بازخوانی نقد کتاب هدی صابر به مناسبت زادروزش

اقتصاد۲۴-  در زاد روز هدی صابر مروری بر سخنرانی‌های نشست «معرفی و نقد کتاب پنجاه سال برنامه‌ریزی در ایران» اثر هدی صابر میکنیم. این نشست به همت گروه جامعه‌شناسی توسعه و دگرگونی‌های اجتماعی انجمن جامعه‌شناسی ایرانی روز یکشنبه ۲۹ دی ماه ۱۳۹۸ در سالن شریعتی واقع در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شده بود.
در این نشست فرشاد مومنی (استاد اقتصاد دانشگاه علامه‌طباطبایی)، محمدجواد زاهدی (استاد جامعه‌شناسی دانشگاه پیام‌نور)، و حسین سراج‌زاده (دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی و رئیس انجمن جامعه شناسی ایران) سخن گفتند.
در ابتدای نشست دکتر سراج زاده که مدیریت نشست را نیز برعهده داشت با بیاناینکه آشنایی من با مرحوم صابر به ۳۸ سال پیش باز می‌گردد، گفت: به‌عنوان پژوهشگر با ایشان در گروه اقتصاد صدا و سیما همکار بودم که یکی از برنامه‌های تولیدی آن گروه، برنامه پربیننده «اقتصاد ما» بود که هر هفته با رویکردی واقع‌بینانه، تخصصی و انتقادی به مسائل مختلف اقتصادی می‌پرداخت. مرحوم صابر محققی جدی پرکار و مسئولیت شناس بود. تحقیقی جدی و جامع در زمینه نفت و برنامه‌ریزی انجام داد که امیدوارم این پژوهش او نیزبه مرحله انتشار برسد.
او با اشاره به همکاری نزدیک مرحوم صابر با عزت‌الله سحابی توضیح داد: مرحوم صابر در مجله «ایران فردا» که به همت مرحوم سحابی منتشر می‌شد قلم می‌زد و یکی از دست‌اندرکاران تولید مجله بود. مقاله‌های زیادی درباره برنامه‌ریزی در ایران در این مجله و به خصوص در ویژه نامه برنامه ریزی این مجله به همت مرحوم صابر منتشر شده است.
این عضو هیات‌علمی دانشگاه خوارزمی افزود: صاحبنظران مختلفی از طیف‌های گوناگون با رویکرد ملی و فراگیر در این مجله اظهارنظر کرده‌اند.
سراج‌زاده با بیان اینکه مرحوم صابر فردی منضبط و جدی بود، گفت: همه افراد در شبکه یک سیما او را با همین مشخصات می‌شناختند. انجام کار با کیفیت عالی از دیگر ویژگی‌های او بود. روحیه مردم‌داری و عدالت‌خواهی داشت و با همه محدودیت‌ها و مشکلاتی که بر سر راه او قرار گرفته بود این مسیر را ادامه می‌داد، به طوری که سال‌های پایانی زندگی اش تا جایی که می‌توانست طرح‌هایی برای توانمندسازی مردم خوزستان و بلوچستان اقدام‌هایی انجام داد که متاسفانه نتوانست آن‌ها را به پایان برساند. این کار‌ها از روحیه و اعتقاد او به انتقال دانش در میدان عمل و در پروژه‌های اثرگذار برای بهبود زندگی مردم سرچشمه می‌گیرد.
این عضو هیات‌علمی دانشگاه خوارزمی افزود: افسوس که افرادی مثل مرحوم صابر با این توانمندی و با روحیه خدمت به مردم و کشور دچار محدودیت‌هایی شدند و می‌شوند و در آخر، هدی صابر جان خود را در این مسیر از دست داد.
سراج‌زاده اظهارامیدواری کرد: خداوند امثال او را برای جامعه ایران که سخت به آن‌ها نیازمند است را زیاد کند تا کشور و مردم بتوانند از خرد و تعهد آنان در این شرایط سخت بهرمند شوند.
در ادامه این نشست دکتر محمد جواد زاهدی استاد جامعه‌شناسی دانشگاه پیام‌نور نیز اظهار داشت: در دی‌ماه سال ۱۳۷۷ ویژه‌نامه‌ای با عنوان «نیم‌قرن برنامه» در مجله «ایران‌فردا» منتشر شد که خیلی زود مورد اقبال عمومی قرار گرفت چرا که آن را به‌عنوان سند اساسی برنامه‌های توسعه در ایران تلقی کردند. مرحوم صابر سردبیر این ویژه‌نامه بود.
زاهدی مطالب این ویژه‌نامه را به دو بخش تقسیم کرد و افزود: قسمت اول مرور تاریخی بر تجربه توسعه ایران و شامل اطلاعاتی درباره تجربه برنامه‌ریزی و فرآیند توسعه از منظر دست‌اندرکاران و مسئولان است که داده‌های خوبی را در اختیار افراد قرار می‌دهد. در این میان، آرای متخصصانی همچون فیروز توفیق، علی‌اکبر معین، محمدتقی بانکی، صادقی‌تهرانی و عزت‌الله سحابی نیز وجود دارد. بخش دوم ویژه‌نامه شامل برنامه‌ها و دیدگاه‌ها بود که در آن نظر مطلعان، دست‌اندرکاران و مسئولان سازمان برنامه و بودجه گنجانده شده بود که در این بخش نقطه‌نظرات افرادی مثل عظیم حسینی، کمال اطهاری، بایزید مردوخی، مهرداد اتحاد و فرشاد مومنی در مورد برنامه‌ریزی مطرح شده است.
این استاد دانشگاه رونمایی از کتاب «پنجاه سال برنامه‌ریزی در ایران» را بر مبنای همان شماره ۵۰ مجله «ایران‌فردا» عنوان کرد و افزود: اگرچه این دو تفاوت‌هایی با هم دارند، اما به‌طور عمده مطالب در این دو اثر مثل هم هستند و همین خوب است چرا که داده‌های اصلی در خصوص تجربه برنامه‌ریزی و برنامه‌نویسی در ایران و مسائل حوزه برنامه‌های توسعه که با آن مواجه بودند، در ویژه‌نامه «ایران‌فردا» مطرح شده که به‌نوعی تاریخ شفاهی است.
زاهدی با بیان اینکه فیروزه صابر همه این‌ها را به کتابی تبدیل کرده که موجب ماندرگارسازی داده‌های آن مجله است، گفت: این کار موجب می‌شود تا اطلاعات برای نسل جوان و محققان علاقه‌مند به مباحث توسعه در ایران، دسترس‌پذیرتر شود.
استاد اقتصاد دانشگاه علامه‌طباطبایی نیز با اظهارامیدواری از برگزاری چنین جلسه‌هایی که موجب کمک به حل گرفتاری‌های این روز‌های ایران می‌شود، گفت: به ۵۰ سال برنامه‌ریزی می‌توان از سه زاویه نگاه کرد که می‌توانند کاملاً به یکدیگر مرتبط باشند. زاویه نخست درباره پدیده‌ای است به‌نام «هدی صابر» و تلاش‌هایی که برای اعتلای ایران انجام داد. زاویه دوم می‌تواند کتاب حاضر باشد و زاویه سوم نیز می‌تواند ماجرای توسعه برنامه‌ریزی شده در ایران و چالش‌ها و چشم‌انداز‌های آن طبق ارزیابی مفاد کتاب باشد.
این اقتصاددان توضیح داد: «هدی صابر» را اگر به مثابه یک منظومه نگاه کنیم؛ اگر اندیشه، روش و منش او در هر سطحی در این سه زمینه مورد واکاوی قرار بگیرد شاید این بزرگترین خدمات فرهنگی قابل‌تصور در شرایط کنونی برای ارتقای قله اندیشه و همتی باشد که در اختیار نسل‌های پس از هدی صابر قرار می‌گیرد.
او با اشاره به کتاب‌های «فروپاشی» و «پنجاه سال برنامه‌ریزی در ایران» منتشر شده از «هدی صابر» افزود: این دو کتاب که در حیطه اندیشه توسعه و هر یک دارای ویژگی‌هایی است که آن‍ها را از دیگر ذخایر دانای موجود در کشور متمایز و ممتاز می‌کند. اگر به واکاوی‌های انجام شده درباره برنامه‌ریزی توسعه در ایران نگاهی بیندازید متوجه می‌شوید در همه این تجربه‌ها ارزیابی به غایت مثبت درباره سند انقلاب شده که هر دو کتاب «هدی صابر» در این خصوص منحصر به فرد هستند. با این توضیح که در کتاب او جامع‌ترین انتقاد‌ها برای شکل گرفتن برنامه ششم توسعه قبل از انقلاب موجود است.
فراگیری در نگاه هدی صابر
این اقتصاد دان ادامه داد: انصاف و فراگیری نگاه مرحوم صابر در انتخاب افراد برای انتشار مطالب آن‌ها، به اندازه کافی برای شما گویاست. در اقتصاد سیاسی و جامعه‌شناسی تاریخی ایران با کمال تاسف دوران‌های مختلف را سیاه و سفید می‌بینند. مرحوم صابر تلاش کرده با نکته‌سنجی انتخاب‌های منحصربه‌فردی را در مورد ذخیره دانایی قبل از انقلاب را درخصوص برنامه‌ریزی در یک مجله گردآوری کند.
مومنی اضافه کرد:او هیچ‌کسی را با برچسب‌های متداول حذف نکرده و نظر چهره‌های شاخص آن زمان را جمع کرده است. اگر اسم شخصی هم در این مجله نیست امتناع خود فرد بوده چراکه مرحوم صابر فردی بود که منت افراد را می‌کشید تا سهم خودشان را در زمینه برنامه‌ریزی برای ایران ایفا کنند. اگر می‌خواهیم از تلاش و منش «هدی صابر» الهام بگیریم باید به خودمان و نسل بعد یادآوری کنیم کسانی که در این مملکت کار‌های کلیدی و موثر انجام می‌دهند نباید انتظار پاداش داشته باشند.