درآمد نفت ایران برای نخستین بار از یک میلیارد دلار عبور کرد/ تصمیم محرمانه شاه برای خلع ید کامل از کنسرسیوم

اقتصاد۲۴ - مهدی الیاسی: در تاریخ صنعت نفت ایران، بعضی سال‌ها به نقاط عطف تبدیل شده‌اند. یکی از این سال‌ها که کمتر مورد توجه قرار گرفته سال ۱۳۴۸ است و رویداد‌های این سال به تغییراتی شگرف در اقتصاد ایران منجر شد. جهش بزرگ قیمت نفت و خلع ید از کنسرسیوم در ابتدای دهه پنجاه خورشیدی رخ داد، اما تلاش شاه برای تحقق این دو اتفاق مهم از واپسین سال‌های دهه چهل خورشیدی آغاز شد. از این نظر سال ۱۳۴۸ سالی مهم و سرونوشت‌ساز برای صنعت نفت ایران به شمار می‌آید.

یک رشته از رویداد‌های در اواخر دهه چهل در منطقه خاورمیانه به یاری ایران آمدند و موجب شد شاه استدلال‌های خود برای دریافت سهم بیشتر از درآمد‌های نفتی را به آمریکایی‌ها بقبولاند. یکی از این رویدادها، تیرگی روابط ایران و عراق در ادریبهشت ماه سال ۱۳۴۸ و همچنین حرکت عراق برای نزدیکی روابطش با شوروی بود. در ابتدای اردیبهشت سال ۱۳۴۸ روند اخراج اتباع ایرانی از عراق شدت گرفت و زد و خورد‌هایی نیز میان مرزبانان ایرانی و عراقی رخ داد.

تیرگی رابطه با عراق و سایر رویداد‌ها در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس باعث شد فشار ایران بر کنسرسیوم به اوج خود برسد. گزارش‌های امیر اسدالله علم حاکی است که تا اواخر اردیبهشت سال ۱۳۴۸ بیشتر وقت او و محمدرضا پهلوی به گفتگو با مدیران کنسرسیوم برای افزایش درآمد نفتی و افزایش سهمیه ایران سپری شد.

بیشتر بخوانید: زیر و بم برنامه تولید روزانه ۴ میلیون بشکه نفت

سرانجام تلاش‌ها و رایزنی‌ها چند ماهه به ثمر رسید و به گزارش روزنامه اطلاعات، ایران و کنسرسیوم نفت بر سر درآمد خالص یک میلیارد دلاری ایران در سال ۱۳۴۸ از بابت صادرات نفت به توافق رسیدند. نکته جالب این که در سال ۱۳۴۸ و پس از امضای توافق‌نامه، شاه به صورت محرمانه، تصمیم خود مبنی بر خلع ید کامل از کنسرسیوم ظرف چند سال آینده را با اسدالله علم در میان گذاشت.

کوشش‌های به عمل آمده برای افزایش درآمد ارزی حاصل از فروش به بیش از یک میلیارد دلار موجب شد سال ۱۳۴۸ به بهترین سال اقتصادی در طول برنامه‌های سوم و چهارم عمرانی از حیث تحقق اهداف برنامه‌ها تبدیل شود.

شاه در سال ۱۳۴۸ در پی آن بود که درآمد نفتی ایران به یک میلیارد دلار برسد که در عمل با ۱۰ درصد افزایش به یک میلیارد و ۹۹ میلیون دلار رسید و برای نخستین بار در تاریخ نفت ایران، درآمد نفتی از مرز یک میلیارد دلار عبور کرد.

در سال ۱۳۴۸ درآمد ارزی ایران بابت صادرات نفت نسبت به سال ۱۳۳۳ حدود ۳۲ برابر شد و از ۳۴.۵ میلیون دلار در سال ۱۳۳۳ به یک میلیارد و ۹۹ میلیون دلار در سال ۱۳۴۸ رسید. همچنین بیشترین افزایش تولید در طول دهه چهل و بیشترین افزایش صادرات نفت در این دهه نیز به ترتیب با ۱۸ و ۲۲ درصد متعلق به سال ۱۳۴۸ است و این سال را به سالی شاخص در تاریخ اقتصاد نفت ایران تبدیل می‌کند.