ایران روی بمب ساعتی فرونشست زمین/ خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی و امنیتی که بر باد می‌رود

اقتصاد ۲۴-میرا قربانی فر- فرونشست زمین و ایجاد فروچاله‌های خطرناک، یکی از مصائب بزرگ جهان امروز است که متاسفانه در ایران کمتر به آن توجه می‌شود. فرونشست زمین در شهر‌های بزرگ همچون تهران می‌تواند برج‌ها را خم کند و مترو را از دسترس خارج کرده و خطوط انتقال نفت و گاز و آب را بشکند و متاسفانه اخبار مربوط به این بحران حالا به یک موضوع عادی تبدیل شده است و انگار تا فاجعه نرسد قرار نیست کسی چندان به آن توجه کند.

اگر حالا که این سطر‌ها را می‌خوانید شما نیز یکی از کسانی هستید که پرداختن به مساله فرونشست زمین در ایران را مساله‌ای حاشیه‌ای می‌دانید، نیم نگاهی به این خبر‌ها بیاندازید:

«زمین در دشت اراک پنج متر فرونشست»، «یکی از ۶۲ باغ پرحاشیه در نیاوران تهران فرونشست کرد»، «تخت جمشید و نقش رستم به دلیل فرونشست زمین در معرض نابودی هستند»، «ریزش قبر‌ها در سمنان بر اثر فرونشست زمین»، «تهران در سال بیش از نیم متر فرو می‌رود» و ... این مصائب حاصل از فرونشست زمین تنها بخش بسیار کوچکی از اخبار ناگواری است که در سال‌های اخیر بار‌ها منتشر شده اند. اما مصائب بزرگ تری در پی است که می‌تواند در ابتدا بحران امنیتی جدی در کشور ایجاد کند و در نهایت ایران را به نابودی از نظر زیست محیطی برساند.

بحرانی که دیر فهمیده شد

هر چند با تاخیر، اما به نظر می‌رسد در نهایت وضعیت فرونشست زمین در ایران بالاخره آن قدر درک شد که از حدود دو سال پیش مطالعه و بررسی میزان فرونشست زمین در ایران، که گزارش‌های نگران کننده‌ای درباره ابعاد آن منتشر شده بود، به سازمان نقشه‌برداری کشور سپرده شد. برابر نتایج پژوهشی که در سال ۲۰۲۱ منتشر شد؛ پدیده فرونشست زمین در ایران به ۹۰ برابر اندازه جهانی رسیده است.

فرونشست زمین به زبان ساده

فرونشست زمین یکی از پدیده‌های خطرناک در جهان است که به‌دلیل خشکسالی و خالی شدن سفره‌های زیرزمینی به وجود می‌آید. بنا به تعریف یونسکو، فرونشست عبارت است از فرورریزش و یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد. به طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین که می‌تواند با بردار اندک افقی همراه باشد، گفته می‌شود.

این تعریف پدیده‌هایی همچون زمین لغزش‌ها را به دلیل اینکه حرکت آن‌ها دارای بردار افقی قابل توجهی است و همچنین نشست در خاک‌های دستی، که دارای مکانیزم متفاوتی می‌باشد شامل نمی‌شود.

عوامل متعددی باعث ایجاد این پدیده می‌شوند: از جمله انحلال، آب شدگی یخ‌ها و تراکم نهشته ها، حرکت آرام زمین و خروج گدازه و یا عملیات انسانی نظیر معدن کاری یا برداشت آب زیرزمینی و نفت.

فرونشست زمین یکی از پدیده‌های خطرناک در جهان است که ایجاد آن به‌دلیل خشکسالی و خالی شدن سفره‌های زیرزمینی به وجود می‌آید. فرونشست را کارشناسان به «بمب ساعتی بی‌صدا» تشبیه شده که علاوه بر ایجاد گودال‌های بزرگ، می‌تواند موجب تخریب سازه‌ها شود و مقاومت آن‌ها را در برابر زلزله کاهش دهد.

فرونشست زمین را «خطرناک‌ترین مخاطره طبیعی» می‌دانند، زیرا قابل مشاهده نیست و زمانی متوجه این رخداد می‌شویم که دچار آن شده‌ایم.

۳۰ استان کشور در خطر جدی بحران فرونشست

موسسه تحقیقاتی «اینتل‌لب» که گروه بین‌المللی مشاوره است، در آغاز سال ۲۰۲۱ با انتشار چند تصویر ماهواره‌ای، وضعیت فرونشست زمین در اطراف تهران را بمب ساعتی بی‌صدا توصیف کرده و آن را تهدیدی برای ۱۳ میلیون نفر جمعیت ساکن در این مناطق دانست. این گزارش با اشاره به استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی، از تداوم ۲۵ سانتی‌متر فرونشست سالانه زمین در برخی از مناطق تهران خبر می‌دهد.

این وضعیت، اما مختص به شهر تهران نیست، وضعیت در کرمان و شیراز و اراک و خوزستان حتی از این بدتر است و حالا خبر‌های رسیده حکایت از آن دارد که وضعیت در اصفهان نیز به مرحله بحرانی رسیده است.
نتایج مطالعات اخیر محققان مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرشازی نشان می‌دهد، از ۳۱ استان، ۱۸ استان کشور در زون با خطر بالا فرونشست زمین قرار دارند و استان‌های «تهران»، «خراسان رضوی»، «اصفهان»، «البرز»، «کرمان» و «قم» هرکدام با جمعیتی بالای یک میلیون نفر در ردیف استان‌های با ریسک جمعیتی بالای در معرض خطر فرونشست زمین رتبه‌بندی شدند.

بحران امنیتی پیامد فرسایش خاک و فرونشست زمین

مطالعــات مــربوط به فرونشست زمین در تهــران از ۲۰۰۳ آغاز شد و در سال‌های اخیر برخی نهاد‌ها نیز درباره این پدیده هشدار دادند و ارقام بالاتری را نیز اعلام کردند. خرداد سال جاری، «علیرضا شهیدی» رئیس سازمان زمین‌شناسی خبر داده «فرونشست زمین در تهران تا ۳۶ سانتیمتر در سال مشاهده شده است.» در تهران آمار‌ها حاکی از افت سالانه ۱۵۰ میلیون مترمکعب آب زیرزمینی است. کاهش آب‌های زیرزمینی و هشدار درباره تبعات آن در حالی ادامه دارد که به گــفته مقام‌های وزارت جهاد کشاورزی، کاهش شدید بارندگی موجب ورود ایران به مرحله خطرناک خشکسالی شده است.
شهیدی هم چنین گفت که؛ فرونشست باعث ایجاد بحران‌های امنیتی برای کشور خواهد شد و از جمله منجر از تشدید مهاجرت‌های منطقه‌ای و مرگ گیاهان و جانوران به عنوان پیامد‌های اولیه این موضوع نام برد.

بیشتر بخوانید: فرونشست در تهران چقدر جدی است؟

رئیس سازمان زمین شناسی نیز برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی (آبخوان‌ها) را که باعث فرونشست زمین و در نتیجه از بین رفتن این حفره‌ها و سفره‌ها شده است عامل اصلی این بحران خواند. به گفته این مقام مسئول، درحالی که جز استان گیلان همه ۳۰ استان کشور با موضوع فرونشست دست به گریبان هستند، تنها در استان اصفهان مسولان برای مقابله با این بحران به فکر هستند.

تخت جمشید پس از ۲۵۰۰ سال به فغان آمد

احداث چاه‌های عمیق و برداشت آب‌های زیرزمینی در حریم «نقش رستم» و «تخت جشید» حالا این آثار باستانی چندین هزار ساله را در معرض نابودی قرار داده است.
به‌دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در نقش رستم شکاف‌های متعددی به‌وجود آمده و خطر فرونشست بیشتر از همیشه این آثار تاریخی را به شکل جدی تهدید می‌کند. ادامه برداشت از آب‌های زیرزمینی و بی توجهی به وضعیت شکاف‌ها به طور جدی نقش رستم را با خطر نابودی مواجه می‌کند.
استان فارس در سال‌های اخیر با خشکسالی‌های پیاپی روبه‌رو بوده است. یکی ازعواقب کم آبی و خشکسالی، شکافتن دل زمین برای برداشت آب‌های زیرزمینی است و در این شرایط، پدیده فرونشست زمین به‌وجود می‌آید. پدیده‌ای که به بحرانی جدی در فارس تبدیل شده است.

بیشتر بخوانید: فلات مرکزی در یک قدمی خالی‌شدن از سکنه

از سال ۱۳۹۰ شکاف‌هایی در اطراف محوطه باستانی تخت جمشید و همچنین مجموعه نقش رستم مشاهده شد. بسیاری از ترک‌های نقش رستم همچنان وجود دارند و هر از گاهی نیز تشدید می‌شوند. نشست و فرونشست در نقش رستم هر روز بیشتر می‌شود و گاهی اوقات پهنای آن از ۱ تا ۶ متر است.
از سوی دیگر اعضای شورای فنی تخت جمشید معتقدند هیچ‌گونه مجوزی نباید برای حفر چاه و برداشت آب‌های زیرزمینی صادر شود و اگرچه حفر هرگونه چاه نیازمند دریافت مجوز ازسوی میراث فرهنگی است، اما حدود چهار سال است که صدور تمام مجوز‌ها به استانداری و جهاد کشاورزی واگذار شده و اداره کل میراث و گردشگری استان نیز در مقابل این خلاف سکوت کرده است.

دشت‌های فارس در خطر فروریزی

براساس آخرین مطالعات سال ۹۶ دشت‌هایی در این استان مانند کوار، زرقان، مرودشت، داراب و فسا دچار فرونشست بحرانی شده‌اند که برخی از این نقاط ۶ تا ۹ سانت فرونشست داشته‌اند.
حداکثر فرونشست دشت‌ها در فارس طبق این مطالعه مربوط به محدوده شهرستان قیر و کارزین به عمق ۱۵ سانتی‌متر بوده است.
فرونشست ۴ میلی‌متری زمین در سال به لحاظ جغرافیایی امری عادی است، اما بیش از این میزان وارد نقاط بحرانی می‌شود.

اراک تا کجا فرو می‌رود؟

مساله فرونشست زمین حالا تقریبا بیشتر ایران را تهدید می‌کند. زمین در دشت اراک پنج متر فرونشست کرده است. به گفته محمود قدبیگی، معاون حفاظت بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه‌ای استان مرکزی، به علت برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، یک فرونشست با عمق پنج متر در دشت اراک رخ داده است. این فرونشست در اراضی روستای هزاوه (در شمال غرب اراک) اتفاق افتاده و موجب ایجاد شکاف در زمین و کج‌شدن تیر‌های انتقال برق شده است. قدبیگی این حادثه را به دلیل نزدیکی به تأسیسات نفتی و خطوط انتقال آب نگران‌کننده خوانده است. این مقام مسئول به خبرگزاری ایرنا گفته بود که فرونشست زمین همچنین در دو روستای واقع در شرق اراک از جمله موجب ایجاد ترک در دیوار واحد‌های مسکونی شده است.

فاصله دشت قزوین تا نابودی یک نشست دیگر

«طاهره پرهیزگاری»، مشاور استاندار قزوین، از وقوع فاجعه زیست‌محیطی در دشت قزوین خبر داده بود. او گفته بود که: «در جهان از فرونشست چهار میلی‌متری به عنوان بحران یاد می‌کنند، ولی در دشت قزوین ۲۰ سانتی‌متر فرونشست زمین را شاهد هستیم که باید عنوان کرد که از بحران عبور کرده‌ایم و این یک فاجعه است.» به گزارش ایسنا، مشاور استاندار قزوین در امور زیست‌محیطی نیز با اشاره به این که «دشت قزوین تنها دشت پهناور و همرفت کشور است»، گفت بود که: «قزوین ظرفیت توسعه در بخش کشاورزی را ندارد و باید به دنبال اشتغالی به غیر از کشاورزی بود.» او توضیح داد که «در حال حاضر چاه‌های مجاز به صورت غیرمجاز مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند و اگر چاهی را از کشاورز می‌گیریم باید شغل جایگزین برای او داشته باشیم که در حال حاضر این تدبیر وجود ندارد.»

فرونشست اصفهان و فروریزی آثار تاریخی

نتیجه پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی در اصفهان، تهدیدی جدی برای بنا‌های تاریخی است. تا زمانی که آبخوان‌ها یا همان سفره‌های آب زیرزمینی باعث پرشدن گسل‌ها و مانع حرکت آن‌ها می‌شد، مشکل جدی وجود نداشت، اما اکنون که ذخایر این سفره‌ها کم یا تخلیه شده اند احتمال خطر فرونشست زمین در اصفهان به یک بحران تبدیل شده است.
تراز دشت استان اصفهان تا ۱۲ میلیارد مترکعب، منفی است. با طرح‌های انتقال آب ۱۰۰ میلیون و ۳۰۰ میلیون متر مکعب در سال، نمی‌توان این خلا را پر کرد. باید دست کم به مدت ۱۰ سال برای بارگزاری‌ها در استان اصفهان تنفس بدهیم و در این بازه زمانی، نباید هیچ بارگزاری جدیدی در این منطقه اتفاق بیافتد.

بیشتر بخوانید: ۳۰۰ دشت ممنوعه دچار وضعیت قرمز شده‌اند

اخیرا نیز «محمد درویش»، مدیر گروه محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو با انتشار فیلمی از دشت مهیار در جنوب اصفهان نوشته بود که فرونشست زمین به «مرحله رعب‌آور» رسیده است. در این فیلم‌ها رضا اسلامی، مدیر زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان، درباره تبعات آنچه «فاجعه» خوانده، هشدار می‌دهد. محمد درویش هشدار داده که با وجود سرعت زیاد فرونشت زمین، تعداد چاه‌ها و موتورپمپ‌ها در مرکز ایران در حال افزایش است.

اصفهان از فرودگاه تا سی و سه پل در قلب فاجعه فرونشست

هشدار‌ها نسبت به خشکی آبخوان اصفهان سال هاست که مطرح شده و ناشنیده مانده؛ آبخوان یا سفره آب زیرزمینی، لایه مملو از آب است که در لایحه‌های تحکیم‌نیافته زیر زمین قرار می‌گیرد و خالی شدن آن بر اساس برداشت بی‌رویه به وسیله چاه و جایگزین نشدن آن با آب باعث سستی زمین و فرونشست می‌شود.

مدیر دفتر منطقه‌ای مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اصفهان نیز اخیرا گفته است که «این استان بالاترین میزان فرونشست را دارد و از ۳۵ دشت استان، ۲۷ دشت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی هستند.»
محمد درویش در گفت وگویی با «امتداد» گفته بود که: «برج دیده‌بانی فرودگاه نیز تا سه درجه چرخش پیدا کرده است. اینکه تصور کنیم با پوشاندن آثار ظاهری مساله، آن را حل کرده‌ایم، می‌تواند خطرناک باشد. یک عزم جدی نیاز است که بارگزاری در دشت دولت آباد اصفهان را متوقف کرده و همه چاه‌های برداشت کننده آب در منطقه تا زمان بازگشت تراز به رقم صفر نیز، پلمپ شوند.»

درویش درباره فاجعه بحرانی اصفهان نیز می‌گوید که: «نشانه‌های ترک را در همه جای اصفهان از پل خواجو و سی و سه پل و میدان نقش جهان گرفته تا منطقه خانه اصفهان، مسجد محمود و اداره پست شهید بهشتی به عینه می‌دیدیم. اصلا اداره پست شهید بهشتی به همین علت تخلیه شده است. در واقع، تنها شهرک هوانیروز نیست که به این علت تخلیه شده و جالب اینکه، مسئولین شهرک معترض هستند که ما متری ۵۰ میلیون تومان اینجا را فروخته بودیم و شما آن را به متری ۲۰ میلیون تومان رسانده‌اید. این واقعا ناجوانمردانه است که بخواهیم به خاطر منافع عده‌ای، منافع ملی را زیر پای بگذاریم.»

وی در ادامه گفت: «وقتی که استراتژی این باشد ما صورت مسئله را پاک کرده و حل آن را به دوره رئیس بعدی بیندازیم، خروجی‌اش نیز همین خواهد شد. الان در تخت جمشید هم همه ساله کامیون، کامیون خاک ریخته و شکاف‌ها را می‌پوشانند و باز هم که دوباره شکاف ایجاد شد، روز از نو است و روزی از نو!»
بحران فرونشست زمین در اصفهان به مرحله خطرناکی رسیده است. مساله تنها به تهدید دشت‌ها و فرونشست زمین‌های کشاورزی که خود فاجعه‌ای است، ختم نمی‌شود. آثار تاریخی اصفهان، از جمله سی و سه پل و پل خواجو در خطر جدی نابودی قرار گرفته اند.

تهران و بمب ساعتی فرونشست زیر شهر سیزده میلیونی

آن گاه که موسسه تحقیقاتی «اینتل لب» اعلام می‌کند که فرونشست زمین در تهران به ۲۵ سانتی‌متر رسیده، یعنی این عدد در یک دهه اخیر و به‌صورت تدریجی شکل گرفته و هر سال ۲.۵ سانتی متر زمین به‌صورت نامحسوس نشست کرده و به شکل انحنا در می‌آید. زمین منحنی شده برای تاسیساتی همچون خطوط راه‌آهن و لوله‌های نفت که یک خط صاف را دنبال می‌کنند، بزرگ‌ترین تهدید به شمار می‌رود. از سوی دیگر اگر ساختمان و برج بلند در این مناطق باشد، پی ساختمان‌ها دچار نشست و سستی می‌شوند و در اسکلت ساختمان‌ها شکاف به وجود خواهد آورد و با یک زلزله ضعیف ساختمان‌ها به راحتی فرو می‌ریزند.

محمد درویش، فعال و پژوهشگر محیط زیست، نیز در همین باره گفته بود که: «اتحادیه اروپا اعلام کرده اگر سرزمینی سالانه چهار میلیمتر فرونشست داشته باشد باید کمیته‌ای برای حل این بحران ایجاد شود، این درحالی است که در ایران فرونشست سالانه ۵۴ میلیمتر است، اما مسئولان عملا هیچ واکنشی از خود نشان نمی‌دهند.»
این در حالی است که پژوهشگران اعلام کرده اند که «در پایتخت میزان فرونشست زمین سالانه ۳۶ سانتی متر است. بر اساس این برآوردها، شهر تهران در یک دهه گذشته دو متر فرورفته است.»
مدیرعامل شرکت منطقه‌ای آب تهران نسبت به افزایش میزان فرونشست‌ها در تهران هشدار داده است. حسن رضوی می‌گوید هر ساله در استان تهران ۳۶ سانتی‌متر فرونشست رخ می‌دهد که در مقایسه با آمار جهانی «یک رکوردشکنی» به شمار می‌رود. به گفته این مقام مسئول مناطق ۱۶، ۱۷، ۱۸ و ۱۹ شهرداری تهران و شهرستان‌های اسلا‌م‌شهر، چهاردانگه، صبا شهر، نسیم شهر، شهریار و کهریزک بیش‌تر از سایر بخش‌های استان تهران در معرض فرونشست زمین قرار دارند.

خطر بیخ گوش راه آهن تهران و فرودگاه امام خمینی

فرونشست زمین در تهران از مناطق کشاورزی شروع شده و حالا رفته رفته به سمت مناطق شهری در حرکت است و نرخ فرونشست در نقاطی از دشت تهران ۲۵ سانتی متر است.
بخش‌هایی از دشت ورامین و خطوط ریلی آن به همراه بستر فرودگاه امام از جمله نقاطی هستند که فرونشست زمین در آن می‌تواند خطر تهدید زیرساخت‌های حمل‌و نقلی را به دنبال داشته باشد و در فرودگاه امام به ویژه به خطر افتادن امنیت پرواز‌هاپژوهش‌ها در ایران تاکید دارد مناطقی از ملارد، شهریار و ورامین محل اصلی فرونشست هستند.

نقشه میزان فرونشست زمین در نقاط مختلف استان های تهران و البرز

آمار مربوط به فرونشست در شهر ورامین کمتر است، اما در دشت ورامین خط ریل راه آهن مهمی قرار دارد که فرونشست درآن بسیار جدی است.سال ۱۳۹۷ نیز مجله علمی «نیچر» در گزارشی اعلام کرد که بخش‌هایی از تهران سالانه ۲۵ سانتی‌متر نشست می‌کند که یکی از بالاترین اعداد فرونشست در جهان است. در آن گزارش گفته شده بود که: «پژوهشگران اعلام کرده‌اند که زمین‌های اطراف فرودگاه امام سالانه پنج سانتی‌متر نشست می‌کنند.»
حالا و با وضعیتی که ۳۰ استان کشور را درگیر خود کرده است، همین امروز و حالا نیز برای یافتن هر راه حلی شاید دیر باشد و ایران همین امروز نیازمند پیگیری فوری در این زمینه است.