اقتصاد۲۴- علویان، یکی از گروه‌های دینی و قومی در سوریه، همواره نقشی تأثیرگذار در تحولات سیاسی و اجتماعی این کشور داشته‌اند. این جامعه با باورهای مذهبی خاص، تاریخی پیچیده و سرشار از مبارزات برای حفظ هویت خود در برابر تهدیدهای داخلی و خارجی را پشت سر گذاشته است. در این مقاله، به تفصیل به بررسی ریشه‌های تاریخی و اعتقادی علویان، ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی آن‌ها، نقش سیاسی‌شان در طول تاریخ، و چالش‌های اخیرشان، به‌ویژه در برابر گروه‌های اسلام‌گرای افراطی مانند تحریرالشام، خواهیم پرداخت.
ریشه‌های اعتقادی و تاریخی علویان
علویان یکی از گروه‌های شیعه دوازده‌امامی محسوب می‌شوند که ریشه‌های مذهبی و تاریخی آن‌ها به خاندان پیامبر اسلام (ص) و به‌ویژه امام علی (ع) بازمی‌گردد. این گروه با تفسیرهای ویژه و متفاوت از آموزه‌های اسلامی، همواره تلاش کرده‌اند هویت مذهبی خود را حفظ کنند، هرچند که در طول تاریخ با فشارها و سرکوب‌های فراوانی روبه‌رو بوده‌اند.
در دوران خلافت امویان و عباسیان، علویان به دلیل باورها و تفسیرهای متمایزشان از اصول دین اسلام، مورد آزار و اذیت‌های گسترده قرار گرفتند. خلافت عباسی، که با هدف تثبیت قدرت سیاسی خود از هرگونه مخالفت ایدئولوژیک جلوگیری می‌کرد، به‌طور خاص به سرکوب علویان پرداخت. این سرکوب‌ها، که گاه به خشونت‌های شدید و تبعید منجر می‌شد، باعث شد که علویان برای محافظت از هویت دینی و اجتماعی خود، به مناطق دورافتاده پناه ببرند.
در همین راستا، بسیاری از علویان به مناطق کوهستانی شمال غرب سوریه، از جمله استان‌های لاذقیه و طرطوس، مهاجرت کردند. این مناطق با توجه به شرایط جغرافیایی سخت و دسترسی محدود، به‌عنوان پناهگاهی امن برای این گروه تبدیل شد. این انزوا، ضمن آن‌که امکان حفظ هویت و آداب‌ورسوم علویان را فراهم آورد، آن‌ها را از تهدیدات مستقیم حکومت‌های وقت دور نگه داشت.
علویان همچنین با تأکید بر اصول معنوی و آموزه‌های عرفانی، نوعی پایداری فرهنگی و مذهبی را در میان جوامع خود حفظ کردند. این ویژگی‌ها، اگرچه آنان را از سایر گروه‌های مذهبی متمایز می‌کرد، بلکه باعث سوءتفاهم و بدبینی نسبت به آن‌ها نیز می‌شد. با این حال، در برابر تمامی چالش‌ها، علویان توانستند هویت مذهبی و فرهنگی خود را تقویت کرده و نسل به نسل منتقل کنند.
بنابراین، تاریخ علویان را می‌توان به‌عنوان داستانی از مبارزه و تلاش برای بقا در برابر فشارها و تهدیدهای سیاسی و مذهبی دانست. این گروه، با تکیه بر ریشه‌های ژرف اعتقادی و اجتماعی خود، نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ منطقه بازی کرده‌اند و همچنان به عنوان بخشی از هویت مذهبی و قومی سوریه شناخته می‌شوند.
ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی علویان
علویان با برخورداری از فرهنگ متنوع، توانسته‌اند سنت‌ها و آداب‌ورسوم خود را در طول تاریخ حفظ کرده و آن‌ها را به نسل‌های بعد منتقل کنند. یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های این فرهنگ، برگزاری مراسم مذهبی خاص است. این مراسم‌ها که اغلب به‌صورت گردهمایی‌های معنوی، عزاداری‌ها، و جشن‌های مذهبی انجام می‌شود، نقش مهمی در تقویت هویت دینی و اجتماعی این گروه ایفا می‌کنند. موسیقی سنتی و سرودهای مذهبی از عناصر کلیدی این مراسم‌ها به‌شمار می‌روند که ریشه در باورها و فرهنگ علویان دارند. این گردهمایی‌ها نه‌تنها برای زنده نگه‌داشتن آداب‌ورسوم دینی برگزار می‌شوند، بلکه به‌عنوان فرصتی برای تحکیم ارتباط میان اعضای جامعه و تجدید تعهدات دینی و اجتماعی عمل می‌کنند.
زبان و ادبیات یکی دیگر از ارکان مهم فرهنگی علویان است. زبان اصلی این گروه عربیست و آثار ادبی آن‌ها، به‌ویژه در زمینه شعر و نثر، بازتاب‌دهنده باورها و ارزش‌های آن‌هاست. موضوعات اصلی اشعار علوی بر عدالت، ایمان، و ارزش‌های انسانی متمرکز است. این اشعار نه‌تنها جنبه هنری دارند، بلکه به‌عنوان ابزاری برای انتقال هویت جمعی و باورهای فرهنگی علویان به نسل‌های بعدی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
نقش خانواده در جامعه علوی جایگاه محوری دارد. احترام به بزرگ‌ترها، پایبندی به اصول خانوادگی، و تأکید بر همبستگی درون‌خانوادگی از ویژگی‌های بارز زندگی روزمره آن‌ها به‌شمار می‌رود. این ویژگی‌ها باعث شده است که علویان سنت‌ها و هویت فرهنگی خود را با قدرت حفظ کرده و آن را به نسل‌های آینده منتقل کنند.
علویان همچنین بر انسجام اجتماعی و همبستگی درون‌گروهی تأکید ویژه‌ای دارند. این همبستگی در قالب مشارکت فعال در مراسم مذهبی، همکاری‌های اجتماعی، و پشتیبانی جمعی در برابر چالش‌ها نمود پیدا می‌کند. تاریخ نشان داده است که این گروه توانسته‌اند در مواجهه با بحران‌ها و تهدیدها، با حفظ وحدت و انسجام خود، از هویت جمعی‌شان محافظت کنند.
ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی علویان به‌طور کلی نشان‌دهنده تلاشی مداوم برای حفظ هویت در برابر چالش‌ها و تغییرات تاریخیست. این خصوصیات، از مراسم مذهبی و ادبیات تا ارزش‌های خانوادگی و اجتماعی، به آن‌ها امکان داده است که نه‌تنها بقای خود را تضمین کنند، بلکه تأثیر مثبتی بر محیط پیرامون خود داشته باشند.
بیشتر بخوانید: بشار اسد کیست؟/ از چشم‌پزشکی در لندن تا چالش حکمرانی در سوریه
تاریخ سیاسی علویان
علویان همواره نقش چشم‌گیری در تاریخ سیاسی سوریه داشته‌اند، اما نفوذ و جایگاه آن‌ها به‌ویژه از دهه ۱۹۶۰ با قدرت‌گیری حزب بعث و تمرکز این حزب بر ساختارهای نظامی و امنیتی کشور، افزایش یافت. در این دوره، حافظ اسد که خود از جامعه علوی بود، موفق شد با بهره‌گیری از قدرت نظامی و امنیتی، پایه‌های حکومتی را بنیان نهد که بعدها به یکی از پایدارترین حکومت‌های خاورمیانه تبدیل شد.
با به قدرت رسیدن حافظ اسد در سال ۱۹۷۰ و آغاز دوره ریاست جمهوری او، علویان به یکی از ستون‌های اصلی ساختار حکومتی سوریه تبدیل شدند. اسد با تقویت حضور علویان در ارتش، نیروهای امنیتی، و نهادهای کلیدی دولتی، نه‌تنها توانست رژیم خود را تثبیت کند، بلکه جایگاه اجتماعی و اقتصادی علویان را نیز به‌طور چشم‌گیری ارتقا داد. این روند باعث شد که علویان به یکی از گروه‌های اصلی قدرت در کشور تبدیل شوند. اما این تمرکز قدرت، با انتقادات و مخالفت‌های شدید از سوی گروه‌های اکثریت سنی و برخی اقلیت‌های دیگر همراه بود. مخالفان، این تمرکز قدرت را عاملی برای تبعیض و نابرابری در جامعه سوریه می‌دانستند.
در دوران بشار اسد، فرزند حافظ اسد که از سال ۲۰۰۰ ریاست جمهوری سوریه را بر عهده گرفت، نقش علویان همچنان در ساختار سیاسی کشور پررنگ باقی ماند. در این دوره نیز علویان به‌عنوان یکی از ارکان کلیدی حکومت شناخته می‌شدند و جایگاه آن‌ها در ارتش و دستگاه‌های امنیتی همچنان حفظ شد. با این‌حال، دوران بشار اسد با بحران‌های بی‌سابقه‌ای روبه‌رو که به جنگ داخلی سوریه منجر شد.
در طول این جنگ، بسیاری از گروه‌های مخالف بشار اسد، علویان را به‌عنوان یکی از دلایل اصلی بحران‌ها و استمرار حکومت اسد معرفی کردند. این نگاه منفی، علویان را در معرض تهدیدهای جدی قرار داد. گروه‌های اسلام‌گرای افراطی مانند تحریرالشام و سایر مخالفان مسلح، علویان را به دلیل حمایت تاریخی‌شان از حکومت اسد، هدف حملات خود قرار دادند.
حمایت علویان از حکومت اسد تا اندازه زیادی ناشی از نگرانی‌های امنیتی و تلاش برای حفظ هویت مذهبی و اجتماعی‌شان بود. علویان معتقد بودند که سقوط حکومت اسد می‌تواند به نابودی جامعه‌شان و از بین رفتن حقوق و امنیت آن‌ها منجر شود. این احساس خطر، باعث شد که بخش عمده‌ای از جامعه علوی همچنان وفاداری خود را به حکومت حفظ کند.
با وجود این، چالش‌های داخلی و خارجی ناشی از جنگ، علویان را در موقعیت دشواری قرار داده است. آن‌ها از یک سو در تلاش برای دفاع از هویت و جایگاه اجتماعی خود هستند و از سوی دیگر، باید با پیامدهای منفی حمایت از حکومتی که به‌شدت تحت فشارهای بین‌المللی و داخلی قرار دارد، دست‌وپنجه نرم کنند. این وضعیت پیچیده، تاریخ سیاسی علویان را به یکی از مهم‌ترین محورهای تحلیل بحران سوریه تبدیل کرده است.
چالش‌های اخیر علویان با تحریرالشام
در جریان جنگ داخلی سوریه، علویان با تهدیدها و چالش‌های گسترده‌ای روبه‌رو شدند، به‌ویژه با ظهور و فعالیت گروه‌های اسلام‌گرای افراطی مانند تحریرالشام. این گروه که ابتدا با نام جبهه‌النصره شناخته می‌شد و شاخه‌ای از القاعده بود، تحت رهبری ابو محمد جولانی به یکی از قدرتمندترین بازیگران مسلح در سوریه تبدیل شد. تحریرالشام از همان آغاز مواضع خصمانه‌ای نسبت به حضور علویان در ساختار حکومتی سوریه و قدرت‌گیری این جامعه اتخاذ کرد.
در مناطق شمال غرب سوریه، به‌ویژه استان ادلب، که به یکی از پایگاه‌های اصلی تحریرالشام تبدیل شده است، درگیری‌های شدیدی میان این گروه و نیروهای وفادار به حکومت بشار اسد رخ داده است. در این منطقه، علویان به دلیل نزدیکی به دولت مرکزی و حمایت تاریخی‌شان از خاندان اسد، به هدفی اصلی برای تحریرالشام تبدیل شده‌اند. این گروه با ایدئولوژی سنی افراطی خود، علویان را به دلیل تفاوت‌های مذهبی و سیاسی، دشمنی اصلی معرفی می‌کند و تلاش دارد آن‌ها را از عرصه سیاسی و اجتماعی سوریه حذف کند.
تحریرالشام، که در پی سرنگونی رژیم اسد و تشکیل یک حکومت اسلامی بر اساس اصول افراط‌گرایانه خود است، نفوذ علویان در نهادهای امنیتی و دولتی سوریه را یکی از موانع اصلی اهدافش می‌داند. این موضوع سبب شده است که این گروه عملیات‌های گسترده‌ای علیه مواضع علویان و مناطق تحت کنترل دولت سوریه ترتیب دهد.
از سوی دیگر، علویان که بیشتر در استان‌های لاذقیه و طرطوس متمرکز هستند، در برابر این تهدیدها موضع دفاعی گرفته‌اند. این مناطق که به دلیل موقعیت جغرافیایی خود در کوهستان‌های غرب سوریه از امنیت نسبی برخوردارند، به پناهگاهی برای جمعیت علوی تبدیل شده‌اند. با این وجود، حملات مکرر تحریرالشام و گروه‌های هم‌پیمان آن، به همراه بمباران مناطق علوی‌نشین، شرایط زندگی را برای این جامعه دشوار کرده است.
یکی از مهم‌ترین ابعاد این درگیری‌ها، پیامدهای اجتماعی و مذهبی آن است. تحریرالشام با تبلیغات گسترده، تلاش می‌کند حمایت گروه‌های سنی مخالف رژیم اسد را جلب کند و علویان را به‌عنوان نماد استمرار حکومت معرفی نماید. این تبلیغات باعث تشدید تنش‌های مذهبی در جامعه سوریه شده و فاصله میان گروه‌های مختلف مذهبی و قومی را افزایش داده است.
در مقابل، علویان با اتکا به حمایت حکومت و ارتش سوریه، تلاش دارند هویت مذهبی و اجتماعی خود را حفظ کنند. آن‌ها بر این باورند که سرنگونی حکومت اسد می‌تواند منجر به نابودی جامعه علوی و از دست رفتن حقوق و امنیت آن‌ها شود. همین موضوع، علویان را به یکی از حامیان اصلی رژیم بشار اسد تبدیل کرده است.
در نهایت، چالش‌های علویان با تحریرالشام، بخشی از بحران گسترده‌تریست که جنگ داخلی سوریه برای این کشور به ارمغان آورده است. این درگیری‌ها، نه‌تنها بقای علویان را به خطر انداخته، بلکه شکاف‌های مذهبی و اجتماعی سوریه را نیز ژرف‌تر کرده است.