چرا غذا گران شد؟

اقتصاد۲۴- لازم به ذکر است بی‌تاک رویدادی است درباره آینده و تغییرات آن‌که هر دو هفته یک‌بار برگزار می‌شود و در آن متخصصان، پژوهشگران و فعالان کسب‌وکاری حوزه‌های مختلف درباره روندها و تحولات نوآوری‌ها و فناوری‌های آینده صحبت می‌کنند. در ادامه خلاصه‌ای از ارائه بی‌تاک دوازدهم با عنوان « چرا غذا گران می‌شود؟» می‌خوانیدپ

عوامل متعدد بالا رفتن قیمت مواد غذایی

موضوعی که می‌خواهیم در موردش صحبت کنیم موضوعی بین المللی و جهانی است. اتفاقات اخیر در ایران مانند آزادسازی قیمت آرد و گران شدن بعضی از اقلام غذایی هم بی‌ارتباط به این مسئله نیست. بخشی از این ارتباط هم به تحریم‌ها مربوط می‌شود؛ این که ایران از منابع مالی لازم برای عبور از این بحران برخوردار نیست. به همین دلیل ایران نسبت به کشورهای دیگر در این خصوص سریع عمل کرده و اقدامات حداکثری را انجام داده است.

بحث امنیت غذایی بحث جدیدی نیست. این مسئله از اواخر سال 2019 مطرح شد. سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد در سال 2020 گزارشی منتشر کرد و هشدار داد که در دو سه سال آینده، جهان با کمبود غذا، افزایش قیمت مواد غذایی و کاهش سطح تولید اقلام کشاورزی مواجه خواهد شد.

البته دلایل این مسئله همچون زنجیره‌ای به هم متصل هستند. می‌توان گفت در جهان امروز عملکرد هر کشور بر کشورهای دیگر هم تأثیرگذار است. از این رو هر کشوری می‌تواند در نظم حاکم بر جهان اخلال ایجاد کند. جهان کنونی از حالت تک‌بعدی بیرون آمده و هر کشور یکی از بازیگران عرصه بین‌المللی است.

به سال 2020 برمی‌گردیم یعنی زمانی که فائو در مورد احتمال به خطر افتادن امنیت غذایی در دنیا هشدار داد. در نوامبر سال 2020 شاخص قیمت فائو نسبت به ماه قبل 9/3 درصد و نسبت به مدت مشابه سال قبلش 5/6 درصد افزایش پیدا کرد. این گزارش نشان می‌داد که این افزایش قیمت، بیش‌ترین افزایش قیمت ماهانه از ژوئن سال 2012 و بالاترین افزایش شاخص از دسامبر سال 2014 بوده.

برای درک بهتر این مسئله به وضعیت کشاورزی جهان در طول سال‌های گذشته نگاهی می‌کنیم. طی 20 سال گذشته، کشاورزی جهان با سه پدیده یا سه عامل اثرگذار رو به رو شده که این عوامل ما را به نقطه کنونی رساند‌ه‌اند. عواملی مانند:

خشکسالی: خشکسالی دنیا از سال 2000 شروع شد. روند خشکسالی در بخش بزرگی از آمریکای لاتین، آفریقا، خاورمیانه و کشورهایی مثل اتیوپی،کنیا، عربستان، اریتره، سودان و یمن شروع شده است. با کم شدن منابع آبی، آفات هم زیاد می‌شوند.

عوامل خردتر مانند شیوع آنفولانزای پرندگان در هند، اپیدمی ‌تب خوکی آفریقایی در چین، تصمیم روسیه در دسامبر سال 2020 برای تثبیت قیمت مواد غذایی خود با اعمال سهمیه و وضع تعرفه‌های صادراتی بیشتر بر مواد غذایی مانند گندم، چاودار، جو و ذرت.

یکی دیگر از عواملی که به بخش کشاورزی بسیار ضربه زد پاندمی ‌ویروس کووید 19 بود. این ویروس باعث بسته شدن مرزهای کشورها شد. با اعمال قرنطینه‌ها، زنجیره حمل و نقل بین‌المللی مواد غذایی آسیب دید. این امر باعث شد کشورها نتوانند ذخایر استراتژیک خود را به موقع تهیه کنند. این اختلال باعث کمبود عرضه شد. بدیهی است که در اقتصاد با کم شدن عرضه، قیمت بالا می‌رود.

اگر شرایط جهان عادی باشد صرفا خشکسالی و اتفاقات غیرمنتظره‌ای مانند ویروس کرونا نمی‌توانند الگوهای تجارت جهانی برای اقلام کشاورزی را به هم بزنند.اما مسئله کنونی این است که شرایط جهان عادی نیست. پاندمی ‌کووید19 بیش‌تر از دو سال ادامه پیدا کرده است. خشکسالی تولیدکنندگان اقلام کشاورزی را با مشکل مواجه کرده و تصمیم‌های روسیه در مورد مواد غذایی تولید داخلش وضعیت را بدتر کرد. و در نهایت جنگ روسیه و اوکراین اتفاق افتاد. این عوامل باعث شدند که زخم‌ها و مشکلات گذشته سر باز کنند.

جهان تشنه غذای بیشتر بود که جنگ شد!

جنگ روسیه و اوکراین دقیقا زمانی رخ داد که جهان تشنه دریافت مواد غذایی بیشتر بود. حالا چرا روسیه و اوکراین مهم هستند؟ روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گندم جهان است. اما چنین بازیگری سهمیه صادرات خودش را برای سال 2022 کاهش داده است تا بتواند نیازهای داخلی خود را تأمین کند. از طرفی همین امسال کابینه اوکراین قانونی تصویب و اعلام کرد که صادرات چاودار، جو، گندم سیاه، ارزن، شکر، نمک و گوشت را تا پایان سال 2022 ممنوع می‌کند. روسیه و اوکراین در مجموع بیش از 28 درصد از صادرات جهانی گندم، حدود 19 درصد از صادرات ذرت، حدود 30 درصد از صادرات جو و 78 درصد از صادرات روغن آفتابگردان را به خود اختصاص داد‌ه‌اند. حتی پیش از جنگ روسیه و اوکراین، وزارت کشاورزی ایالات متحده آمریکا در مورد وضعیت بحرانی مواد غذایی پیش‌بینی کرده بود که عملکرد بخش کشاورزی جهان در سال‌های 2021 و 2022 در خصوص یک سری کالاهای حیاتی مثل گندم، ذرت و دانه‌های روغنی به‌گونه‌ای پیش خواهد رفت که عرضه از تقاضا کمتر شود. جنگ روسیه و اوکراین فقط سرعت وقوع این پیش‌بینی را افزایش داد.

رابطه کود شیمیایی و قیمت غذا

عامل دیگر افزایش قیمت مواد غذایی که کمتر مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته است، افزایش قیمت انواع کودهای شیمیایی از نیمه دوم سال گذشته است. تصمیم روسیه در اواخر سال گذشته برای ممنوعیت صادرات کود نیترات تا ماه آوریل سال 2022 اوضاع را بدتر کرد. از آن طرف چین هم اعلام کرد که صادرات کودهای فسفات خودش را حداقل تا ژوئیه سال 2022 ممنوع می‌کند. قیمت بالای مواد غذایی در کنار کمبود کودهای شیمیایی در اواخر سال 2021 باعث شد بسیاری از کشاورزان از جمله کشاورزان اوکراینی برای فصل آینده، زمین‌های کمتری را نسبت به برنامه ریزی خود زیر کشت ببرند.

کمبود کودهای شیمیایی باعث شد که کشاورزان تصمیم به کشت محصولاتی بگیرند که به کود کمتری نیاز دارند. مثلا در اوکراین محصولاتی مثل ذرت که کود شیمیایی بیشتری مصرف می‌کنند، کمتر کشت شدند. کاهش کشت مواد غذایی مانند ذرت بر نهاده‌های دامی ‌سراسر دنیا تأثیر می‌گذارد. با گران شدن نهاده‌های دامی، دام‌هایی که از آن نهاده‌ها تغذیه می‌کنند قیمت گوشتشان گران می‌شود. قیمت شیر و تخم مرغ بیش‌تر می‌شود. همه این‌ها زنجیره به‌هم متصلی هستند.

تاثیر کرونا بر صنعت لجستیک

علاوه بر این اتفاقات، کووید 19 بر بخش انرژی و لجستیک خیلی تأثیر گذاشت. در این جا بیشتر اشاره به گاز طبیعی است و منظور نفت نیست. از اواسط سال 2021 به بعد، اثرات منفی پاندمی ‌کووید 19 کمتر شد. آرام آرام چرخ‌های اقتصادهای بزرگ دنیا راه افتادند.هجوم دوباره اقتصادهای جهانی برای تولید کردن نیاز به انرژی داشت. نیاز به انرژی افزایش یافت اما انرژی کافی در بازار نبود. با افزایش تقاضا و کمبود عرضه قیمت انرژی بالا می‌رود.

افزایش قیمت انرژی بر اولین جایی که اثر می‌گذارد بخش حمل و نقل است. مواد غذایی چه با کشتی، هواپیما یا کامیون یا هر وسیله حمل و نقل دیگری حمل شود در نهایت به شدت وابسته به صنعت لجستیک است و افزایش هزینه سرانه بخش حمل و نقل باعث افزایش قیمت مواد غذایی می‌شود. تولید کننده برای حفظ شبکه توزیع خود مجبور می‌شود که پرداخت هزینه حمل و نقل را انجام دهد. بنابراین هزینه حمل و نقل را به قیمت تولید خود اضافه می‌کند.

هم چنین محدویت‌های طولانی لجستیکی کووید 19 باعث شدند که قیمت اولیه محصولات نهایی از جمله مواد غذایی افزایش پیدا کند. مواد غذایی را نمی‌توان خیلی نگهداری کرد و بسیاری از اقلام آن سریع باید حمل ومصرف شوند. بنابراین هر کشوری که پول بیشتری بپردازد می‌تواند از مواد غذایی برخوردار شود. همین افزایش رقابت باعث افزایش قیمت مواد غذایی می‌شود.

نکته بعدی بحث نیروی کار است. در دوران کووید 19 خیلی از افراد بیکار شدند یا نمی‌توانستند سر کار بروند بنابراین هزینه‌های تولید بالا رفت. این عامل هم باعث افزایش قیمت مواد غذایی شد.

بلاروس و روسیه بزرگترین تولیدکنندگان کود شیمیایی

نباید تصور کرد که اگر همین فردا جنگ روسیه و اوکراین تمام شود، مشکل بازار مواد غذایی حل می‌شود. پایان این جنگ در آینده کوتاه مدت مشکل بازار مواد غذایی را حل نخواهد کرد. ما با شوکی دو تا چهارساله روبه‌رو خواهیم بود. البته این که چنین مدت زمانی همین قدر بماند یا بیشتر نشود به مدت زمان ادامه جنگ روسیه و اوکراین بستگی دارد. یک سری از زمین‌ها تبدیل به میدان نبرد شد‌ه‌اند. به راحتی نمی‌شود در طول یک سال یا شش ماه یا دو سال این زمین‌ها را به حالت قابل کشت تبدیل کرد. تحرکات نظامی‌ حتی کاشت محصولات ماه آینده را نیز می‌توانند متوقف کنند.

موضوع کود شیمیایی هم نگرانی مهمی ‌است. بازار کود شیمیایی به ویژه کود پرکاربرد نیترات دچار افزایش قیمت بسیار زیادی شده است. البته کشورهایی که قبلا کود نیترات خود را تهیه کردند یک مقدار خیالشان راحت است. تحریم‌های جدید به تولید کودهای شیمیایی که ازطریق بلاروس انجام می‌شد ضربه زده است. بلاروس یکی از بزرگ‌ترین تولید کنندگان کودهای پتاس در دنیاست و 17 درصد نیاز دنیا را فقط بلاروس تأمین می‌کند. روسیه و بلاروس در کل 30 درصد کودهای پتاس دنیا را تأمین می‌کنند. به خاطر این که این دو کشور در حال حاضر صادراتی ندارند 30 درصد از میزان عرضه این کود در بازار جهانی موجود نیست.

عرضه گاز نیز کاهش پیدا کرده است چون یکی از خطوط لوله روسیه تعطیل شده است. در نتیجه روسیه میزان صادرات گاز به اروپا را کاهش داده است. گاز چه ربطی به کود شیمیایی دارد؟ گاز یکی از مواد اولیه و اساسی تولید کودهای نیترات است. در صورتی که بخش کشاورزی دنیا در تأمین کود خود با مشکل مواجه شود چه اتفاقی می‌افتد؟ محصولات کشاورزی کمتری تولید می‌شوند. کاهش محصول باعث کاهش عرضه می‌شود. کاهش عرضه هم باعث افزایش قیمت مواد غذایی می‌شود.

برخی از این رو که ایران منابع گازی عظیمی دارند صحبت از این می‌کنند که ایران می‌تواند در آینده صنعت غذا تاثیرگذار باشد. اما برای این که ایران بتواند گاز مورد نیاز اروپا را صادر کند به مشارکتی بین‌المللی نیاز دارد. به نظر بهترین گزینه‌هایی که می‌توانند گاز اروپا را تأمین کنند ایران و قطر هستند. اما فشار تحریم‌ها مانع هر گونه عمل از سوی ایران می‌شود. اگر ایران از فرصت ایجادشده استفاده کند و با اروپا قرارداد گازی امضا کند امنیت ایران و امنیت سرمایه‌گذاری و اقتصادی و زیرساخت‌هایش تقریبا تضمین شده خواهد بود.