیت می‌کنند، بسازد تا با تنوع بخشیدن به اقتصاد خود، گامی مؤثر در جهت خروج از اقتصاد نفتی بردارد. به همین منظور این کشور پروژه‌های مختلفی را دنبال می‌کند. یک از این پروژه‌ها، پروژه الفیصلیه است که در غرب مکه اجرا خواهد شد و برنامه‌هایی نظیر احداث واحد‌های مسکونی، فرودگاه، بنادر دریایی، اماکن تفریحی و... را در برمی‌گیرد و پیش‌بینی‌شده تا سال ۲۰۵۰ تکمیل شود.

 

عربستان سعودی در حال حاضر شهر‌های اقتصادی متعددی را تأسیس کرده است که تولید صنعتی بیش از ۹۰ درصد صادرات غیرنفتی پادشاهی را شامل می‌شود. یکی از آن‌ها شهر صنعتی جوبیل است که بر روی هیدروکربن‌ها تمرکز دارد و بیشتر صنعت سنگین پادشاهی کشور است. این شهر میزبان پتروشیمی، پالایشگاه‌های نفت و صنایع فلزی است.

دولت عربستان برای تنوع بخشیدن به اقتصاد این پادشاهی، دو نوع منطقه آزاد را اجرا کرد که هدف اصلی آن جذب شرکت‌های خارجی برای فعالیت‌های صنعتی است؛ شهر‌های صنعتی و شهر‌های اقتصادی از آن جمله‌اند. شهر‌های صنعتی در دهه ۱۹۸۰ تأسیس‌ شده و اکنون مراکز مهم اقتصادی در پادشاهی هستند که در حال حاضر نیز درحال‌توسعه بشمار می‌آیند.

بزرگ‌ترین مزیتی که هم در شهر‌های صنعتی و هم شهر‌های اقتصادی وجود دارد این است که به شرکت‌های خارجی مالکیت ۱۰۰ درصدی می‌دهد. در حال حاضر عربستان دارای ۲۸ شهر صنعتی است که همه آن‌ها زیر نظر اداره مالکیت صنعتی عربستان است.

کشور عربستان برای رهایی از اقتصاد نفتی و برنامه‌ریزی برای زمانی که نفت این کشور تمام می‌شود، شهر‌های جدیدی را در نظر گرفته است، شهر‌هایی با عنوان شهر اقتصادی که تصمیم دارد زندگی مدرنی را به‌خصوص برای جمعیت جوان طراحی و برنامه‌ریزی کند.

شهر اقتصادی یا منطقه آزاد ملک عبدالله یکی از این شهرهاست که طبق برآورد‌ها قرار است با هزینه ۱۰۰ میلیارد دلاری ساخته شود و به گفته مدیران این پروژه کلان قرار است با پایه‌گذاری این شهر، فعالیت‌های بازرگانی منطقه آزاد جبل علی در دوبی به این منطقه جذب شود چراکه این بندر شرایط و خدمات مدرن‌تری خواهد داشت.

منطقه آزاد ملک عبدالله یک پروژه عظیم اقتصادی برای ساخت شهری در سواحل دریای سرخ است. منطقه‌ای با بندر عمیق دریایی که شامل مراکز ورزشی، تفریحی و همچنین بیش از ۶۵۰۰ واحد مسکونی و با سرمایه‌گذاری حدود ۹/۷ میلیارد دلار در حال اجراست. شهر اقتصادی ملک عبدالله با ۱۶۸ کیلومتر بزرگ‌ترین شهر اقتصادی عربستان محسوب می‌شود که بر بندر و لجستیک، صنعت و خدمات تمرکز کرده است.

این شهر شامل یک منطقه صنعتی، شامل ۶۳ کیلومترمربع است که به‌عنوان محرک‌های اصلی برای اقتصاد عربستان سعودی شناخته می‌شود. بندر ملک عبدالله منطقه دیگری که برای این شهر در نظر گرفته‌شده، دارای امکاناتی برای رسیدگی به محموله‌های فله و خشک است و به‌عنوان گذرگاهی برای ارتباط بین سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا خدمت خواهد کرد. این بندر در سال ۲۰۱۸ در رتبه دوم به‌عنوان پرسرعت‌ترین بنادر جهان قرار گرفت.

 

منطقه مسکونی در نظر گرفته‌شده برای شهر اقتصادی شامل ۲۶۰ هزار آپارتمان و ۵۶  هزار ویلا خواهد بود و در میان خود پارک‌ها و فضا‌های سبز زیادی را در بر خواهد گرفت و علاوه بر آن مساجد، مغازه‌ها و اماکن تفریحی کوچکی را در خود جای می‌دهد.

تفرجگاه دریایی منطقه دیگری است که برای این بندر و برای جذب گردشگران محلی و بین‌المللی در نظر گرفته‌شده است چراکه عربستان در تلاش است این منطقه را به یک مقصد مهم در عربستان و خاورمیانه تبدیل کند. در این منطقه برای پذیرایی از گردشگران بیش از ۱۲۰ هتل و ۲۵ هزار اتاق، باشگاه سوارکاری، باشگاه قایق بادبانی و ورزش‌های آبی، زمین گلف و... در نظر گرفته‌شده است.

شهر اقتصادی ملک عبدالله دارای منطقه آموزشی برای توسعه فناوری این کشور است تا آن را در سطح جهانی صعود دهد. منطقه آموزشی شامل چند دانشگاه و دو پارک توسعه و تحقیق و پردیس‌های دانشگاهی است که برای ۱۸ هزار دانشجو و یک هزار و ۵۰۰ کارمند در نظر گرفته‌ شده است. این شهر اقتصادی یک حوزه دادوستد مرکزی هم دارد که در نظر دارد مکانی برای حضور بانک‌های پیشرو جهان، بیمه‌های مطرح و مکانی امن برای سرمایه‌ها باشد.

این شهر در نظر دارد عامل سرعت را برای آیندگان در نظر بگیرد و به همین منظور حمل‌ونقل سریع‌السیر برای آن در نظر گرفته‌ شده است. دو شهر مذهبی مکه و مدینه با شبکه قطار سریع‌السیر به شهر ملک عبدالله وصل خواهند شد و دولت در نظر دارد زائرانی که برای حج به مکه می‌روند از این شهر جدید هم بازدید کنند.

 

ایده این پروژه شهری به سال ۲۰۰۶ برمی‌گردد زمانی که پادشاه وقت عربستان سعودی از استان هایل بازدید کرد و دستور ساخت و توسعه یک شهر بزرگ اقتصادی در آن را داد. شهر اقتصادی شاهزاده عبدالعزیز بن موسی یک شهر برنامه‌ریزی‌شده در عربستان سعودی است که با این پروژه می‌توان گفت عربستان به دنبال تقویت مشارکت خود در صنایع است. این شهر و تمامی شهر‌های برنامه‌ریزی‌شده شامل مسکن و محوطه‌های زندگی، مشاغل صنعت و سرگرمی برای ساکنان خواهد بود و برای اسکان ۲ میلیون نفر ساخته خواهد شد هدف این شهر توسعه و نوسازی وضعیت هایل به‌عنوان یک مرکز مهم اقتصادی و قطب تفریحی است. این پروژه همچنین باهدف ارائه حدود ۳۰  هزار فرصت شغلی جدید برای جوانان سعودی انجام‌ شده است.

این شهر ۱۵۴ کیلومترمربعی در شمال عربستان سعودی شامل احداث مناطق مسکونی به‌علاوه فرودگاه‌های بین‌المللی، هتل‌ها‎، مراکز خرید و اماکن تفریحی خواهد بود.

شهر اقتصادی شاهزاده عبدالعزیز بن موسی از پنج بخش اصلی تشکیل‌ شده است که هدف از آن تأمین نیاز‌های سرمایه‌گذاران بخش‌های مختلف اقتصادی و صنایع از طریق ارائه خدمات آموزشی عالی، کشاورزی، صنعتی، حمل‌ونقل و اداری و همچنین امکانات تفریحی و مجلل است. منطقه کشاورزی این شهر درصد زیادی از تولید محصولات کلیدی این پادشاهی مانند سیب‌زمینی، گندم، ذرت و خرما را پوشش می‌دهد. این منطقه سرشار از منابع معدنی‌ای است که حتی در جذب سرمایه‌گذاری‌ها نیز مؤثر است.

منطقه کشاورزی شهر اقتصادی شاهزاده عبدالعزیز همچنین شامل یک مرکز پیشرفته برای تحقیقات و مطالعات کشاورزی برای کمک به توسعه و بهبود بهره‌وری منطقه از نظر کمیت و کیفیت است.

این شهر اقتصادی مناطق دیگری مانند منطقه مسکونی، منطقه تفرجگاه شامل فضا‌های فرهنگی، اماکن تاریخی و حتی فضا‌هایی برای شکار نیز می‌شود و همچنین شامل منطقه خدمات آموزشی برای حدود ۴۰ هزار دانش‌آموز و دانشجو در قالب مدارس، دانشگاه، مراکز تحقیقاتی و مراکز آموزشی دیگر برنامه‌ریزی‌ شده است. این منطقه برای حمل‌ونقل و تدارکات شامل یک فرودگاه بین‌المللی، یک بندر خشک، یک مرکز لجستیک با سطح بالا و یک ایستگاه کاملاً سرویس شده برای مسافران جاده‌ای را در برمی‌گردد. بودجه در نظر گرفته‌شده برای کار‌های زیرساختی این شهر اقتصادی چیزی بیش از ۱.۶ میلیارد دلار است.

شهر جیزان یا جازان یکی از شهر‌های بندری در جنوب غربی عربستان سعودی است. این بندر جنوبی‌ترین بندر عربستان سعودی در دریای سرخ است و از لحاظ واردات و صادرات کالا از طریق دریای سرخ سومین بندر عربستان سعودی محسوب می‌شود.

 

این بندر بر چهار حوزه تمرکز بیشتری کرده است و آن صنایع سنگین، صنایع ثانویه، سرمایه انسانی و سبک زندگی است.

راهکار دیگری که محمد بن سلمان در راستای طرح ۲۰۳۰ با جدیت آن را پیگیری می‌کند شهر رؤیایی نئوم است چراکه با تحقق این رؤیا درآمدی سرشار در حوزه‌های تجاری، صنعتی، گردشگری و علمی عاید عربستان می‌شود.

این شهر که در شمال غرب عربستان واقع‌ شده، قرار است مرکزی تجاری، صنعتی، علمی و گردشگری باشد با این ویژگی که از ۷۰ درصد کشور‌های جهان تنها ۸ ساعت فاصله دارد و بر طبق طرح سلطنتی شهری خواهد بود که ازنظر اقتصادی، کشور‌های عربی، آفریقایی، آسیا، اروپا و آمریکا را به هم پیوند خواهد داد.

نئوم نخستین منطقه مستقل جهان است که در سه کشور واقع‌ شده است. این پروژه نیم تریلیون دلار به خود اختصاص داده و قرار است در اراضی مصر، اردن و عربستان ساخته شود.

 

تا سال ۲۰۲۵ فاز اول این پروژه آماده بهره‌برداری خواهد بود و در شمال غربی عربستان و در ساحل دریای سرخ احداث می‌شود. به گفته کارشناسان این شهر بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار سود نصیب سرمایه‌گذاران شهر جدید خواهد کرد.

دسترسی به بازار عربستان سعودی و بازار‌های جهانی با توجه به موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد آن به‌عنوان مرکز ارتباطی سه قاره، دستگاه‌های جامع عرضه و نوآوری، مشوق‌های مالی، انطباق با قوانین تجارت بین‌المللی، هدایت هزینه‌هایی مانند گردشگری و مراقبت‌های بهداشتی و آموزش و نیز سرمایه‌گذاری‌های خارجی به داخل عربستان، برنامه‌ریزی شهری پیشرفته، هنجار‌های جهانی در فرهنگ و هنر و آموزش و ... از مزایای عمده این طرح است که به درآمد هنگفتی برای عربستان از طریق معرفی زنجیره صنایع و تکنولوژی‌های سنتی و آینده برای تحریک صنعت محلی، ایجاد شغل بخش خصوصی و رشد تولید ناخالص ملی نیز می‌انجامد.

گفته می‌شود این شهر در تلاش است با ارائه تجربه منحصربه‌فرد اجتماعی که شامل محیط کسب‌وکار سودمند، زندگی باکیفیت بالا، ارائه محیط چند فرهنگی، آموزش جهانی، حمل‌ونقل کارآمد (رانندگی خودکار، هواپیمای بدون سرنشین و …)، اسکان راحت، ثبات و نیز خدمات بهداشتی و درمانی باقابلیت‌های پیشرفته به جامعه‌ای آرمانی از آینده بشری تبدیل شود. درواقع این پروژه بر ۶ ستون اصلی استوار است: انسان به‌عنوان اولویتی مهم، سیستم نوین حمل‌ونقل، دولت الکترونیک، اینترنت رایگان، انرژی تجدیدپذیر و روش‌های ساخت‌وساز نوآورانه.

نکته قابل‌ توجه در تفکر عربستان سعودی برای تغییر مسیر اقتصاد و تنوع‌بخشی به آن ایجاد کلان‌شهر‌هایی برنامه‌ریزی‌شده به‌عنوان مناطق آزاد است که با قوانین تجارت آزاد در جهان منطبق باشند و بتوانند نه‌ تنها سمت‌وسوی اقتصاد کشور را تغییر دهند بلکه بتوانند مسیر توجه‌های اقتصادی خاورمیانه و جهان را تغییر دهد، فعالیتی که در نظر دارد مسیر درست ایجاد منطقه‌ای اقتصادی را در پیش‌گرفته و با ایجاد زیرساخت‌های لازم و مطابق با نیاز آینده یک اجتماع و اقتصاد مدرن، زمینه را برای حضور سرمایه‌گذاران و گردشگران فراهم کند، کاری که بسیاری از کشور‌های درحال‌توسعه برای ایجاد مناطق آزاد و اقتصادی خود نکرده‌اند و بدون برنامه‌ریزی و طراحی و معماری درست اقدام به ایجاد فضا‌هایی بندری و تجاری کرده‌اند.

متخصصان، عربستان را در مسیر پیشبرد این اهداف کلان ناتوان می‌ببینند چراکه معتقدند ساخت این شهر‌ها مطابق با برنامه‌ریزی جلو نرفته است، چیزی که در مورد طرح شهر اقتصادی ملک عبدالله نیز مطرح است، اینکه این شهر در سال ۲۰۰۵ کلید خورد و قرار است تا سال ۲۰۳۵ تکمیل شود، اما هنوز با چشم‌انداز اولیه‌ مطرح‌ شده برای آن فاصله چشمگیری دارد، اما بااین‌حال به نظر می‌رسد اگر این پروژه تکمیل و آغاز به کار کند می‌تواند توجه بسیاری از سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی و حتی افکار عمومی را به خود جذب کند و عاملی برای کمرنگ شدن فعالیت بسیاری از مناطق آزاد در خاورمیانه شود.

 

اقتصاد۲۴ پیشتر نقش مناطق آزاد در اقتصاد آلمان، چین، ترکیه، امارات، هند، سنگاپور، اسپانیا، کره جنوبی، کاستاریکا، یونان ، ایتالیا ، عمان، نیجریه، موریس ، مالزی، کانادا، بنگلادش، تونس و مناطق ویژه اقتصادی روسیه، ازبکستان، بلاروس، تاجیکستان و همچنین شهر اینترنتی دبی را نیز بررسی کرده بود که گزارش آن را می‌توانید مطالعه کنید.