گفتگو‌های احیای برجام یا مذاکرات رفع تحریم‌ها

اقتصاد ۲۴-تا ساعتی دیگر دور هفتم مذاکرات احیای برجام یا آن‌طور که تیم جدید مذاکره کننده ایرانی اصرار دارد آن‌را «مذاکرات رفع تحریم» بخواند، آغاز خواهد شد. گفتگو‌هایی که تصویری نه چندان روشن پیش‌روی کارشناسان برنامه هسته‌ای ایران قرار داده و همه منتظرند ببینند تیم جدید ایرانی با چه رویکردی قرار است پای میز مذاکرات بنشیند.
اگر مبنای تحلیل، اظهارنظر‌های طرفین در رسانه‌ها و بیانیه‌های سیاسی باشد، شکاف میان ایران و جهان آن‌قدر عمیق است که نه با یک دور گفتگو، که با آمدن‌ها و رفتن‌ها هم این فاصله تکمیل نخواهد شد. اما در عین حال عرصه مذاکرات دیپلماتیک همواره ابتکار‌ها و راه‌حل‌هایی در جیب خود دارد که می‌تواند دشوارترین گفتگو‌ها را هم به ثمر بنشاند.

اختلافات بر سر چیست؟

یکی از پرسش‌های اصلی پیرامون نخستین دور گفت‌وگو‌های ایران و گروه کشور‌های ۴+۱، محور اختلافاتی است که بر روابط دو طرف سایه افکنده است. اما این اختلافات چیستند؟
علی باقری کنی روز ۲۸ نوامبر در روزنامه انگلیسی زبان فایننشال تایمز مقاله‌ای در خصوص وضعیت جدید مذاکرات نوشته که خواندن آن می‌تواند تصویر دقیقی از حوزه‌های اختلاف طرفین به ما ارائه دهد. معاون سیاسی وزارت امور خارجه ایران در بخشی از این یادداشت می‌نویسد: «غرب باید تضمین‌کننده برداشته شدن تمام تحریم‌های پسابرجامی باشد و برای نقض مفاد این توافق غرامت بپردازد.» در نتیجه مطابق انتظار یکی از اصلی‌ترین محور‌هایی که تیم جدید مذاکره کننده ایرانی در ماه‌های اخیر بر آن تاکید داشته بحث «تضمین» است. تضمین به این معنا که تجربه‌ای مشابه آنچه در سال ۲۰۱۸ رخ داد و ایالات متحده به صورت یکجانبه از این توافق خارج شد، تکرار نشود. هرچند تردید‌های زیادی وجود دارد که این شرط تضمین قابلیت اجرایی داشته باشد. در شرایطی که دولت آمریکا بعد از روی کار آمدن دونالد ترامپ تصمیم گرفت از بسیاری از نهاد‌های بین‌المللی و پیمان‌های جهانی خارج شود، چگونه می‌توان به رویای این تضمین جامه عمل پوشانید؟ ضمن اینکه بر اساس قانون اساسی آمریکا، رئیس جمهوری این کشور چنین اختیاری برای ارائه تضمین ندارد و هیچ ساز و کار حقوقی در این خصوص تعریف نشده است.

بیشتر بخوانید: هیات ۴۰ نفره مذاکره کننده ایرانی در وین

دومین نکته از مجموعه اختلافات طرفین، تاکید تهران بر رفع تمام تحریم‌ها است. این «تمام تحریم ها» به معنای کلیه تحریم‌هایی است که مطابق توافق سال ۲۰۱۵ برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ علیه ایران لغو شدند، به علاوه تحریم‌های دیگری که دونالد ترامپ در دوران ریاست جمهوری خود به بهانه‌های مختلف مانند برنامه موشکی، فعالیت‌های منطقه‌ای ایران و ... وضع کرده است.

سومین محور اختلافی قابل توجه احتمالا موضوع راستی آزمایی ایران است. مطابق شروطی که علی خامنه‌ای برای مذاکرات هسته‌ای وضع کرده، ایران می‌گوید باید رفع تحریم‌ها ابتدا راستی آزمایی شود و پس از آن تهران به تعهدات هسته‌ای خود باز می‌گردد. حال اینکه این راستی آزمایی تا چه مدت زمان خواهد برد و مقصود اجرایی ایران از این فرآیند چیست یکی دیگر از دامنه‌های تعریف متفاوتی است که می‌تواند ساعت‌ها از زمان مذاکرات را به خود اختصاص دهد.

در چنین شرایطی دستور کار تیم ایرانی در این گفتگو‌ها چه خواهد بود صاحب صادقی، کارشناس سیاست خارجی ایران در این خصوص به یورونیوز فارسی می‌گوید: «نقطه کانونی تمرکز تیم ایرانی در مذاکرات پیش رو، لغو موثر تحریم‌هاست چرا که دولت جدید معتقد است ایران فقط به یک دلیل حاضر به پذیرش محدودیت‌ها بر برنامه هسته‌ای خود شد و آن هم برای لغو تحریم‌ها بود. از نظر آنان اگر قرار باشد تحریم‌ها به صورت موثری لغو نشود، پذیرش محدودیت‌های هسته‌ای محلی از اعراب ندارد.»

این متخصص سیاست خارجی که گفتگو‌های هسته‌ای سال ۲۰۱۵ را از نزدیک رصد کرده در خصوص «لغو موثر تحریم ها» می‌افزاید: «لغو موثر تحریم‌ها در نگاه تیم جدید، شامل عناصر مختلفی از آزادی عمل ایران در انجام تجارت آزاد با دنیا گرفته تا استفاده ایران از منابع پولی خود در سراسر دنیا به نحو دلخواه و انتقال آزادانه آن‌ها به مقاصد مختلف را شامل می‌شود.»

بیشتر بخوانید: ایران در سریال دیدار در وین

این در حالی است که طرف آمریکایی در ماه‌ها و هفته‌های اخیر بار‌ها از لزوم توافقی «قوی‌تر و طولانی‌تر» یاد کرده است. این به معنای حصولی یک توافق بر چیز‌های بیشتری از آن چیزی است که در برجام بر سر آن‌ها به توافق رسیده است. اما فضای سیاسی تیم مذاکره کننده ایرانی چندان نشان نمی‌دهد که تهران آمادگی چنین چیزی را داشته باشد. علی باقری که امروز رو در روی دیپلمات‌های اروپایی می‌نشیند، سال‌ها به دولت روحانی به دلیل آنچه او «ضعف و کوتاهی دولت» در مقابل آمریکا خوانده بود، حمله می‌کرد. این منتقد درجه یک برجام به همین دلیل هم در اظهار نظر‌های خود از به کار بردن کلمه «برجام» پرهیز می‌کند و تلاش دارد نام گفتگو‌ها را تغییر دهد.

شهیر شهیدثالث، روزنامه‌نگار مقیم کانادا در این رابطه به یورونیوز فارسی می‌گوید: «دولت آقای رئیسی و مذاکره کننده ارشد آن علی باقری سال‌ها با برجام و توافق هسته‌ای مخالفت کرده‌اند، چطور می‌توان انتظار داشت که این افراد برای احیای برجام با طرف غربی به توافق برسند. رسانه‌های وابسته به سپاه پاسداران در تحلیل‌های خود دائما بر لغو تمام تحریم‌ها، شرط تضمین و مسائل غیر قابل اجرایی از این دست دم می‌زنند. چطور می‌توان در این شرایط به حصول توافق امیدوار بود؟ در اینجا باید به بحث فضای داخلی توجه کرد. این افراد با چنین پیش‌زمینه‌ای، اگر به توافق برگردند، طرفداران داخلی خود را چگونه توجیه خواهند کرد؟»

نکته‌ای که شهید ثالث به آن اشاره می‌کند موضوع مهم «جنگ روایت‌ها» است. جایی که مسئولان ایرانی کار دشواری برای فروختن توافق احتمالی پیش رو به مخاطب ایرانی در پیش خواهند داشت. به ویژه که اگر قرار بر عملی نشدن شعار‌هایی باشد که منتقدین برجام در سال‌های اخیر فریاد زده‌اند.

بیشتر بخوانید: ابراز نگرانی شدید اسرائیل از کاهش احتمالی تحریم‌های ایران

در همین راستا وزارت ارشاد ایران، روز یکشنبه و یک روز پیش از آغاز مذاکرات، دستورالعمل ۴ صفحه‌ای برای رسانه‌های ایران ارسال کرده که در آن باید‌ها و نباید‌های رسانه‌ها برای پوشش مذاکرات هسته‌ای درج شده است. در بخشی از این دستورالعمل که روی آن مهر محرمانه خورده آمده است: «با توجه به حجم و پیچیدگی موضوعات و احتمال ادامه مذاکرات طی چند ماه آینده، ضروری است که انتظارات جامعه مدیریت شده و از توجه هیجانی بهو اغراق شده به وین اجتناب شود.» نکته‌ای که به نظر می‌رسد تیم ایرانی از همین حالا تلاش می‌کند مخاطب داخلی را از طریق دیکته کردن به رسانه‌های داخل کشور مدیریت کند.

اتفاقی مشابه روند رسانه‌ای در دوران مذاکراتی سعید جلیلی. در آن سال‌ها مذاکره‌کنندگان هسته‌ای ارتباط چندانی با فعالین رسانه‌ای برقرار نمی‌کردند و رسانه‌ها هم به شدت از سوی دستگاه‌های دولتی برای نحوه پوشش مذاکرات تحت فشار قرار میگرفتند. نهایت اطلاع‌رسانی هم به بیانیه‌ها و دستورالعمل‌هایی محدود می‌شد که وزارت‌خانه به مهر محرمانه برای مسئولین رسانه ارسال می‌کردند. در نتیجه به نظر می‌رسد دولت ایران بار دیگر مسیر گفتگو‌هایی که در دولت محمود احمدی نژاد با مدیریت سعید جلیلی و علی باقری طی می‌کرد، باز گشته است. اما آیا سرنوشت این مذاکرات هم مانند گفتگو‌های فرسایشی همان سال‌ها خواهد بود؟

بیشتر بخوانید: هشدار رابرت مالی به ایران در صورت به تعویق انداختن مذاکرات

هرچند عموم تحلیل‌ها چشم‌انداز مثبتی ارائه نمی‌دهد، اما برخی از ناظران سیاسی، برعکس کلیت فضای موجود را امیدوارکننده ارزیابی می‌کنند. عبدالرضا دیوسالار مدیر طرح امنیت منطقه‌ای دانشگاه اتحادیه اروپا از جمله این کارشناسان است. او در این خصوص به یورونیوز فارسی می‌گوید: «نبود راه‌حل‌های جایگزین به دو طرف چاره‌ای جز رسیدن توافق در وین نمی‌دهد. اگر بخواهیم از ابتدا طرح جایگزین یا همان پلی بی دو طرف را بررسی کنیم، در می‌یابیم که دست دو طرف چندان باز نیست و با توجه به مشکلات درونی که هم ایران و هم آمریکا دارند، چاره‌ای جز توافق برای آن‌ها نمی‌ماند.»
این متخصص مسائل نظامی و استراتژیک در ادامه می‌افزاید: «دولت آقای رئیسی نمی‌تواند توافق جدیدی را بپذیرد که در آن تمام شعار‌هایی که داده را به دست نمی‌آورد. از سوی دیگر آمریکایی‌ها هم نمی‌توانند خیلی سریع از بحث توافق «طولانی‌تر و قدرتمند‌تر» عبور کنند. بنابراین، چون هر دو این محدویدت را دارند و محدودیت راه حل دارند. در قانون مذاکره یا منطقه توافق احتمالی، توافق محدود می‌تواند یک راه حل باشد.»

این موضوعی است که در روز‌های اخیر بیش از گذشته بحث‌ها در خصوص آن در مراکز رسانه‌ای و تحلیل‌ها مشاهده شده است. ایده‌ای که بر «کمتر در برابر کمتر» تاکید دارد و توافق موقت را یکی از راه‌حل‌های احتمالی پیش روی دو طرف می‌داند.

اما همین حالا ایده توافق موقت با مخالفت‌هایی در ایران رو به رو شده است. خبرگزاری فارس روز یکشنبه در گزارشی مفصل «توافق موقت» را تکرار تجربه‌های شکست خورده پیشین در مسیر برنامه هسته‌ای ایران دانسته است. این خبرگزاری وابسته به سپاه پاسداران در تحلیل خود به مثال‌هایی، چون توافق سعد‌آباد، بروکسل، پاریس و ژنو اشاره و نتیجه گیری کرده که عمر تمام این توافق‌ها کوتاه بوده و در نهایت توافق موقت جدید هم تکرار تجربه‌ای ناموفق خواهد بود.

شهیر شهید ثالث، روزنامه‌نگار و نویسنده مقیم کانادا در این خصوص معتقد است توافق موقت نمی‌تواند از سوی ایران مورد پذیرش قرار گیرد. این نویسنده به یورونیوز فارسی می‌گوید: «به احتمال بسیار زیاد این مذاکرات محکوم به شکست است. چرا که شرایط چشم‌انداز امیدوار کننده‌ای به ما ارائه نمی‌دهد. حتی بر فرض حصول توافقی از نوع موقت، با توجه به اختلافات و ریشه مسئله میان دو طرف، باز هم شکست قطعی خواهد بود و فروپاشی توافق جدید هم پس از مدتی از راه خواهد رسید.»

این کارشناس سیاست خارجی در ادامه می‌افزاید: «آقای خامنه‌ای که به ندرت می‌پذیرد اشتباه کرده، در سخنرانی خود تاکید کرد که در پذیرش برجام اشتباه کرده است. علی باقری که مسئولیت مذاکرات در وین را بر عهده دارد، مدت‌ها علیه برجام صحبت می‌کرد. در چنین شرایطی چطور می‌توان به نتیجه بخش بودن گفتگو‌ها امیدوار بود. در اینجا باید به بحث سیاست داخلی توجه کرد.»

بیشتر بخوانید: مذاکرات احیای برجام؛ بنت و بایدن شاخ به شاخ می‌شوند؟

شاید همین مسئله‌ای که شهید ثالث به آن اشاره می‌کند موجب شده تا علی باقری به صورت عامدانه از کلمه «برجام» استفاده نکند. او در مقاله خود در روزنامه فایننشال تایمز هم بار دیگر تلویحا از مذاکرات برجام انتقاد کرده است.
دستورالعمل ۴ صفحه‌ای وزارت ارشاد ایران را هم می‌توان در همین فضا تحلیل کرد. جایی که مقام‌های دولت ایران تصور می‌کنند با چنین اقداماتی می‌توانند ذهن مخاطب و جامعه ایران را مدیریت کنند. در بخشی از این دستورالعمل آمده است: «آمریکایی‌ها از مدت‌ها قبل بازی Blame Game را آغاز و با طرح مباحثی، چون جدی نبودن تیم ایرانی، خیالی و غیرواقعی بودن درخواست‌های ایران، ناشی و تندرو بودن تیم مذاکراتی ایران تلاش کرده‌اند ایران را مقصر شکست احتمالی مذاکرات نشان دهند. رسانه‌ها باید با پرهیز از انتشار و ترجمه اخبار با منشا خارجی از حضور در این فضای از پیش طراحی شده اجتناب کنند.»

همچنین در ادامه این دستورالعمل مسئولان ایرانی به رسانه‌های داخل کشور اعلام کرده‌اند که در ادوار نخستین گفتگو‌ها نباید انتظار پیشرفت چشمگیر داشت. مشاهده چنین نشانه‌هایی ناظران سیاسی را از حصول یک توافق دلسرد می‌کند و نشان می‌دهد مقام‌های ایرانی از همین ابتدا نگرانند که در سناریو شکست احتمالی، بازنده این مسیر معرفی نشوند.

بیشتر بخوانید: تلاش آخر برای نجات برجام

آقای دیوسالار، اما نگاه دیگری دارد، او به یورونیوز فارسی می‌گوید: «طرفین با در نظر گرفتن ظرفیت‌ها و همچنین ضعف‌های خود وارد مذاکره می‌شوند. به نظر من در شرایط فعلی دو طرف می‌دانند که باید یک «عقب‌نشینی دردناک» داشته باشند و به باور من هر دو هم برای این موضوع آمادگی دارند. به عنوان مثال دولت آقای رئیسی به خوبی می‌داند که اساسا امکان ارائه تضمین از سوی آمریکا وجود ندارد. ضمن اینکه به باور من دولت ایران حتی به این مسئله هم پی برده که امکان برداشته شدن تمام تحریم‌ها نیز وجود ندارد و به برداشته شدن بخشی از تحریم‌های اساسی، اما به صورت اثربخش رضایت خواهد داد.».

اما این تحلیل در صورتی می‌تواند رنگ حقیقیت به خود بگیرد که جهان‌بینی سیاستگذاران در جمهوری اسلامی ایران این واقعیات روی صحنه را ببیند. ادامه مشکلات اقتصادی و فشار تحریم‌ها روز به روز نارضایتی‌ها در ایران را افزایش می‌دهد و هر روز چالشی تازه برای ادامه حکمرانی در تهران پدید می‌آید.
در چنین شرایطی آیا تیم ایرانی می‌تواند به توافق موقت به عنوان یک گزینه نه چندان ایده‌آل، اما در دسترس فکر کند؟ صاحب صادقی چندان این مسئله را محتمل نمی‌داند. این کارشناس سیاست خارجی ایران در این خصوص می‌گوید: «توافق موقت از نظر تیم ایرانی چندان مورد اقبال نیست چرا که این تیم معتقد است با انجام توافق موقت، در ازای برخی امتیازات کوچک اقتصادی، ایران ابزار‌های فشار خود را از دست داده و خلع سلاح خواهد شد.»

صادقی می‌افزاید: «تیم ایرانی معتقد است اکنون و با ابزار‌های فشاری که در دست دارد، می‌تواند به سمت یک توافق خوب پیش برود و طرف مقابل را وادار به امتیازدهی کند و بنابراین چندان منطقی نیست در ازای مزیت‌های محدود اقتصادی، به مذاکرات فرسایشی بلند مدت و آن هم در غیاب ابزار فشار جدی بر طرف مقابل، تن بدهد.»

با چنین فضایی قرار است گفت‌وگو‌های احیای برجام در وین آغاز شود، با حجمی عظیم از خصومت‌های طرف ایرانی نسبت به مذاکره کنندگان غربی و البته اقیانوسی از بی‌اعتمادی طرف غربی نسبت به نیت واقعی دیپلمات‌های ایرانی. همانطور که از دستورالعمل محرمانه‌ای که وزارت ارشاد ایران برای رسانه‌های داخل کشور ارسال شده بر می‌آید برآورد مسئولان ایرانی این است که در کوتاه مدت نباید انتظار چندانی از نتیجه بخش بودن گفتگو‌ها داشت و این قصه سر دراز خواهد داشت.

یورونیوز