مذاکرات برجام

اقتصاد۲۴- برنامه جامع اقدام مشترک (Joint Comprehensive Plan of Action) که به‌اختصار برجام خوانده می‌شود را در غرب توافق جامع و نهایی هسته‌ای وین و یا توافق هسته‌ای ایران یا توافق ایران می‌نامند. این توافق در راستای مذاکرات بر سر برنامه‌های هسته‌ای ایران و به دنبال تفاهم هسته‌ای لوزان، در سه‌شنبه ۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) در وین اتریش بین ایران، اتحادیه اروپاو گروه ۱+۵ که شامل ۵ عضو دائم شورای امنیت و آلمان (چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا به علاوه آلمان) می‌شد، بسته شد.
مذاکرات ایران و گروه ۵+۱، اما بسیار قبل از سال ۱۳۹۲ و یا سال ۲۰۱۳ بود که آغاز شده بود. این مذاکرات بر اساس ستون سوم پیمان نامه جهانی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای در سال ۲۰۰۶ (سال ۱۳۸۵) نخستین بار آغاز شده بود و بعدتر نیز برای اطمینان قدرت‌های جهانی از عدم تولید و توسعه سلاح‌های هسته‌ای توسط ایران و هم چنین اطمینان ایران از حق خود برای غنی‌سازی سوخت صلح‌آمیز هسته‌ای برای اهداف غیرنظامی مذاکرات ادامه یافت.

آغاز مذاکرات برجام با آغاز ریاست جمهوری حسن روحانی

زمانی که در سال ۲۰۱۳ ایران و ۱+۵ بر سر یک توافق اولیه در ژنو به تفاهم رسیدند، کمتر کسی عبور از بن بست در موضوع هسته‌ای و دستیابی به توافق را هنوز باور داشت و چندان قابل دسترس می‌دانست، اما تنها دو سال زمان لازم بود تا در سال ۲۰۱۵ «برنامه جامع اقدام مشترک» با نام اختصاری برجام بالاخره در هیاهوی مخالفت‌های سیاسی داخلی و منطقه‌ای میان ایران و ۶ کشور دیگر و نماینده اتحادیه اروپا امضا شود.
مذاکرات رسمی برای طرح برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در باب برنامه اتمی ایران همزمان با پذیرش توافق موقت ژنو بر روی برنامه هسته‌ای ایران در نوامبر ۲۰۱۳ آغاز و به مدت ۲۰ ماه کشور‌های طرف در این مذاکرات درگیر مذاکره بودند تا بالاخره در آوریل ۲۰۱۵ تفاهم هسته‌ای لوزان شکل‌گرفت.
در حقیقت پس از چندین دوره مذاکرات فشرده در دوره سعید جلیلی که در چندین کشور در جریان بود، بالاخره در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۳ (۳ آذر ۱۳۹۲)، توافق موقت ژنو بر سر برنامه هسته‌ای ایران بین ایران و کشور‌های ۱+۵ در ژنو سوئیس امضاء شد و این توافق موقت آغاز شکل گیری توافق بزرگ تری بود که در ۲۰۱۵ امضا شد.

تعهدات ایران در توافق برجام

در این توافق، قید شده بود که ایران ذخایر اورانیم غنی شده متوسط خود را پاکسازی کرده و ذخیره‌سازی اورانیوم با غنای کم تا ۹۸ درصد را نیز قطع خواهد کرد. هم چنین تعداد سانتریفیوژ‌ها را نیز ایران حدود دو سوم و حداقل برای مدت ۱۵سال کاهش‌می‌دهد.
هم چنین ایران موافقت کرد که اورانیوم را بیش از ۳٫۶۷درصد غنی‌سازی نکند و البته اقدام به ساخت تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم جدید یا رآکتور آب‌سنگین جدید نیز نخواهد کرد.

در بخش دیگری از تعهدات طرف ایرانی پذیرفت که فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم به مدت ۱۰ سال به تنها ساختمان که از سانتریفیوژ‌های نسل اول استفاده‌می‌کند محدود باقی بماند.
هم چنین بر اساس این تعهد بود که بنا شد که دیگر تأسیسات نیز طبق پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای اجتناب از خطر‌های تکثیر سلاح‌های اتمی به روندی که در توافق گفته شده است تبدیل شود و برای نظارت و تأیید اجرای توافق‌نامه توسط ایران، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) باید به تمام تأسیسات اتمی ایران دسترسی منظم داشته‌باشد.
پس از امضای این توافق نامه و در نتیجه این توافق بود که تاییدیه پایدار متعهدین آن را به همراه داشت، و بر همین اساس نیز ایران از تحریم‌های علیه ایران شورای امنیت ملل متحد، اتحادیه اروپا و تحریم‌های ثانویه ایالات متحده بیرون آمد.

امضای برجام در وین

مرحله آخر از مذاکرات برنامه هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ از ظهر روز شنبه ۲۷ ژوئن ۲۰۱۵، در هتل کوبورگ در شهر وین اتریش که محل مذاکرات بود با حضور وزیرخارجه آمریکا، جان کری، و هم چنین محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران و هیات‌های کارشناسی دو طرف آغازشد. لازم به ذکر است که این مذاکرات دارای ضرب‌الاجل بود که زمان تعیین‌شده برای آن نیز روز ۳۰ ژوئن بود که بعدتر سه بار به ترتیب تا ۳، ۱۰ و ۱۳ ژوئیه تمدیدشد؛ و به این ترتیب بود که سرانجام پس از ۲۲ ماه مذاکره نفس گیر جواد ظریف، وزیر وقت خارجه ایران به همراه تیم مذاکره کننده ایرانی و هم چنین پس از ۱۷ روز مذاکره فشرده در دور آخر، در روز سه‌شنبه ۱۴ ژوئیه (۲۳ تیرماه) در وین پایتخت اتریش، طرف‌های مذاکره کننده موفق به دستیابی به یک توافق جامع و نهایی با گروه ۱+۵، بر سر آینده برنامه هسته‌ای ایران شدند.

ظهر همان روز بود که فدریکا موگرینی، مسول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در یک نشست رسمی در مقابل رسانه‌ها در وین با خواندن بیانیه‌ای به زبان انگلیسی و فارسی اعلام کردند که توافق نهایی در برنامه هسته‌ای ایران به دست آمده است و هم چنین اعضای ۵ + ۱ به همراه نماینده اتحادیه اروپا و وزیر خارجه ایران در عکس یادگاری امضای این توافق حاضر شدند.
در آن زمان رسانه‌های بزرگی، چون سی ان ان از این توافق به عنوان توافق قرن یاد کرده و بسیاری از کارشناسان این توافق را عاملی برای مقابله با جنگی دیگر در خاورمیانه دانستند.

ریاست جمهوری ترامپ و فروریختن برجام

۶ ماه پس از اعلام اجرای برنامه جامع اقدام مشترک و یا برجام، با وجود تردید‌های بسیار برای اجرایی شدن این توافق، در نهایت توافق انجام شده به مرحله اجرا رسید. هر چند که همان اجرا نیز همواره با مانور و تهدیدات مخالفان و موافقان داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی همراه بود.
سفر اروپایی حسن روحانی، رئیس جمهور وقت ایران به اروپا پس از امضای برجام و قرارداد‌های نوشته شده بین ایران و کشور‌های اروپایی، اما مساله‌ای نبود که به راحتی بتوان نسبت به آن بی تفاوت بود.

اما این وضعیت با تغییرات سیاسی در آمریکا در سال ۲۰۱۷ با تغییرات اساسی مواجه شد. در این سال بود که دونالد ترامپ از جزب جمهوری خواه به جایگاه ریاست‌جمهوری در آمریکا رسید و او که از مخالفان سرسخت برجام بود با این پیروزی روند خروج آمریکا از برجام را از نخستین روز‌های حضورش در کاخ سفید آغاز کرد.
ترامپ در ابتدا در ۱۳ آبان سال ۱۳۹۶ فرمان اجرایی تحریم‌های تازه علیه ایران را امضای کرد و. پس از آن در ۱۸ اردیبهشت سال ۱۳۹۷ بود که دولت آمریکا به طور رسمی از برجام خارج شد و بازگشت همه تحریم‌های ایران را به روشی که پیش از امضای برجام بود امضا کرد.

در حقیقت با به قدرت رسیدن دونالد ترامپ در می ۲۰۱۸ آمریکا به طور رسمی و یک جانبه و شاید برای نخستین بار با مخالفت کامل اتحادیه اروپا و نظر جامعه جهانی از توافق هسته‌ای خود با ایران خارج شد.
در نتیجه این خروج آمریکا و بازگشت و افزایش تحریم‌های بود که ایران نیز تعهدات هسته‌ای خود را کاهش داد و در نتیجه به روایت بیشتر کارشناسان جهانی از برجام جز پوسته‌ای باقی نماند. پوسته‌ای که هر چند بسیار نازک شده بود، اما هم چنان باز از منظر حقوقی، سیاسی و بین‌المللی چنان محکم بود که بتواند در مقابل فشار‌های آمریکا برای نابودی این توافق از منظر سیاسی و بین‌المللی دوام بیاورد.

خروج ایران از برجام و پوسته‌ای که باقی ماند

حدود دو سال پس از خروج آمریکای دوران ترامپ از توافق برجام بود که این بار نوبت به طرف ایرانی رسید و در شب ۱۵ دی ۱۳۹۸، دولت حسن روحانی پس از چهار مرحله کاهش تعهدات خود، طی بیانیه‌ای گام پنجم و نهایی کاهش تعهدات ایران در برجام را اعلام‌کرد.
مطابق این بیانیه که حسن روحانی آن را اعلام کرد پس از این تاریخ جمهوری اسلامی ایران با دیگر خود را با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی که شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه بود، محدود نمی‌کرد و از همین زمان بود که غنی سازی با افزایش چشمگیر مواجه شد تا آن جا که آژانس بین المللی انرژی اتمی روز ۲۵ اردیبهشت سال ۱۴۰۱ اعلام کرد که ذخایر اورانیوم غنی شده ایران که باید بنا به توافق برجام روی ۲۰۲ کیلو باشد پس از خروج ایران و آمریکا از برجام تا ۳ هزار و ۸۰۹ کیلوگرم افزایش یافته بود. هم چنین در این گزارش آمده بود که میزان ذخایر اورانیوم ۶۰ درصدی ایران نیز به حدود ۴۳ کیلوگرم افزایش یافته است.

بازگشت دموکرات‌ها در آمریکا به قدرت و دور تازه مذاکرات برجام در دولت ابراهیم رئیسی

اما در همین حال و پس از خروج ایران از برجام طرف آمریکایی نیز بیکار ننشست و تلاش کرد در سال ۲۰۲۰ مکانیسم ماشه را فعال کند و همزمان تمام تحریم‌های ملغی شده علیه ایران را نیز به دستور کار بازگرداند. در نهایت، اما این تلاش آمریکایی‌ها با مخالفت اکثریت اعضای شورای امنیت سازمان ملل ناکام باقی ماند و دولت ترامپ نتوانست سودای تخریب تا انتهای ایران را پیش ببرد.

اما تحولات در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال ۲۰۲۱ منجر به سقوط و تک دوره‌ای شدن دونالد ترامپ در جایگاه ریاست جمهوری شد و در نهایت این جو بایدن، معاون سابق باراک اوباما (رئیس جمهوری که در دوران وی آمریکا توافق هسته‌ای با ایران را امضا کرد) بود که به هشت ضلعی کاح سفید راه یافت. ریاست جمهوری جو بایدن در ژانویه ۲۰۲۱ و سقوط ترامپ منجر به آغاز دور تازه‌ای از مذاکرات بین گروه ۵+۱ و ایران و ایران شد.
مذاکراتی که از آخرین سال ریاست جمهوری حسن روحانی آغاز شد و حتی با رسیدن ابراهیم رئیسی به دولت نیز ادامه یافت.
در دور تازه مذاکره این علی باقری به عنوان معاون وزیر خارجه بوده که راهی وین برای مذاکرات شده است و روند آن تا زمان نگارش این متن در این تاریخ (۵ مرداد سال ۱۴۰۱) ادامه دارد.